1.    Майл ва замон формалари ҳақида тушунча.
2.    Эски ўзбек тилидаги тусловчи аффикслар.
3.    Буйруқ-истак майли формалари.
4.    Шарт-истак майли формалари.

Ўзбек тилида, шу жумладан, туркий тиллардаги майл ва замон формалари, майл ва замон формалари муносабати мунозарали масалалардан ҳисобланади. Туркий тиллардаги майл ва замон формалари учун махсус аффиксларнинг йўқлиги бундай мунозарага сабаб бўлмоқда.
Маълумки, майл иш-ҳаракатнинг воқеъликка муносабатини ифодалаб, феълдан англашилган иш-ҳаракатнинг бажарилиш хусусиятини, имкониятини, яъни, реал воқеликка, шароитга боғланганлигини билдиради. Масалан, борди феъли иш-ҳаракатнинг реал бажарилганлигини, ишла феъли иш-ҳаракатнинг бажарилиш ҳақидаги буйруқни ифодалайди.
Грамматик замон эса иш-ҳаракатнинг нутқ сўзланиб турган пайтга муносабатини ифодалайди. Демак, майл категорияси замон категориясига нисбатан кенгдир. Лекин ҳамма майл формаларида ҳам грамматик замон маъноси бир хилда мавжуд бўла бермайди. Масалан, аниқлик майлида ҳар учала замон, буйруқ-истак ва шарт майлида эса фақат келаси замон формалари мавжуд бўлади.
Ўзбек тилидаги майл ва замон формалари ҳақида тусланиш тушунчасисиз фикр юритиб бўлмайди. Шу муносабат билан тусланиш тарихи ва унинг хусусиятига тўхталамиз.
Эски ўзбек тилида майл формалари қуйидаги уч туркумга бўлинади: буйруқ-истак, шарт-истак, аниқлик.
Туркий тилларда феъл тусланиши тарихан сифатдош ( кейинчалик равишдош) формалари асосида, яъни майл ва замон формалари сифатдош формалари асосида асосида шаклланган (буйруқ-истак майли бундан мустасно). Кейинчалик бундай формалар таркибидаги сифатдош аффиксларининг айримлари сезилмас даражага келиб қолган. Масалан, -дуқ/-дµк//-туқ/-тµк сифатдош аффикслари –ди/-ды//-ти/-ты аффиксига айланган, айримлари эса ҳозирги ўзбек тилида жуда каммаҳсул аффиксга айланган.
Эски ўзбек тилида тусловчи аффиксларнинг уч типи қўлланишда бўлган. Булар қуйидагилар:
1.    I тип тусловчилар ёки тўла тусловчилар:
Бирлик                            Кўплик
I  шахс      -мен                               -биз, -миз
II шахс      -сен                                -сиз
III шахс        -                             -
2.    II тип тусловчилар ёки қисқарган тусловчилар:
I шахс       -м                                  -қ/-к
II шахс      -¦                 -¦ыз/-¦из/-¦уз/-¦µз/
III шахс     (-сы/-си)          -                 -
3.    III тип тусловчилар феълнинг буйруқ-истак майлида қўлланади.
Тўла тусловчилар сифатдош ва равишдош формаларига ҳамда –ғай/-гЎй//-қай/-кЎй,-мақда/-мЎкдЎ аффиксли формаларига қўшилади. Қисқарган тусловчилар –ди/-ды//-ти/-ты аффиксли аффиксли, шарт формадаги феълларга ва –ғу/-гµ//-қу/-кµ аффиксли формаларга қўшилади.
Шуни айтиш лозимки, тўла тусловчилар қадимги туркий ёдгорликларда –ди/-ды//-ти/-ты аффиксли формадан кейин ҳам қўлланган. Масалан, басдымыз, буздымыз (КТ). Бу ҳолат эски ўзбек тилининг дастлабки ёдгорликларида ҳам қўлланган: Эшиттимиз тақы билдимиз тедилЎр (ҚР).
Шахс-сон аффикслари тарихан кишилик олмошларининг ривожланишидан пайдо бўлган. Буни М.Кошғарийнинг маълумотидан ҳам билса бўлади. XI асрда ўғузлар, қипчоқларнинг айримлари ўтган замон маъносини ифодалаш учун –дуқ/-дµк/-туқ/-тµк аффиксини ишлатиб, улар олдидан кишилик олмошларини қўллаш уларнинг қайси шахсда эканлигини билдирган: Мен йа қурдуқ (мен ёй қурдум), биз йа қурдуқ, ол келдµк (у келди), олар эвгЎ кирдµк (улар уйга кирдилар).
