I
Ҳар қандай фойдали баҳс ёки мунозара ахлоқий, фикрий ва руҳий қувватни талаб этади. Агар бу қувват ўрнини нафс ва ғанимлик майли ишғол қилмаган бўлса, билингки, баҳс тафаккур ва самимият минбари эрур. Илм ва адабиётда бугун айнан ана шундай мунозара минбари зарур.
Дарвоқе, Н.Жумахўжа мақоласининг («ЎзСА» 1998 йил, 10 июль) муқаддимасида шундай бир ўгит бор: «Кези келганда ҳақиқатни тан олиш, иззат-нафсни мағлуб этиш, сукут сақлаш ҳам мардлик фазилатидир». Мен бу насиҳатни инобатга олишга урндим – бўлмади.  Чунки Н.Жумахўжанинг баҳсга аралашувидан мақсади ҳақиқат ахтариш эмасдир.
Баҳс маданияти бизда ҳали пастроқ, албатта, уни юксалтириш зарур. Аммо бунга баҳслашмасдан, мунозара даражаси ва натижаларини таҳлил қилмасдан эришиб бўлмайди. Ҳақиқат сўзга, фикрга айлантириларкан, ҳеч шубҳа йўқки, у ўзининг табиий шакли ва дахлсизлигидан бир қадар йироқлашади. Ана шунда ҳақиқат номи билан турланиб, тусланиш имконияти туғилади. Шу имкониятдан фойдаланилмаса, баҳс ва мунозара ҳақиқат ҳамда тараққиётга хизмат қилади.

II
Н.Жумахўжа мақоласида «Ҳикматлар» масъул муҳаррирсиз, нашриёт редактори раъйи билан чиқиш» сабабига доир И.Ҳаққулнинг фикрларига эътироз билдириб, жумладан бундай дейди: «В.Раҳмоновдан тортиб, А.Қаюмов, А.Ҳайитметов, А.Рустамов. Н.Комилов, А.Абдуғафуров, Ё.Исҳоқов, Н.Раҳмонов, Б.Тўқлиев каби ўнлаб зукко ва тажрибали олимларимиз борки, «Ҳикматлар» матнини такомиллаштириш йўлида уларнинг хизматларидан фойдаланиш мумкин ва зарур эди». Анча «қамровли» бу мулоҳазалардан кўзланган мақсад: И.Ҳаққулни «ўнлаб зукко ва тажрибали олимлар»га қарши қўйиш эмасмикан? Н.Жумахўжа нашр ва нашриёт ишларини билмаса, билишни хоҳламаса, бунинг учун И.Ҳаққул гуноҳкорми? Ахир, «Ҳикматлар» хусусий нашриётда чиқарилгани йўқ-ку! Нашриётларда нима учун махсус таҳрир ҳайъати тузилади? Яссавийнинг китобида ҳам шундай ҳайъат рўйхати берилган. Унда Азиз Қаюмов, Суйима Ғаниева, Бегали Қосимов, Натан Маллаев, Абдуқодир Ҳайитметов, Омон Матжон, Одил Ёқубовларнинг исм-шарифлари ёзиб қўйилган. И.Ҳаққул шу таҳрир ҳайъати аъзоларидан қайси бирининг «хизматларидан фойдаланиш»дан бош тортибди? Нашр этиладиган китобни кимларга ўқитиш ёки ўқитмаслик каминанинг ихтиёридаги иш эмаслигин англаш наҳотки шунчалик қийин?
