Маданият ва маърифат ҳар доим инсоният тараққиётининг идеалларини, мазмун ва моҳиятини англашга ҳаракат қилиб келган.

Мен бутун борлиқни мангулаштириб,1
Дунёни унутиб яшасам – ўтсам!
Ўзлиги йўқларда ўзлик яратиб,
Рўёни чин этиб, йўқни бор этсам!

Александр Блок фикрича, инсоният мақсади – дунё аҳлини одамийликка (инсонийликка) ўргатмоқ. Бу жуда буюк ва ноёб эндемик2 ғоя. Жаҳон маданияти хазинасида бошқа бирорта ғоя йўқки, шу даражада кўламдор бўлса. Россияда бу метофизик ғоя кўпларга хос. Пушкин давлатни инсонийлашни, Горький инсонни инсонийлаш, Циолковский коинотни, Федоров марҳумлар оламини, Лобачевский фазо ва маконни инсонийлашни, Бернадский одамларнинг ақл-идроки, руҳияти ва маънавияти – ноосферани,3 Станиславский саҳнани психологик ҳолатларга, кечинмаларга тўлдиришни, ВХУТЕМАС (санъат илмгоҳи) рўзғор ашё-буюмлари дизайнини, Дзига Вертов инсон нигоҳи орқали кинони, Эйзенштейн кино монтажини, Солженицин жамиятни инсонийлашни зарур деб билганлар. Рус маданияти оламни одамийликка чақириб, метафизик мақсадни кўзлар эди.
Пушкин учун инсон ҳаётининг олий мақсади ва моҳияти муҳимдир. Агар идеаллар бўлмаса, “… ҳаётимиз ғафлат уйқусидир, гўё фалакнинг замин устидан масхаралаши каби”. Бу тарихий-фалсафий мулоҳазалари маркази “Мис чавандоз” асаридир. Поэмада шахс ва давлат муносабатларининг юксак идеали ҳақида гап боради. Бу муаммони Пушкин поэманинг икки бош қаҳрамонининг ҳаёт моҳиятини қандай тушунишларини таққослаш орқали ҳал қилади.
Ҳаётнинг икки дастури, икки мақсади, икки моҳияти.
1. Пётр I нинг “мўъжиза яратувчи” дастури:

Шунда туриб, шведларга солгаймиз қутқу,
Янги шаҳар қуражакмиз мисли тош, оташ.
Бу – азалдан буюрмишдир, бермайди уйқу,
Бурни осмон қўшни билан қасма-қасд яшаш.
Барча очмоқ истагида Овропага, боқ,
Оёқларни маҳкам тираб дарё бўйида.
Биз томонга сузаётган тўлқин куйида
Бизникида меҳмон бўлар кўпдан-кўп байроқ.

Пётрнинг дастури буюк давлатчилик, оқилона ташқи сиёсат,иқтисодий ривожланишни кўзда тутувчи мақсадларни ўз ичига олади. Аммо у орқали шахс муаммоларига чиқишнинг йўли йўқ.
2.Оддий одам Евгенийнинг ҳаётий дастури:

Уйланиш? Менгами? Нечун бўлмасин?
Инчунун, оғирроқ кечади албат.
Ва лекин мен ёшман, соғломман, бетин
Меҳнатдан қочмайман, у – менга одат.
Қуриб олажакман ўзимга оддий,
Камтарин, осуда, содда бошпана.
Эркалайман Парашамни, Парашам хушбўй,
Ўтиб кетар билдирмасдан йиллар ҳам ёна.
Ер оламан, балки азиздан азиз
Болаларим ҳамда ширин оилам
Ташвишини суюб, беминнат, бесўз
Кўтаради мен-ла суюк Парашам.
Яшагаймиз бирга бахтли, шодумон,
То қабрга қадар омондан омон.
Қўлни қўлга қўйиб, суяб икковлон.
Набиралар бизни кўмар бегумон…

