Мўлгина емакхонани ёритиб турган чироқларнинг пилиги пастлатиб қўйилган — бу йил Лондонда нимқоронғида ўтириб овқатланиш расм бўлган. Эрве Марсена жойини топиб ўтирганда кўрдики, уни жуда кекса бир хонимнинг — леди Хемптоннинг ёнига ўтқазиптилар. Эрве кекса хоним билан бир столда ўтиришга эътирози йўқ эди. Ёши ўтинқираб қолган хонимлар одатда очиқ кўнгил бўлишади. Ва кўпинча ғаройиб воқеаларни гапириб беришади. Кўзларида порлаб турган истеҳзо ёлқинларига қараганда эса, леди Хемптон ҳазил-мутойибага мойил аёлга ўхшаб кўринади.
— Қайси тилда сўзлашмоқни маъқул кўрасиз, жаноб Марсена? Французчами ё инглиз тилидами?
— Йўқ демасангиз, леди Хемптон, мен француз тилини афзал кўрардим.
— Лекин ёзганда инглиз мавзуларида ёзасиз-ку! "Жозеф Чемберленнинг ҳаёти" деган китобингизни ўқиганман. Уни ўқиб анча кўнглим ёзилди. Негаки, мен бу одамларнинг ҳаммасини танир эдим. Ҳозир нима устида ишлаяпсиз?
Француз йигит чуқур тин олди.
— Мен Байрон ҳақида китоб ёзмоқни орзу қиламан. Лекин унинг тўғрисида жуда кўп ёзилган... Рост, янги материаллар топилипти — Мэри Шеллининг мактублари, графиня Гвиччолининг қоғозлари. Аммо буларнинг бари эълон қилиниб бўлди. Мен бирон-бир номаълум ҳужжатларни топсам дердим, аммо ҳеч нарса тополмаяпман.
Кампир жилмайди.
— Байроннинг батамом номаълум бир саргузаштини сизга айтиб берсам, нима дейсиз?..
Эрве Марсена тўсатдан чангалзорда кийикка рўпара келган овчидай ёки биржада қайси акцияларнинг нархи кўтарилишидан хабар топган гумаштадай бирдан сергакланди.
— Байроннинг мутлақо номаълум саргузашти дейсизми? Ақл бовар қилмайди-ку, леди Хемптон? Ахир, тоғ-тоғ тадқиқотлар ёзилган бўлса...
— Уни "батамом номаълум" деб жиндай маҳобат қилдим, шекилли. Чунки бу саргузаштга алоқадор хонимнинг номи тадқиқотчиларнинг тилига тушиб бўлган. Мен леди Спенсер-Свифтни назарда тутяпман...
Эрвенинг тарвузи қўлтиғидан тушиб, лабларини бужмайтирди.
— Э, э, бунақа демайсизми!.. Ҳа, ҳа, эшитганман. Аммо бу воқеанинг таф-силотларини ҳеч ким аниқ билмайди.
— Азизим Марсена, ахир бунақа воқеаларнинг тафсилотларини, умуман, биронта одам аниқ билиши мумкинми?
— Албатта, леди Хемптон. Кўп ҳолларда ихтиёримизда мактублар, ҳужжатлар бўлади. Рост, баъзан мактубларда ҳам ёлғон гаплар учрайди, айрим гувоҳликларга ҳам ишониб бўлмайди. Лекин тадқиқотчининг танқидий туйғуси бор...
Леди Хемптон суҳбатдошига ўгирилиб, унга қадимий лорнети орқали қаради.
— Агар мен сизга леди Спенсер-Свифтнинг кундалигини берсам, нима дейсиз. Унинг исми Пандора эди. Бу кундалигини Байрон билан мулоқотда бўлиб юрган кезларида ёзган. Пандоранинг ундан олган мактубларини ҳам ихтиёрингизга бераман.
Ёш француз йигит мамнуниятдан яйраб кетди.