«Ҳикматлар» китобининг босилиб чиқиши ҳам бир тарих бўлиб қолди. Бу воқеани энди ҳар хил изоҳлаш мумкин. Н.Жумахўжа ҳам фикр-мулоҳаза билдиришга ҳақли. Бироқ унинг ўша нашр жараёнини аниқ билмасдан, «Ундан шахсан мен ҳам хабардор эдим», дея тахминий гапларни айтиши нотўғри. Унингча, «қайта қуриш ва ошкоралик даври»даёқ Яссавий «Ҳикматлар»ини чоп этишга Ўзбекистонда табиий замин етилган» экан. Қани энди шундоқ бўлган бўлса. «Ўзбек адабиёти бўстони» туркумидаги биринчи китоб «Қадимий ҳикматлар» деб номланган ва у ошкоралик айни авжига кўтарила бошлаган 1987 йили босмадан чиққан. Энг қадимий адабий ёдгорликлардан бошлаб Югнакийнинг «Ҳибатул ҳақойиқ»игача бўлган асарлардан олинган парчалардан таркиб топган шу мажмуага, номига бўлса ҳамки, Яссавийнинг ҳикматларидан намуналар киритилмаган. Нега?
Мустақилликка шукроналар бўлсинки, тасаввуфшуносликда ҳам эркинлик йўлини очди. Бугунги кунда қочган ҳам, қувган ҳам диний-тасаввуфий адабиётнинг муҳофизи. Бироқ улар саксонинчи йилларининг охирларида ҳам Яссавий шахсияти ва ижодиётига, юмшоқроқ қилиб айтганда, муносабат яхши бўлмаганлигини эшитишни-да исташмайди. Аслида эса аҳвол худди шундай эди. Шу боис «Ўзбек адабиёти бўстони» туркуми учун тузилган таҳрир ҳайъати мажлисида «Қадимги ҳикматлар»га Яссавий шеърларидан киритилиши ҳақидаги бизнинг таклифимиз, филолология фанлари доктори А.Абдуғафуров ва фан номзоди Ё.Исхоқовларнинг қўллаб қувватлашларига қарамай таклифлигича қолиб кетганди. Шундан сўнг биз ўша таҳрир ҳайъатидан воз кечганмиз.
Ўз ишига инсон ўзи баҳо беришни зиммасига олса, биринчидан, баҳони жуда баландлатади, иккинчидан, мен аладанмайман, деган самимий бир ўй билан бошқаларни алдаётганини сезмай қолади. Акс ҳолда Н.Жумахўжа: «И.Ҳаққул ўша пайтда «Ёшлик» журналида Яссавий ҳақида катта бир мақола эълон қилганди. Шу мақолага акс-садо тарзида мен ҳам мазкур журналда Аҳмад Яссавий «Ҳикматлар»и нашри зарурлиги ҳақида мақола билан чиқдим. Шунда «Ҳикматлар» нашри жадаллашиб кетганди», деб ёзмасди. Биринчидан, «Ёшлик»даги мақола Яссавий ҳақида эмас, Навоийнинг Яссавийга муносабати ҳақида эди. «Яссавий ва Навоий» деб номланган бу мақола «Яссавий номини Навоий билан тенг қўйиш мумкин эмас», деган таъқиқ билан бир сон кейин «Навоий азиз билган…» сарлавҳасида (сарлавҳани журнал муҳаррияти қўйган – И.Ҳ.) босилиб чиққан эди. Иккинчидан, Н.Жумахўжа мақоласидан сўнг «Ҳикматлар» нашри жадаллашиб кетганида, қўлёзма икки йилча нашриётда туриб қолмасди. Учинчидан, «Яссавий Ҳикматлар»ини Туркия нашри асосида қайта чоп этиш қаҳрамонликми?» дея тасаввурга сиғмайдиган саволни ўртага қўйиш ҳам ўринли бўлмаса керак?

III
«Девони ҳикмат»нинг танқидий матнини яратишда, - дейди Н.Жумахўжа, - И.Ҳаққул Туркия тажрибасини тавсия этади. Бу фикрга у «Юнус Эмро девони» танқидий матнининг яратилиш тажрибасини асос қилиб келтиради. Бошқа соҳани билмадим-ку, хусусан, матншунослик соҳасида биз Туркия «андоза»сига муҳтож эмасмиз. Бизнинг миллий матншунослигимиз ўзига хос ва ўзига мос йўлда уларга нисбатан анча ривожланиб кетган».