Инсонпарвар Пушкин учун кичик одамнинг дастури ҳам, мўъжиза яратувчи программаси ҳам тенг! Фақат уларнинг уйғунлашувигина давлат барқарорлигини ва шахс бахтини таъминлайди. Улар ихтилофи эса, давлат ва ҳокимият учун ҳам, шахс ва фуқаро учун ҳам фожиадир.
Пушкин маҳоратининг буюклиги – мукаммал жамият тузиш ҳақидаги оламшумул-тарихий ғоя, давлат ва шахс уйғунлиги зарурати ҳақидаги қарашларини, нафақат асарнинг мазмун ва маънолари орқали, балки услуби орқали ҳам намоён қила олганлигидадир. “Мис чавандоз” услубига ана шу концепция юкланган.
Услуб – мактаб дарслиги тил меъёрларидан четга чиқиш, бадиий тилга кўчишдир. (Р.Барт).

Яйдоқ йўллар қирғоғида У
Улуғ ўйлар далаларига
Турар олис-олис кўз ташлаб.

“Мактаб тили” да бундай дейиш керак эди: “Кимсасиз қумлоқ қирғоқда Пётр ўй суриб турарди”.
Пушкин эса “мактаб тили”дан четга чиқади… қайси томонга? Қасида (ода) томонга. Яъни, қасида тилида “берег” эмас, эскича “берег” дейиш керак эди. Пушкинда “пўпчник босган ботқоқли соҳилда” дейилган. Поэмада бошдан-оёқ қасида тили билан одатдаги иборалар қўшилиб кетган. Якуни қуйидагича:

… Девонамни остонамда
Топдилар менинг.

Шундан кейиноқ СОВУҚ (қасидабоп сўз! – Ю.Б.) МУРДА (жасад)ни
(Одатий сўз! – Ю.Б.) ҳам
Топширдилар раббим қўлига.

Поэма услуби – қасидавий сўзлар ва одатий сўзлар қўшилувидан иборат.
Қасида услуби – одатий сўзлар Пётр (ҳукмдорлик, давлатчилик) ва Евгений образини (шахс, фуқаро) шакллантиришга ёрдам берган. Уларнинг уйғунлиги поэма услубини ташкил қилиб, унга гўзаллик бағишлайди, воқеликда эса ҳукмдор ва халқ бирлашуви давлат ва ҳукмдорни ҳам, оддий одамларни ҳам барқарор бахтли ҳаёт билан таъминлаш мумкин.
Уйғунликни ниҳоят хунук шаклда бузиб, Мис ҳайкал Евгенийни, “Ҳаф сеними, қараб тур!” деб дўқ ургани учун, ўч олиш мақсадида уни қувлай бошлайди.
Мис чавандоз – зиддиятли образ, унда Пётр ва рус давлатчилиги билан халқ қарама-қаршилиги акс этган. Пушкин тилида мис – эстетик жиҳатдан салбий тусда берилган:

Қанча – қанча, о, мис қалблару
Ҳатто қанча беор ғариб, ёт
Олмоқ бўлар мендан ҳамиша
Унутилмас муҳр, таассурот.
Мис – салбий тавсиф. Лекин чавандоз (оддий отлиқ эмас) балки – рицар. Пушкин Николай I ҳақида “подшо рицар эмас” дея беихтиёр айтиб юборган, аслида Пушкин учун Пётр – рицар.
Фальконе ясаган ҳайкал (Мис чавандоз) бронзадан ишланган. Пушкин чавандози эса, айни бир вақтда, мисдан, бронзадан ва темирдан. Чавандоз мисдан, аммо бронзадан ҳам дейилади (“бронза отдаги маъбуд”). Тош йўлдан силкиниб, оғир жаранглаб чопқир туёғи товушин эшитардик биз. Бронза – жарангдор, асл металл. Аммо мис чавандоз айни пайтда темир. (“Оҳ, қудратли тақдир ҳукмдори… Темир юган жилов ила Россияни оёққа кўтардинг”). Бу Пётрнинг иродаси ва бунёдкорлик қудратига берилган баҳо. Пушкин рус давлатчилигини мақтайди. Барча иллатларига қарамай, Пушкин Россия мустақиллиги ва яхлитлигини таъминлади. Бу ерда Пушкин Мицкевич (“Буюк Пётр ҳайкали”) дан бошқачароқ фикрда. Мицкевич учун Мис чавандоз Польша мустақиллигини барбод қилган Рус давлатининг тимсоли. Пушкин эса Россия бошига Польша куни тушмаслиги тарафдори. Рус ҳарбий қудратини мақтовчи қасида:

Севаман жангари ҳарбий ҳаётни,
Марснинг-да ғаройиб далаларида.
Пиёда қўшинлар, ҳар учқур отни
Шу ҳаётдай метин ялдоларида.
Улар саф тортади бир текис, равон,
Ғолиблар байроғин баланд кўтариб.
Мис қалпоқ жилваси ёниб, бегумон
Ўтаётир кураш, навкарлар ортиб.

Пушкин, давлатчилик фақат шахсгагина таяниб яшай олмайди, деб ҳисоблайди. Қудратли давлатни фақат буюк шахс учун ёки бунинг аксича, буюк шахссиз барпо қилиб бўлмайди. Давлат шахс орқали ва халқ манфаатига бунёд этилади. Тарихни шахс ҳаракатга келтиради. Агар инсон шахсий ва ижтимоий ҳаётда қувонч ва бахтга эриша олмас экан, давлат муваффақиятларга эриша олмайди, унинг асоси пуч бўлиб қолаверади.
XIX асрнинг учинчи чорагида бу муаммоларни юксак даражада ҳал қилишдаги уринишлар “Мис чавандоз” бадиий концепциясини юксак тарихий чўққига олиб чиқди.
Давлат бўлиши зарур. Давлатчиликнинг йўқлиги ёки унинг заифлиги ёмон оқибатларга олиб келади, бу эса унинг катталашиб кенгайганидан ва тоталитаризмдан ҳам ёмонроқ. Лекин айрим пайтларда давлат ғайриинсоний томонга ривожланади, демак, давлат инсон учун фойдали хусусиятларга эга бўлиши керак. Пушкин исённи тарихан унумсиз, лекин тараққиётнинг айрим ҳолатларида муқаррар содир бўладиган ҳодиса, деб кўрсатади.
Бадиий маданият тарихий жараёнда парадигмаларни4 ҳосил қилиш билан қатнашади. Инсоният тарихи – парадигмалар алмашувидир. Инсон, ўз олдига қўйган олий мақсади қадрсизланаётганини сезгач, янги мақсадларин кўзлайди ва унга қараб интилади. Аммо парадигмаларнинг нуқсонлари намоён бўла бошлагач, кескин ўзгариш, яъни таназзул юз беради. Янги давр – янги парадигма демакдир. У жамият тараққиётига ёрдам беради, лекин тез орада у ҳам инқирозга учрайди.
Парадигмаларнинг қисқача тарихи.
1. Қадимий давр: инсон ҳалокатли ҳаёт шароитларига қарши чидамли курашчи бўлган, инсон насли давомчиларини омон қолишига қаратилган кураш даври, (қояга солинган расмлар, “неолит даври Венераси”, унинг шаклидан бош вазифаси яққол кўзга ташланади). Қоя рассомчилиги ва қадимий ҳайкалтарошликда инсониятнинг омон қолиши: эркакларнинг кўпроқ ов билан шуғулланиши, аёлларнинг эса кўпроқ туғиши (зурриёт қолдириши) зарурлиги акс этган.
2. Антик давр: ватан ҳимоячиси – қаҳрамон бўлиши зарур (Илиада).
3. Ўрта асрлар: инсон – гуноҳкор банда, чўққиларни забт этишга йўналиш олган ва камолга етгач, дунё саодатига эришиш учун дунё неъматларидан воз кечган – муқаддас зот. (Кёльн ибодатхонаси).
4. Уйғониш даври: инсон – даҳо. Унинг принципи: “Хоҳлаганингни қил!” (Ф.Рабле). Бу парадигма таназзулини Шекспир англаган: Яго “Хоҳлаганингни қил” тамойили билан Отеллони ҳалок қилган.
5. Классицизм: инсон – давлат функцияси П.Конель (Сайид) қиролга оқилона қарамлик – (вассаллик).