— Нима дердим, леди Хемптон? Ҳиндуларга ўхшаб, отам ҳам сиз, онам ҳам сиз дердим. Сизнинг шарофатингиз билан китоб ёзилиб қоларди... Сизнинг қўлингизда чиндан ҳам шу ҳужжатлар борми? Шунақа савол берганим учун маъзур тутасиз... Сира ақлим бовар қилмаяпти-да..,
— Йўқ, — деб жавоб берди у. — Бу ҳужжатлар менинг қўлимда эмас, лекин уларнинг қаерда эканидан хабарим бор. Улар ҳозирги леди Спенсер-Свифтнинг, яъни менинг пансиондаги дугонам Викториянинг қўлида. Виктория бу ҳужжатларни ҳозирга қадар ҳеч кимга кўрсатгани йўқ.
— Ундоқ бўлса, нега энди менга кўрсатсин?
— Чунки бу тўғрида ундан мен илтимос қиламан... Сиз ҳали бизнинг мамлакатимизни яхши билмайсиз, жаноб Марсена. Бу ерда сиз ҳар қадамда сирлар-у кутилмаган воқеаларга рўпара бўласиз. Шаҳар ташқарисидаги қасрларимизнинг ертўлалари ва чорбоғларида чинакам хазиналар ётибди. Аммо эгалари уларга заррача қизиқмайдилар. Бирорта одам хонавайрон бўлиб, уйи кимошдида сотилган тақдирдагина архивлар ёруғ дунёга чиқади. Агар тутган жойидан кесадиган тадбиркор америкалик Босвеллнинг машҳур қоғозларини топмаганида улар крокет шарлари солинган қутида умрбод қолиб кетган бўларди.
— Ўйлайсизки, тутган жойидан кесадиган тадбиркор француз йигитнинг ҳам иши ўнгидан келади? Америкалик Босвеллнинг қоғозларини бир неча минг долларга сотиб олганди. Ҳолбуки, француз йигитда бунақа пул йўқ.
— Виктория Спенсер-Свифт долларга учадиганлардан эмас. У менинг тенгдошим, саксондан ошиб қолган. Ўзининг даромадлари унга бемалол етиб ортади. Сиз унинг кўнглини тополсангиз бас — маъқул бўлсангиз сизга қоғозларини кўрсатади. Ундан ташқари, эрининг катта бувисини китобингизда чиройли қилиб тасвирлайсиз деб умид қилади...
— Лорд Спенсер-Свифт ўтиб кетганми?
— Лорд эмас, баронет... Сэр Александр Спенсер-Свифт уларнинг уруғида шу унвонга сазовор бўлган сўнгги шахс эди. Виктория ҳали ҳам ўша — Байрон меҳмон бўлган уйда яшайди... Бу Глостер графлигидаги Елизавета замонларидан қолган жуда бежирим қаср... Бахтингизни синаб, бир ўша жойга бормайсизми?
— Бажону дил... агар мени таклиф қилсалар...
— Буни мен бўйнимга оламан. Бугуноқ Викторияга мактуб ёзаман. У сизни, албатта, таклиф қилади... Агар мактуб кескин оҳангларда ёзилган бўлса, бундан чўчиманг. Виктория қарилигимиз муайян устунлик беради деб ҳисоблайди — хаёлимизга келган гапларни рўйи-рост, очиқчасига айтмасак, қарилигимиз қаёққа боради? Ниманинг ҳам андишасини қилмоқ керак? Зарурати борми?