Эски мафкура шундай бир зарарли ва заҳарли мафкура бўлганки, ҳолат ва фурсат етди дегунча, ҳамон у ўзининг мавжудлигини сездириб, ботиний мавқеини дарҳол намоён айлайди. Юқоридаги фикрлар моҳият эътибори ила ўттизинчи, эллигинчи йилларда айрим ёзувчи ва олимларимизни «пантуркист»ликда қоралаган кишиларнинг ҳукмларига ўхшаб кетиши тасодиф эмас, албатта.
Аввало, шуни айтиш керакки, Туркия «андозаси»га муҳтожликни биз хаёлга ҳам келтирганимиз йўқ. Тажриба ўрганиш, зарур кўрилса, ўрнак олиш – бу бошқа эҳтиёж. Биз сўзлаганимиз «тажриба» озарбайжон, грузин, арман ва туркман олимлари томонидан ҳам тадбиқ этилганлиги матншунослик тажрибасидан оз-моз хабардор ҳар бир тадқиқотчига аён. Бундан ташқари, масаланинг илдизи ва туб моҳиятига назар ташлайдиган бўлсак, Туркия «андозаси» биз учун сунъий ва ўзини оқламайдиган бир тушунча. Ва у мумтоз адабиётимизнигина эмас, миллатимизни ҳам камситиши мумкинлигини жиндек мушоҳада қилмоқ лозим.
Айтайлик, устод Фитрат «Эски турк шеъри» мажмуасини нашрга тайёрлаганда, заҳматкаш олим С.Муталлибов домла тўрт жилдлик «Девони луғотит турк»ни ўзбек тилига ўгириб халқимимзга етказганларида ўша асарлар усмонли турк адабиётининг эмас, умумтуркий адабиётнинг намуналари бўлганлиги учун турк матншуносларининг тажрибаларига  мурожаат этишган. «Қутадғу билиг», «Ҳибат ул-ҳақойиқ» нашрлари хусусида ҳам шундай дейиш мумкин. «Юнус Эмро девони» нашри бизга нега керак? Чунки у Ҳожа Аҳмад Яссавийнинг издоши. Издошлик анъанасини билиш – йўлбошчининг буюклигини бутун миқёси билан англашга хизмат қилмайди, деб ким айта олади?
Лутфий, Гадоий, Убайдий сингари бир қанча шоирларимиз шеъриятидан намуналар, Шайбонийхоннинг девони дастлаб Туркияда чоп қилинган. Чунки улар ўз адабиётининг тақдирини ҳам, тараққиётини ҳам ўзбек адабиётининг таъсирисиз тасаввур эта олишмайди. Шунинг учун турк матншуносларининг Алишер Навоий асарларига қизиқиши кучли ва изчилдир. Шунинг учун ҳам Навоийнинг бизда ҳанузгача тўлиқ босилмаган «Насойим ул-муҳаббат»нинг танқидий матни Туркияда чоп этилди. Шу китобни қўлга олиб, Ҳазрат Навоийдек даҳо санъаткоримиз борлигидан табиий равишда фахрланиб, нашрдаги ютуқ ва камчиликларни мулоҳаза қилиш яхшими ёки бу хориж «андозаси» дея юз буриш мақбулми?
Албатта, янги давр, янги мафкура бошқа давлатлар қатори қардош Туркия билан ҳам янгича муносабатни талаб қилади. Биз адабиёт, санъат, фан ва маданиятда ҳам ўзининг теран тарихига эга мустақил миллатмиз. Лекин илм-фан, адабиёт ва санъат, мусиқа ва маърифатда ҳамкорлик қилиш ва тажриба алмашиш эҳтиёжини инобатга олсак, ҳеч нима ютқазмаймиз.
