00:31 / 30.08.2010 · Ўзбек тили
2-дарс. Е, Ё, Ю, Я ҳарфларининг ишлатилиши ва имлоси

Бу ҳарфлар сўз бошида, айириш ва юмшатиш белгиларидан кейин ҳамда унлидан сўнг келганда икки товуш (йэ, йо, йу, йа) ни билдиради.

Е ҳарфи:
А) енг, елпиғич, елдирмоқ, подъезд, етди каби сўзларда бўғин бошида ёки айириш белгисидан сўнг, емиш, едирмоқ, етук каби сўзларда айриш белгисидан сўнг, емиш, едирмоқ, етук каби сўзларда айрим бўғинни ташкил этганда, самодержавие, телевидение каби сўзларнинг охирида ёзилади;
Б) икки ундош орасида ёки очиқ бўғин э тарзида талаффуз қилинадиган товуш ўрнида ёзилади: мен, сен, тез, ҳеч, кеча, девор, декабрь, депутат, перо, печак каби.

Ё ҳарфи:
А) сўз ва бўғин бошида келганда ёхуд ўзи айрим бўғинни ташкил этганда йо (й-о) ўрнида ёзилади: ёд, ёз, ёстиқ, диёр, сиёҳ, саёҳат, зиёфат, биёбон каби.
Б) баъзи русча – байналминал сўзларда юмшоқроқ талаффуз этиладиган ундошдан сўнг келадиган о ўрнида ёзилади: зачёт (зачьот), режиссёр (режиссъор), самолёт (самолъот), пулемёт (пулемъот) каби.

Ю ҳарфи:
А) сўз ёки бўғин бошида келган ёҳуд ўзи айрим бўғинни ташкил қилган йу (й-у) ўрнида ёзилади: юпқа, юрт, юксак, буюк, туюқ, туюлмоқ, юган, юзаки, юмор, юмуш, муюлиш каби;
Б) баъзи русча – байналмилал сўзларда юмшоқроқ талаффуз этиладиган ундошдан сўнг келганда у ўрнида ёзилади: парашют (парашъут), бюджет (бъуджет) каби.

Я ҳарфи:
А) сўз ёки бўғин бошида келган ёхуд ўзи айрим бўғинни ташкил этганда йа (й-а) ўрнида ёзилади: яйлов, якка, якшанба, суяк, ноябрь, мия, қия, яна каби;
Б) баъзи русча  - байналмилал сўзларда юмшоқроқ талаффуз этиладиган ундошдан кейин келадиган а  ўрнида ёзилади: сентябрь (сентъабрь), октябрь (октъабрь), отряд (отръад) каби.
Йотированные звуки: е, ё, ю, я. Йотированные звуки – это собственно звукосочетания типа:
1. й-а-я: яхши (хороший), якшанба (воскресенье), ярим (половина), яшил (зелёный);
2. й-у-ю: юз (лицо), буюк (вўдающийся), буюк (великий), ютуқ (успех), юзаки (поверхностно);
3. й-о-ё: ёш (молодой), ёз (лето), ёстиқ (подушка), ёки (или), саёҳат (путешествие);
4. й-э-е: ер (земля), етим (сирота), етти (семь), емиш (еда).
Следует отметить, что в русской орфографии функции букв е, ё, ю, я не ограничиваются только передачей йотированных а, о, у, э. В отличии от соответствующих узбекских букв они служат также и для обозначения смягчения предшествующего им согласного звука. Например: лейтенант (льэйтьэнант), лён (льон), люди (льуди), тюльпан (тьульпан), тягость (тьагость).

2-машқ. Сўзларни ўқинг, е, ё, ю, я ҳарфларнинг ҳар бири нечта товушни ифодалаётганини аниқланг.
Ёз, юз, яна, дарё, монтёр, булоқ, бюро, съёмка, князь, сеялка, отряд, пьеса, июнь, сюжет, юрист, ядро, пенсия, правление, эҳтиёт, буюрмоқ, костюм.


3-§. СИЗНИНГ ТАРЖИМАИ ҲОЛИНГИЗ

Мен, Муродов Азиз, 1965 йил 18 октябрда Бухоро вилояти Пешку тумани, Афшона қишлоғида туғилдим. Отам жамоа хўжалиги фермасида зоотехник бўлиб ишлайди. Онам 233-ҳунар-техника билим юртида ўқитувчи. Акам жамоа хўжалигида механизатор. Опам Бухоро тўқимачилик комбинатининг Янгибозор филиалида ип йигирувчи бўлиб ишлайди.
Укам Бухоро шаҳрида 41-билим юртининг автослесарлик бўлимида ўқимоқда.
Мен 1972 йилда Эрнест Тельман номли ўрта мактабга ўқишга кирдим. 1982 йили ўқишни тугатиб, туман йўл қурилиши участкасида ишладим.
1984 йили ҳарбий хизматдан қайтгач, Бухоро йўл қурилиши ўрта махсус билим юртига ўқишга кирдим. Ҳозир ўз меҳнат фаолиятим бошланган туман йўл қурилиши бўлимида уста бўлиб ишлаяпман.

ЛУҒАТ

туғилдим                          – родился
Тошкент шаҳрида туғилди        – родился в городе Ташкенте
ўқитувчи                          -  учитель (ница)
ўқишга кирдим               – поступил учиться
тўқимачилик комбинати           – текстильный комбинат
ишламоқ                          – работать
уста бўлиб ишлаяпман              – работаю мастером

Топшириқ:
1. Матнга саволлар тузинг ва уларга ўзингиз жавоб қайтаринг.
2. ў, қ, ғ, ҳ ҳарфларнинг тагига чизинг ва талаффузига эътибор беринг.