Кейинчалик кишилик олмошлари феълдан кейин ҳам келтириладиган бўлган: мен бардуқ мен (мен бордим), сен бардуқ сен (сен бординг) каби. Бунда шахс-сон маъносини ифодалаш учун кишилик олмошларини икки марта келтиришга зарурат бўлмай қолган. Шунинг учун феъл олдидан келган кишилик олмошлари кўпинча тушириб қолдириладиган бўлиб, кейингиси сақланган ва шахс-сон кўрсаткичи сифатида тасаввур қилинган.
Буйруқ-истак майли формалари. Буйруқ-истак майли формаларида ҳам буйруқ, ҳам истак маънолари мавжуд, яъни, I шахс формаларида истак, II шахс формаларида буйруқ, III шахс формаларида эса ҳам истак, ҳам буйруқ маънолари мавжуд.
Эски ўзбек тилида буйруқ-истак майли кўп формали бўлиб, улар қуйидагича ҳосил бўлади:
I шахс бирлик формалари:
-(а)йын/-Ў)йин. Бу форма барча даврларда кенг қўлланган: Кµчµм йетмишчЎ кЈп хидмат қылайын (МН). КимгЎ изҳāр ЎйлЎйин (Мунис).
-(а)й/-(Ў)й. XIV асрдан кейинги ёдгорликларда қўлланади: Г¯л келди йµзµ¦ даврыдаким, ҳусн сатай деб (Лутфий). Мен қашы¦ меҳрāбына ЎлтЎй дуāдын ийдлық (Атоий).
-ғайын/-гЎйин//-ғайым/-гЎйим. XV асрдан олдинги ёдгорликларда учрайди: КимгЎ дегЎйим нечµк қылайым, билмЎн, мен буйла йырақда, ул йақынрақ жāндын (Сайфи Сароий). Карам қылыб, қулақ тутса¦, жаваб айғайым (Сайфи Сароий).
-(а)йым/(Ў)йим. XV асрдан олдинги даврларда қўлланган бўлиб, кейинги даврларда эса айрим ёдгорликларда баъзан учраб қолади: Мен қарындашларым бирлЎ ке¦ЎшЎйим (ҚР). Сени¦ ¯ч¯н шаҳарда бир йахшы имāрат қылайым (Сайфи Сароий).
Юқоридагилардан ташқари, «Қиссаси Рабғузий», «Тафсир», «Хисрав ва Ширин» асарларида –ғам/-гЎм аффикси ҳам I шахс буйруқ-истак майли формасини ҳосил қилган: Фазл қылғам ва а¦а артуқ бергЎм (Тафсир). Бирини қурбан қылғам (ҚР).
I шахс кўплик формалари. Буйруқ-истак майлининг I шахс кўплиги қуйидаги аффикслар билан ҳосил қилинган:
-ғалым/гЎлим,-ғғалы¦/-гЎли¦,-(й)алым/-(й)Ўлим. Бу аффикслар  XV асрдан олдинги давр ёдномаларида учрайди: Эй рабб, бизгЎ фарман бергил, кЈккЎ ағғалым (Тафсир).Сиз он қой келтµрµ¦, бишµрµ¦, этини йегЎли¦ (ҚР). Ҳалымыз эзгµ болмаз, нетЎк қылалым (ҚР).
Бу аффикс баъзан лаб унлиси билан –алум/-Ўлµм формасида  ҳам келади: Бу эр улуғ сЈз сЈзлЎйµ турур, кетЎлµм тедилЎр (ҚР).
-ғалы/-гЎли. XVI-XVII аср ёдномаларида учрайди: Ҳеч йаманлық а¦а йавутмағалы// сени телмуртуб аны тутмағалы (ШН). Биз сени тутуб бермЎгЎли тедилЎр (Ш.тар.).
-(а)лы¦/(Ў)ли¦. XVIII асргача бўлган ёдномаларда учрайди: Асбаб қуру¦лар,Эран шаҳрына баралы¦ (Тафсир). Не болса болсун, уш башдын кечЎли¦//Бу сурат разыдын парда ачалы¦ (ХШ).