1995 йил Истанбулда И.Ҳаққулнинг эмас, балки у нашрга ҳозирлаган Аҳмад Яссавийнинг «Девони ҳикмат»и босилиб чиққан. Нашрга тайёрловчининг исм-шарифи бутунлай тилга олинмаслиги ёки ўчириб ташланиши мумкин. «Девони ҳикмат»нинг хорижда чиқиши барибир қувончли ҳодиса. Биз бу фактни В.Раҳмонов кўрсатган бир қатор хатолар бартараф этилгани маъносди эслатгандик. Хайриятки, эслатма «Мақтанчоқликка йўйилмаса…» деб бошланган экан. Шунга қарамасдан Н.Жумахўжа  «Бунинг нимаси мақтанарли? Бугунда кўп жиҳатдан дунё мамлакатларидан орқада эмаслигимиз аён бўлиб қолди-ку!» дейди. Ё ажаб! Бир китобнинг Истанбулда чиқиши қаёнда-ю, «кўп жиҳатдан дунё мамлакатларидан орқада эмаслигимиз» қаёнда?
Агар шу савияда фикрлайдиган бўлсак, миллий мафкурамизга бутунлай зид ва бегона «Нима бизга Америка?»чилик мақтанчоқлигини яна оёқлантириб, халойиққа кулги бўлмаймизми?
«Пушти имон шариатдур, мағзи тариқ», мисрасидаги «пушти имон» иборасига И.Ҳаққул берган изоҳлар Н.Жумахўжага гапни «бошқа томонга буриш», «гапни айлантириш» бўлиб кўринади.
«Пушти имон» - Яссавий ҳикматларида учрайдиган ибора. Шу боис К.Эраслон «пушт» сўзига «орқа»; сирт; насл; белбоғ» («Девони ҳикмат»дан намуналар, 470-бет) дея шарҳ берган. Бундаги мажозий маъно «Фарҳанги забони точики» луғатидаги «пушт» сўзининг (мажозий мазмуни) изоҳига тўла мувофиқ келади. «Пушт»нинг «белбоғ» маъносига эгалигини, эҳтимолки, Н.Жумахўжа билмаган. Унда «Афсонадур шариат, фарзонадур ҳақиқат» сатридаги «афсона»га ёпишиб олиб, шариатни «афсона» дейиш, «пушти имон шариатдир», дейишдан ҳам ғалатироқ-ку!

IV
«Баҳсдан мақсад – ҳақиқат» мақоласининг қарийб учдан бир қисмида интуициянинг матншуносликдаги аҳамияти ҳақида гапирилган. Бунга эса «Санамай саккиз демайлик…» мақоласидаги қуйидаги сўзлар асос бўлган: «И.Ҳаққул «умумлашма» чиқаради: «Менимча эски матн нусхаларига аҳамият бермасдан ўзининг интуицияси ва субъектив қарашларига биноан «хато» топиш ва тузатиш нотўғри ва хавфлидир. Афсуски, шу усулдаги тажрибалар кейинги пайтларда одат шаклини олмоқда..».
Бу фикрлар замирида «Қўлёзма кўрмасдан мумтоз адабиётимиз нашрларидаги хатоларни ўз-ўзимизча, фақат савқи табиийга суяниб «хато» деб белгилавермайлик», деган талабдан ўзга бир мақсад йўқ. Ким бўлиши ва интуицияси қай мақомга юксалишидан қатъий назар, ҳар қандай зукко матншунос ҳам эски ва ишончли нусхаларга таянмоғи шарт. Узоққа бормасдан Машраб «Девон»ини олиб кўрайлик. Шоир шеърларидаги кўпда-кўп сўз ва иборалар В.Раҳмонов ва К.Исмоилов нашрида А.Ҳайитметов, А.Абдуғафуров нашрларидан бутунлай фарқ қилади. Мана бир мисол: А.Абдуғафуров чоп эттирган «Танланган асарлар»да ўқиймиз:
Мани сенсиз бу дунёда тириклик қилмоғим мушкул,
Кел, эй кўнгул, кечоли бу тирикликни бақосидин.