6. Маърифатчилик: “айрим ва қисман”, соғлом фикрли – улкан одам миттилар орасида, митти – улканлар орасида (Ж.Свифт).
7. Сентиментализм: сидқидил инсон, кўнгил ақлдан кўра ақллироқ (Руссо).
8. Романтизм: шахсиятпарастлик деви беҳаловат дунё тартибларига қарши қайтмас исёнкор; ёвузлик абадий, ёвузликка қарши кураш ҳам – абадий, уни енгиб бўлмайди; лекин ора-сира ҳаловатга эришиш ва омон қолиш мумкин (Байрон).
9. Реализм: инсонда олам акс этган; ўзликни камолга етказиш йўли билан, ёвузликка зўровонлик қўлламай (Л.Толстой), давлат ва шахс уйғунлигига эришиш мумкин (А.С.Пушкин).
10.Социалистик реализм: инсон – қайта қурувчи; ёвузликка қарши инқилобий куч билан оламни қутқарса бўлади, “дунё қон тўкиш билан ўзгариши мумкин” (М.Горький).
11. Модернизм: инсон – умумун олганда – ёлғиз; бу адоватли (Кафка) ва тутуруқсиз (Комю) дунёда ижтимоий тузилмаларсиз яшаш мумкин эмаслигидан қайғуради.
12. Шарқ модели! Инсоннинг ички қўзғолмас оламида – ҳаёт қайнайди. Шарқ маданияти парадигмаси: олий мақсадлар (идеаллар) эмас, балки дао (табиий яшаш йўли).
Жаҳон урушларини бошдан кечирган дунё – портлаш хавфи остида. Совуқ урушлардан сўнг кириб келган янги давр инсоният тарихида биринчи бўлиб мақсадсиз, идеалларсиз ва маъносиз ҳаёт кечирмоқда. Дунёқарашда қора туйнук пайдо бўлди. Бу – ҳаётнинг турли жабҳаларида акс этмоқда. Масалан, кўпчилик сиёсатчилар ўзларини прагматиклар деб ҳисобламоқдалар, ҳолбуки улар стратеглар бўлишлари керак (аммо мақсад бўлмагач, қандай стратег бўлиши мумкин?) ёки, айтайлик, истеъдодли асарлар пайдо бўлмоқда, лекин кейин ўн йилликларда бирорта ҳам буюк асар яратилмади (ҳаётнинг олий мақсади ва идеалларисиз мумкин эмас!) Бошқача айтганда маданият янги даврнинг парадигмасини шакллантириши керак.
XXI асргача ҳаёт парадигмаси – янги типдаги глобаллашувдир. Унга қилич ёрдамида (Македонский), хоч ва қилич ёрдамида (Буюк қирол), янги буржуа тузуми ва милтиқ найзаси ёрдамида (Ленин), иқтисод ва ҳарбий кемалар ёрдамида (АҚШ) эришмоқчи бўлишди.
XXI аср ҳаёт парадигмаси: умуминсоний маданият асосида глобаллашув; турли миллатлар ва давлатчилик шаклларини сақлаган ҳолда инсоният наслининг бирлашуви ва тараққиётини таъминлаш, шахс қадрини тиклаш ва мустаҳкамлашдир.
Бу стратегик мақсадга эришув нафақат ижтимоий фанлар, нафақат табиий фанлар, ҳатто технологияга нисбатан ҳам устуворликни таъминлашни талаб қилади. Бугунги кунда инсоният тараққиёти ва яшамоғи, фақатгина янги техника ютуқлари эмас, балки А.С.Пушкиннинг “низоларни бас қилиб, бир оилага бирлашган халқлар” ҳақидаги васияти, Т.Шевченконинг бир оила бўлиб яшаш ҳақидаги орзуси, И.Кантнинг адабий тинч-тотувлик ҳақидаги ғояси, Ф.Шиллер ва Людвиг Бетховеннинг “Миллионлар, қучоқлашинглар!” деган хитоби қанчалик даражада амалга ошишига боғлиқ.