-(а)лы/(Ў)ли аффиксли форма XV-XVII асрлар учун характерли бўлиб, бу даврда буйруқ-истак майли I шахс кўплик маъносини ифодалашнинг асосий формаси сифатида ёдгорликларда кенг қўлланган: Эмди сЈзни¦ аслыға шуруъ қылалы (Навоий МҚ).Андижанға чекЎли бизлЎр лашкар//т¯зЎли ул сары āҳā¦ы сафар (ШН).
-(а)лық/(Ў)лик.XIV асрдан бошлаб қўлланади: Хасмлық қылса, қылалық фани (ШН). ¤зимизни аҳвалымызны алайық (Ш.турк).
-(а)йлық/(Ў)йлик. XIX асрдан бошлаб кенг қўллана бошлаган: БерЎйлик иккимиз ҳам а¦а лЎшкЎр/ болуб жЎ¦ ЎйлЎсµн сардāри ЎскЎр (Фурқат). Эй йахшылар, келЎйлик, бир жайға йығылышайлық, ойнайлық, кµлЎйлик, āмāн болайлық (Муқимий).
II шахс бирлик формалари.Буйруқ-истак майлининг II шахс бирлик маъноси эски ўзбек тилида асосан –ғыл/-гил//-қыл/-кил аффикси билан ясалган форма орқали ифодаланган: Эшиткил эмди ҳам бир хуш ҳикайат (МН). Барыб ул ханны саламат тутқыл (МН).
Буйруқ-истак майлининг II шахс бирлик формаси эски ўзбек тилида –ғин/-гин//-қын/-кин аффикси билан ҳам ясалган. Бу аффикс –ғыл/-гил//-қыл/-кил аффиксининг фонетик варианти бўлиб, нисбатан кейинги даврларда пайдо бўлган: Келгин кэ, фирақы¦ отыда қалмады ҳалым (Лутфий).Мен дедим ким, раст айтқын (БН). Баққын, экин пишЎр-му афтаб кЈрмЎй (Муқимий).
Маълумки, ҳозирги ўзбек тили ва бошқа туркий тилларда буйруқ-истак майлининг II шахс бирлиги кўпинча аффикссиз қўлланади, яъни формал жиҳатдан феъл негизига тўғри келади. Бу ҳолат эски ўзбек тилида ҳам кенг кузатилади: Тақы йуз мы¦ алтун келтµр (ҚР).Қарақчы кЈзлЎри¦дин бир қыйа бақ (Атоий). Адл қулағы-ла эшит ҳалымы (Муқимий).
Шеърий асарларда буйруқ-истак майли II шахс бирлиги аффикссиз қўлланганда, баъзан –у/-µ унлиси орттирилади. Бу ҳол Алишер Навоий ва Ҳусайн Бойқаро шеърларида учрайди: Эй саба, аввāра кЈ¦лµм истЎйµ ҳар йан бару// Вади-йу тағ-у бийāбāнларны бир-бир ахтару. Ахтарурда тапса¦ ул кЈ¦лµмки, мажнун шивадур// ҳар неч¯к болса ЎдЎм саҳрāсы сары башқару.
Мисоллардаги бару, ахтару,башқару феъллари боргин, ахтаргин, бошқаргин маъносини ифодалайди.
Буйруқ-истак майлининг II шахс кўплик формалари.
Эски ўзбек тилида буйруқ-истак майлининг II шахс кўплиги учун қуйидаги формалар қўлланган:
-¦(ундошдан кейин: -ы¦/-и¦//-у¦/-µ¦). Эски ўзбек тилининг барча даврларида кенг қўлланган: Эй пари рухсарлар, бизгЎ нигаҳ ЎйлЎб оты¦//бир назар бирлЎ гаданы падшаҳ ЎйлЎб оты¦ (Лутфий).¤згЎ қылма¦ бу дегЎн сЈзµмни (ШН).
-¦ыз/-¦из(ундошдан кейин: -ы¦ыз/-и¦из//-у¦ыз/-у¦из//-у¦уз/-µ¦µз).Бу форма эски ўзбек тилида нисбатан кам қўлланган: Аҳбаб, йигитликни ғанимат туту¦уз//Јзни қарылық меҳнатыдын қорқуту¦уз (Навоий МҚ). Бу кишигЎ ул чақлы нимЎрсЎ бери¦из (Ш.тар.)
-¦лар/-нлЎр(ундошдан кейин: -ы¦лар/--и¦лЎр//-у¦лар/-µ¦лЎр) аффикси билан ясалган форма эски ўзбек тилида кам қўлланган: Анда барыб, отав суқуб кели¦лЎр (Ш.тар.). Хизматымы йахшы ққылы¦лар билиб (Муқимий).