«Девон»даги шакли:
Санам, сенсиз бу дунёда тириклик қилмоғим мушкул,
Кел, эй Мажнун, кечоли бу тирикликни бақосидин.
Менинг назаримда, байтнинг олдинги кўринишида поэтик мантиқ ҳаққоний аксини топган. Ва лирик қаҳрамоннинг «Эй кўнгул», дея мурожаати юз фоиз ўзини оқлайди. Чунки ишқ йўлчисига кўнглидан яқин, кўнглидан ҳамрозроқ «шахсият» йўқ. Мавлоно Лутфийнинг «Бу кўнгилдир, бу кўнгил» радифли ғазалида мазкур ҳақиқат ниҳоятда гўзал тасвирланган. Қолаверса, «тириклик бақосидин» кечишга ўрнак кўрсатган Мажнунни яна шу ишга чорлаш қандайдир ғайритабиий туюлади. (Санамга нидо қилиб, кутилмаганда Мажнун номини тилга олиш ҳам). Бу – менинг байтга шахсий муносабатим ва уни шахсий тушунишим. Албатта, «Эй кўнгул»нинг ўрнини «Эй Мажнун» эгаллагани учун В.Раҳмоновга ишонч ила эътироз билдира олмайман. Чунки Машраб «Девон»ининг қадимий нусхалари сақланмаган. Шу билан бир қаторда В.Раҳмоновнинг «интуиция»сига мафтун ҳам бўлолмайман. В.Раҳмоновнинг матншуносликдаги тажрибаси Н.Жумахўжага мутлоқ нуқсонсиз туюлган бўлиши мумкин. Лекин мен ҳурматли олимимизнинг Навоий, Яссавий байтларидан топган хатоларининг барчасини ҳам хато деб қабул қилмайман.
Хуллас, Н.Жумахўжа юқоридаги фикрларимизни «матншунослик истеъдодига таҳдид» ва ғайриилмийлик тамойилига нисбат беришга ҳар қанча рағбат этмасин, охирида, «Албатта, интуиция ёрдамида аниқланган маълумотни қўлёзма билан текшириш керак», дея И.Ҳаққул гапини қувватлаш, ҳаттоки такрорлашдан ўзга чора тополмайди. Бунинг нимаси баҳс?! Баҳс дегани «тухумдан тук ахтариш» эмас-ку ахир!

V
Н.Жумахўжанинг интуиция масаласига ўзича катта аҳамият бериши бежиз эмас. Чунки, унинг ўзи тасавввуф тушунчалари ва тимсоллари маъносини аксарият ҳолларда интуиция бўйича «кашф» этади. У ёзади: «Бир неча жумла оралиғида И.Ҳаққул томонидан «буроқсуворлар» - «чин ошиқлар» мақомидан «ишқпарастлар» тоифасига туширилади. Ишқпараст – чин ошиқ эмас, албатта. Чинакам комил ошиқ айнан Меърож тунида Буроқ воситасида Оллоҳ ҳузурига кўтарилган пайғамбар Муҳаммаддир. Буроқсувор айнан унинг сифатидир».
Оддий ўқувчи бу гапларга чиппа-чин ишонади. Тасаввуф тадқиқотчиларининг ишқ баҳсидаги асарларидан бехабар одам Н.Жумахўжа хулосаларига қойил қолиши ҳам мумкин. Гап шундаки, «Ишқпараст – чин ошиқ дегани» бўлмаса, унда тасаввуфшунос олимлар ишқни тур ва даражаларга ажратиб, нега «Узрий ишқда аввал севган ёрига ошиқ бўлади. Уни қаттиқ севади, ишқдан туғилган изтироб ва алам ичида ёниб-куяди, ниҳоят шундай бир нуқтага етадики, ишқдан хушнуд бўлиб, ҳузурланишга бошлайди. Айни шу юксакликда ишқ учун маъшуқасини ҳам унутиб, унинг ишқи ила нафас олади… Лайлони севган Мажнуннинг ишқи мана шундайдир», дея шарҳлар битишган? Ишқпараст бутун борлиғи ва мавжудлигини ишқда идрок қилувчи, ишққа топинувчи ошиқ. Ишқпараст наинки одамнинг, балки оламнинг жонинин ҳам ишқда кўради. Н.Жумахўжа ишқ севги-муҳаббатнинг сўнгги мартабаси эканлигини билмаса? Қачондан буён Мажнун чин ошиқ тимсоли бўлмай қолди?