I

Балки ҳаётнинг маъноси кераксиз нарсадир? Ҳаёт ўзича қадрли. Ҳаёт ўзлигича ҳаёт демак; у ўз ҳолича зарурият ва турмуш мукаммаллиги эмасми? Ҳа, ҳаётнинг ўз қадри бор. Инсон ҳаёти эчки ҳаётидан фарқи шуки, у доимо мазмунга интилади, умри сермазмун ўтишини ҳавас қилади. Акс ҳолда Сартр, Камю ва бошқа доно эксистенциалистларнинг ҳозирги ҳаёт беъманиликдир, унда маъно ва мазмун йўқ деганлари ҳақ бўлиб чиқарди. Гап эчки ҳақида кетганда, балки улар ҳақдир. Лекин мен эчки бўлишни истамайман ва ўзгага ҳам маслаҳат бермайман, ҳатто муҳтожлик нималигини билмайман, зеб-зийнат ичида ким бўлиб яшашга бефарқ бўлган миллионерга ҳам.
Хўш, қандай қилиб маъноли ҳаётга эришмоқ мумкин? Инсон олами бойлар ва камбағаллар, қизиллар ва оқлар, оқтанли ва қоратанлилар, коммунистлар ва антикоммунистлар, ватанпарварлар ва демократлар, славянпарастлар ва ғарбпарастлар, глобалистлар ва антиглобалистлар, диндорлар ва агностикларга бўлинмаслиги керак. “Ўлим ҳақ!” (?) маъносида инсонлар олами ҳаёт моҳияти ва мазмунини тўла англовчи инсонлар ҳамда маъно-мазмунсиз, тутуруқсиз ҳаёт кечирувчи одамлар тоифаларига бўлинган. Ҳозирги замон жамиятининг “синфий” асослари, мулкий аҳволдан қатъий назар, шу тарзда бўлинган.
Англаб етганлар тоифасига дайди (Сатин)ни ҳам, миллионерларни (Шукин, Третьяков)ни ҳам, ватанпарвар, демократ ва коммунистларни ҳам киритиш мумкин. Маъноли яшаётгани одамни қандай белгилаб бўлади? Қайси хусусиятлар билан? Бойлигими? Йўқ! Камбағаллигими? Йўқ! Ақлими? Йўқ! Истеъдодими? Йўқ! Ақл ва истеъдоддан ҳам юқорироқ бўлган эзгулик, яхшилик бор. Ана шу омиллар ҳаётнинг мазмун ва моҳияти томон етаклайди, ақл билан истеъдод эса уни амалга оширишда ёрдам беради. Бундай инсонларни “сермаҳсул одамлар” деб Брехт жуда аниқ гап айтган.
Сермаҳсул инсон ҳаётдан ҳадеб олавермасдан, унга ўз ҳиссасини ҳам қўшади. Ҳеч бўлмаганда шарқ донишмандлигида айтилганидек, дарахт экади, ўстиради ва уй қуради, китоб ёзади, битта дарахт кесса, ўрнига иккита экади. Нефтдан бойиб кетса, албатта шу заминга ва унда яшаётган одамларга бойлигининг бир қисмини сарф қилади. (Йиллар давомида ишчиларга арзимас маош тўлаб, қаҳратон қиш кунлари иситиш ва электр энергиясини ўчириб қўймайди). Тўғри, сермаҳсул инсон ҳам баркамол эмас, фариштадек бегуноҳ бўлолмайди. Қаердадир қувлик қилади, қаердадир ёлғон ишлатади, алдайди. У ҳар доим “ўзим бўлай” (хаскашдек фақат ўзи учун, эгоист қабилида иш тутмайди, ёки бирор нарсасини бировларга бериб юбормайди) белкуракка ўхшаб ўзидан четлатувчи, яъни альтруист эмас, балки бировларга ҳам бўлсин, менга ҳам бўлсин (арра) деган тамойилга амал қилади. Майли, “бировлар” деганда умуман инсоният ёки ўз халқи бўлиши мумкин. Сен яхшилик қилган ўша бировлар ҳеч бўлмаганда фарзандларинг, ота-онангдир – демак умринг зое кетмапти – инсоният олдида юзинг ёруғ.