-¦ызлар/-¦излЎр (ундошдан кейин: -ы¦ызлар/-и¦излЎр) аффикси билан ясалган форма ҳам эски ўзбек тилида кам қўлланган: Атайи ҳақын анда истЎ¦излЎр (Атоий). Фарйад қылыб айтыб турур: мени ЈткЎзи¦излЎр теб (Ш.тар.).
III шахс формалари. Буйруқ-истак майлининг III шахс бирлик формаси эски ўзбек тилида –сун/-сµн аффикси билан ҳосил қилинган (барсун, келсµн), кўплик формаси эса бирлик формасига –лар/-лЎр аффиксини қўшиш билан ҳосил бўлади (барсунлар, келсµнлЎр). Бу аффикснинг –сын/-син формаси ўтмишда ўғуз ва қипчоқ группасидаги туркий тиллар учун характерли бўлиб, ўзбек тилида асоан XIX асрдан бошлаб учрайди.
Алишер Навоий асарларида буйруқ-истак майлининг III шахс бирлик маъноси феъл негизига –дик қўшилиши билан ҳам ифодаланган.Бу аффикс фақат юмшоқ вариантда бўлиб, сингармонизм қонунига бўйсунмайди: Чекибтµр саъй этиб бисйар-бисйар/ йµдик баштын айақ зинҳāр-зинҳāр. Йуғандын со¦ суйуб айвандын алдик/ ҳаририн сувға йāхуд отға салдик (Фарҳод ва Ширин).
Келтирилган мисоллардаги йудик, алдик, салдик феъллари ювсин, олсин, солсин маъносини ифодалайди.
Шарт майли. Шарт майли формасининг ясалишида эски ўзбек тили билан ҳозирги ўзбек тили ўртасида деярли фарқ йўқ.
Шарт майли аффикси эски ўзбек тилида –са/-сЎ кўринишида қўлланган: барса,келсЎ каби. Бу аффикс дастлаб –сар/-сЎр формасида қўлланган: барсар, келсЎр каби.
Шарт майли формасига шахс-сон қўшимчаларининг қўшилиши қуйидагича бўлган:
1. Шарт майли аффикси –сар/-сЎр формасида қўлланганда, шахс-сон аффиксларининг фақат тўла вариантлари қўшилган: барсар-мен,келсЎр-сен,барсар-биз каби.
2. –са/сЎ формасида қўлланганда, шахс-сон аффиксларининг қисқарган вариантлари қўшилган: барсам, келсЎм, барсалар каби.    
XI-XIV асрларда эса тўла вариантлари ҳам қўшилган: барса-мен, келсЎ-сен каби.

Шарт феълининг аналитик формалари:
-са/-сЎ эрди: Тапсам эрдиким,недур андын мурāд (Навоий ЛТ). Кашки Йусуфны кЈрмЎсЎ эрдим (ҚР).
-ди/-ды//-ти/-ты эрсЎ: Қойдум эрсЎ бу машаққат жāныма (Навоий ЛТ). Идрис шагирди бирлЎ му¦а тапынды эрсЎ, биз ҳам тапынур-биз (ҚР).
-мыш/-миш эрсЎ. Кел, мени¦ бағрымны кЈр, йуз пāра ҳар бир дағыда// кЈрмиш эрсЎ¦ бағара гар лāлаи садбарг кам (Мунис).     

Савол ва топшириқлар

1.    Майл деб нимага айтилади?
2.    Замон тушунчасига изоҳ беринг.
3.    Эски ўзбек тилидаги тусловчиларнинг гуруҳлари ва хусусиятларини айтиб беринг.
4.    Буйруқ-истак майлида қайси аффикслар иштирокэтади?
5.    Шарт майли формаларига манбалардан мисол келтиринг.

Таянч тушунчалар:

Майл – иш-ҳаракат (ҳолат)нинг реал воқеликка муносабатини билдиради.
Замон – иш-ҳаракатнинг нутқ сўзланиб турган пайтга муносабатини билдиради.
Тусланиш – феълнинг шахс-сон аффикслари билан ўзгариши ва парадигма ҳосил қилиши.
Буйруқ-истак майли – бир парадигма ҳосил қилувчи ва буйруқ семаси етакчи бўлган феъл майли тури.
Шарт майли – бир парадигма ҳосил қилувчи шарт семали феъл майли тури.