Том маънодаги комил инсон ким? Комилларнинг комили сифатида кимни ўрнак этиб кўрсатиш керак? Йирик тасаввуфшунослар, жумладан, Ибн Арабий мазкур саволга аллақачонлар «Муҳаммад алайҳиссалом», дея жавоб беришган. Бизда ҳам кейинги пайтларда шундай фикр ўртага ташланди. Ҳатто ёш бир тадқиқотчи шу масалада «Энг комил инсон ким?» деган мақола ҳам эълон қилди. Н.Жумахўжа бу хусусдаги асосий хулосани гўёки янгилик яратгандай қилиб, «Чинакам комил ошиқ» «айнан Меърож тунида Буроқ воситасида Оллоҳ ҳузурига кўтарилган пайғамбар Муҳаммаддир», дейди. Ҳолбуки, Яссавийнинг мунозара уйғотган байти тавҳид мақомига етишган «ошиқ қуллар» тўғрисида бўлиб, улар ишқпарастлик ила – чин ошиқ, чин ошиқлиги учун ишқпарастдирлар. Яссавий ҳақида сўзлаганда, ҳеч бўлмаса, зарур манбалардан хабардор бўлмоқ керак. Ҳамма нарса аралаш-қуралаш бўлиб кетмаслиги учун ҳам Ҳазиний Яссавийга бағишланган «Жавоҳир ул-аброр» асарида Меърож масаласига махсус тўхталиб, мана нима дейди: «Яхши билғилки, набилар учун бир Меърож, ошиқлар учун бир Меърож, орифлар учун бир Меърож бордир. Наби бизотихи вужуди ила, ошиқ қалби ила, ориф эса руҳи ила Меърожга кўтарилур». Ошиқликнинг буюк имтиёзи ҳам ана шунда.
Кимга қайси луғат мақбул, ким қайси луғатдан фойдаланади – бу ҳар бир олимнинг ихтиёридаги иш. Бу ишда ҳеч кимнинг ҳеч кимга мажбурий кўрсатма беришга ҳуқуқи йўқ. Н.Жумахўжа эса «Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати»га мурожаат этган. И.Ҳаққулга «Борди-ю луғатга зарурат туғилганда ҳам энг ишончли луғатга суянган маъқул эди. Мен П.Шамсиев ва С.Иброҳимов тузган, 1975 йили нашр этилган «Навоий асарлари луғати»ни афзал биламан», дея кўрсатма беради. Тавсия учун минг раҳмат. Бироқ у кўпчилик олимлар тузган ва кўп ишни Қ.Муҳиддиновдек беназир аллома бажарган тўрт жилдлик бир луғатнинг ишончсизлиги ва афзаллигини билмаган бўлса, И.Ҳаққул нима қилсин?

Билибми, билмайми, камситилган ўша луғатда В.Раҳмоновнинг ҳам иштироки ва хизматлари алоҳида қайд этилган. Н.Жумахўжа балки бу маълумотни унутгандир. Унутмаганида сал ўйлаброқ сўзлармиди?
И.Ҳаққулга йўналтирилган танқидлардан яна бири – «тагзаминли танқидни тушунмаганлик»дир.