Афтидан, сермаҳсулликнинг ҳам ўз даражалари бор. Улардан энг олий даражадагилари – инсонларга олов ҳадя этган Прометей, эзгулик ғоясини улашган – Исо пайғамбар, адолат ғоясини уқтирган – аллоҳ таоло, руҳий, маънавий бойлик ва бадиий қадриятлар ҳадя этган Шекспир, донолик ва ўзлигимизни англашга ўргатган – Кант. Космик фазони совға қилган Королёв ва Гагаринлардир. Олий сермаҳсуллик – инсоният учун зарур бўлган ишларни амалга оширишдир.
Камина – етмишинчи йилларда Щчукин номли театр билим юртида биринчи курсда “Эстетикага кириш қисми”дан, охирги курсда “Эстетика”дан дарс берардим. Шундай одатга ўргатгандим: биринчи курсда, машғулотларнинг биринчи куни “шумтакаларга” шундай савол берардим: “Нима сабабдан санъат соҳасини танладингиз?”; “Ҳаёт моҳияти нимада?”. Жавобларини эса магнит тасмасига ёзиб олардим.
Жавоб берган талабалар орасида шу кунларда маълум ва машҳур бўлиб кетган: Демидова, Вертинская, Чурсина, Смехов, Калягин, Арлазоров, Високовский, Овшаров, Стеблов, Подколзин, Славина, Золотухин, Филатов, Арзуманян, Селёзнёва, Максакова, Бурляев ва бошқалар бор эди. Жиддийми ёки ҳазил-мутойиба тариқасидами, жавоб бериш ўзларига ҳавола этилганди…собиқ талабаларимизнинг ҳаёт моҳияти ҳақидаги жавоблари, айниқса, ҳозирги кунларда, улар моҳир санъат усталари, кинематографчиларга айланиб, кўпсонли мухлислар меҳри қуршовида, янада қизиқарли кўринарди. Ўшандан бери орадан қирқ йил (ҳатто кўпроқ ҳам) ўтган бўлиб, навбатдаги кўчишларимнинг бирида ўша тасма йўқолди. Фақат айрим жавобларгина ёдимга (қайси жавоб кимга тегишли эканлиги ёдимда йўқ) бўлиб, уларнинг қисқача мазмунини, гарчи ўзига хос белгиларини ва тафсилотларини келтира олмасам-да, айтиб ўтишга ҳаракат қиламан:
– Ҳаёт мазмуни – мартабада.
– Ижод учун яшаш керак!
– Йўқ, томошабин учун!
– Ҳаёт мазмуни севгида, оилада, фарзандларда.
– Авлодлар эстафетасида.
– Санъатда.
– Устоз бўлишни истайман!
– Яшашдан мақсадим – шон-шуҳрат!
– Йўқ, эзгулик.
Қанчалик ғўр, қандай чиройли шўх сўзлар эди булар! Қанчалар гўзал эди ўша ёмонланган турғунлик даври! Ҳаётга қадам босаётганлардан бирортаси ҳам мақсадим – текин даромад, бойлик, очкўзлик, Багам оролларида алоҳида уй демаяпти-я!..Ёки “Челси” инглиз футбол клубини сотиб оламан”, “Рублёвкада ёки сув омбори зонасида алоҳида уйим бўлишини истайман”, деб ҳеч ким айтмаган. Чамаси, ҳамма бой бўлишга қарши эмас, камбағал бўлишга қарши эди. Лекин, худога шукурки, бойиш масаласини ҳеч ким ҳаётининг мақсади қилиб қўйган эмас. Ҳозирги кунда телевидениеда “Қандай қилиб миллионер бўлмоқ керак”, деган қизиқтирувчи ва бузғунчи ном билан жозибали ва иқтидорли артист Максим Галкин олиб бораётган кўрсатувларни миллионлаб томошабин мароқ билан томоша қилади. Яхшиси, “Қандай қилиб Инсон бўлмоқ керак”, деган программа ташкил қилинса маъқул бўлармиди?