Келинг, яхшиси мана бу кўчирмани ўқийлик: «Тасаввур қилинг, - дейди И.Ҳаққул давом этиб, - «Тавҳид отлиғ» улкан бир дарахт: унинг соясида ошиқ қуллар буроқларига миниб ўтиришибди. Ахир бу «дарахт соясида буроқ сўйиш» билан қарийб тенг мантиқ». Энди В.Раҳмоновдаги «суюмоқ» феъли И.Ҳаққулда «сўймоқ»қа айланади. Бунда асл матнда йўқ «ўтиришибди» деган ҳолат «кашф» этилган». Ҳолат «кашф» этилмаган. Сўзнинг ўзгариши ҳам мутлақо тўғри. Ахир, И.Ҳаққул «Буроқ»ни моддий маънода тушунилишига қарши. Н.Жумахўжа қайд этганидек, Абул Ало Афифий «бекорга овора қилинмаган. Балки ўқувчи мақсадни билишда чалғимаслиги учун машҳур араб олимининг мутасаввифларнинг «йўлчиликларида уларни Оллоҳга етказадиган «Буроқ» илоҳий ишқ эрур…», деган изоҳига ҳам эътиборни қаратган.
В.Раҳмонов мақоласида эса «Буроқ»нинг маънавий-руҳий моҳияти инобатга олинмаган. Ана шу боис «ҳамма нарсани образли тушунадиган олим» ўз англашига содиқ қолиб, «Тавҳид отлиғ дарахт сингари «Буроқ» ҳам моддий ҳақиқат эмас, у агар қандайдир жонзот қиёфасида тасаввур этилса, «Ахир бу «дарахт соясида Буроқ сўйиш», яъни от калласини кесиш билан қарийб тенг бўлади-ку», деган.
Демак, ҳазилни тушуниш фойдали бўлганидек, кинояни англай олиш ҳам зарар қилмас экан-да. Балки шунда Н.Жумахўжа ҳамма жиҳатни инобатга олиб хотиржамлик ила таҳлил билан инкор этиб, йўқ айбни бор қилиб кўрсатмасмиди? Унинг «бориқ», «бориқа» сўзларига тегишли гапларини ўйлаб кўрса бўлади. Аммо «нур», «шуъла», «ёлқин» маъноларини ифодаловчи ушбу сўзни (бу сўз Навоий шеъриятида ҳам учрайди: «Не барқки офат ул юз, Ё бориқаи латофат ул юз») Яссавий «матнига асло ёпишмайди» дейиш ҳам ўзини тўла оқламайди. Аксинча, рамзий-тасаввуфий маънодаги «соя» табиий бир йўсинда бу сўзни эсга солади. Хуллас, «Девони ҳикмат»нинг мавжуд қадимий қўлёзмалари қанчалик тез кўздан кечирилиб, сўз ва тилдаги фарқлар қанчалик тез аниқланса, мунозаралар ўшанча тез барҳам топмоғи, муқаррар.

VI
В.Раҳмоновга жавоб тарзида ёзилган мақоламни такрор ўқидим. Ундаги «Ҳикматлар» В.Раҳмонов қайд этганидан ҳам ортиқ хатолар билан босилиб чиққан. Мен буни тан оламан», деган жумлаларни кўриб, мени «билимдонлик билан кўрсатилган камчиликлар»ни рад этувчи деб айблаш ҳам ноҳақлик эканини билдим.
Тўқиб танқид қилиш билан, ўқиб холис танқид қилиш орасида ер билан осмонча фарқ бор, албатта. Тўғри, олим қавмининг хоҳласа, «пашша»дан «фил» ясашга, истаса «фил»ни «пашша»га айлантиришга уриниб «образ» яратишга уринишда ҳам ўзига хос бир ишонч бўлади. Фақат бу ишонч хоҳланг хоҳламанг, моҳиятбин ҳар бир кишида ишончсизлик туғдиради. Бу эса баҳснинг ҳам, ҳақиқатнинг ҳам қадрини ерга қориштиради. У ёки бу маънода ўқувчи дилида шубҳа ва гумонга жой бермаслик учун баҳс ва мунозараларда очиқликка риоя этмоқ – бу мардлик ва тантиликнинг тамали эрур.

«Ўз АС» 1998, 7 август