Охирги курснинг сўнгги машғулотида мен яна ўша саволларни бердим ва яна магнитофонга ёзиб олдим. Анча “вояга етган” жавобларни ёзиб олгач, магнитафонни қайтадан қўйиб, биринчи курсдаги жавобларни мароқ билан тингладик. Бу ҳақда мен ўз нуқтаи назаримни баён қилдим. Қарангки, ўша пайтдаги кўпчилик талабалар билан фикримиз бир жойдан чиқди: фақат ўзи учун яшаш нотўғри. Фақат бошқалар учун яшаш ҳам нотўғри. Бошқалар учун яхшилик қилиб, ўзи учун яшаш керак. Хунвейбинча коллективизм – нотўғри, эгоцентризмга асосланган экзистенциализм ҳам нотўғри. Ҳаётдан мумкин бўлган барча моддий ва маънавий бойликларни имкон борича кўпроқ олиш керак. Ўзингдаги бор қадриятларни, моддий ва маънавий бойликларни одамларга сахийлик билан улашиш керак. Руставели айтади: “Нима берсанг – ўзингга қайтади, нимани яширсанг – йўқотасан”. Ўзгаларни бойитиб, ўзинг ҳам бой бўл, муҳими – олган нарсангдан берганинг кўпроқ бўлсин. Одамларга кўпроқ нафинг тегсин. Бу дегани, охирги кўйлагингни ечиб бер дегани эмас – бу нарса азиз-авлиёларга хос. Бу нарса ишдаги ва ҳаётдаги сермаҳсуллик ҳисобидан бўлсин.
Ҳаётнинг “қўшимча ҳаёт маҳсули” бериши керак. (Ўша йиллари мисол келтириш учун менда намуна йўқ эди). Миллионер Форд – сермаҳсул инсон. У Америка автомобиль саноатини яратди. Бизнинг айрим рус олигархлари сермаҳсул эмас – текинхўр. Улар ўзлири ишлаб чиқараётганларидан ҳам кўпроғини истеъмол қиладилар. Ҳозирги миллионерлар ҳеч нарса яратмасдан кўпроқ уриб қолиш пайидалар. АҚШни унчалик ёқтирмайман, лекин энг бой америкаликлардан қирқтаси ўз бойлигининг асосий қисмини ўз ватанлари равнақи учун мерос қолдирганларига тан бермай иложим йўқ! Уларнинг ҳаёт моҳияти – худбинликдан йироқ.
Қайтараман – бу муҳим. Белкуракка ўхшаб, ҳамма нарсани ўзингдан четлатма, хаскашга ўхшаб ҳамма нарсани ўзингга тортма! Аррага ўхша – ўзингга ҳам, ўзгаларга ҳам бўлсин. И.Кантнинг “қатъий талаб” иборасини кучайтириброқ шуни айтаман: “Агар ёвуз бўлишни истасанг – нимани хоҳласанг шуни қил. Агар инсон бўлишни истасанг – ўзингдан кўра бошқаларга кўпроқ яхшилик қил”.

Юрий Борев,
Россия Фанлар академияси Жаҳон адабиёти институтининг бош илмий ходими, Бадиий академия академиги, филология фанлари доктори, профессор

Рус тилидан Абдунаби Абдулқодир таржимаси