Бир неча кундан кейин Эрве Марсена ушоққина машинасида Глостер графлигидаги хушманзара қишлоқдан кетиб борарди. Ўтган ёз одатдагидек серёғин бўлди ва бу дарахтлар билан гулларга жуда қўл келди. Энг камсуқум хонадонларнинг деразаларида ҳам чаппар уриб турган гулларни кўриш мумкин эди. Маҳаллий олтин ранг тошлардан қурилган иморатлар Шекспир замонасида қандай бўлган бўлса, ҳозир ҳам шундайлигича турарди. Инглиз манзараларининг нафис гўзалликларини яхши кўрадиган Эрве Виндхерст паркини кўриб қойил қолди. Леди Спенсер-Свифтнинг қўрғони шу ерда жойлашган эди. Қинғир-қийшиқ йўлни қалин ўт-ўлан босган эди. Майсазорлар ҳафсала билан тарашлаб қўйилган. Уларнинг теварагини бақувват эман дарахтлари ўраб олган. Ғовлаб кетган қирққулоқлар ва қирқбўғинлар орасида ҳовуз ялтираб кўринади. Ниҳоят, Эрве қасрга етиб келди ва ёввойи узум билан қопланган дарвоза олдида машинани тўхтатди. Сўнг юраги ўйнаган кўйи қўнғироқ тугмасини босди. Ичкаридан ҳеч қандай жавоб бўлмади. Эрве беш дақиқача кутди. Кейин оҳиста эшикни итариб кўрди. Эшик очиқ экан. Даҳлиз нимқоронғи. Ўриндиқларда шарфлар ва пальтолар уюлиб ётипти. Даҳлизда ҳеч ким йўқ. Аммо қўшни хонадан ёд олинган матнни ғўддираб айтаётгандай овоз эшитилди. Француз эшик олдига келиб, деворларига катта-катта портретлар осилган чўзинчоқ зални кўрди. Бир гуруҳ сайёҳлар фрак кийган улуғсифат эшик оғасининг теварагини қуршаб олишган. Эшик оғасининг фраки остидан тўқ сиёҳранг жилети ва йўл-йўл шими суриниб турипти.
— Мана бу, — дейди эшик оғаси суратни кўрсатиб, — сэр Уильям Спенсер-Свифт (1775—1835). У Ватерлоо ёнидаги жангда иштирок этган ва Веллингтоннинг шахсан дўсти бўлган. Сувратни сэр Томас Лоуренс чизган. У кишининг асли леди Спенсер-Свифтнинг сурати ҳам сэр Томас Лоуренснинг мўйқаламига мансуб.
Тингловчилар ўртасида пичир-пичир эшитилди.
— Ўша хонимнинг ўзими...
Эшик оғаси юзига сирли тус бериб, сезилар-сезилмас бош ирғаб қаради. У сиполигини қўлдан бермасликка уринаётгани сезилиб турарди.
— Ҳа, — дея илова қилди эшик оғаси шивирлаётгандай паст овозда, — бу ўша хоним. Байроннинг маъшуқаси бўлган. Байрон унга "Пандорага" деган машҳур сонетини бағишлаган.
Иккита турист сонетнинг биринчи мисрасини ёддан айтди. Эшик оғаси сиполик билан бош ирғади:
— Худди шундай, — деб тасдиқлади у. — Бу эса сэр Роберт Спенсер-Свифт. Аввалги Спенсер-Свифтнинг ўғли (1808—1872). Портретни сэр Жон Миллес ишлаган.
Кейин тингловчилар томон бир оз эгилиб, сир айтаётгандай оҳангда деди:
— Байрон Виндхерстда меҳмон бўлиб кетгач, тўрт йил ўтгандан сўнг сэр Роберт дунёга келган.
Ёшгина жувон сўради:
— Байрон бу ерга нима учун келган эди?
— У сэр Уильямнинг дўсти эди.
— Э, шунақами? — деди жувон.
Ҳар икки портретни яхшилаб кўриб олмоқ учун Эрве Марсена сайёҳлардан ажралиб қолди. Леди Спенсер-Свифтнинг эри сэр Уильямнинг юзи япалоқроқ, ичавериб шишинқираган, дурустгина шамол еган эди. Унинг юзига қзрас сержаҳл ва мутакаббир одам бўлганини тахмин қилиш мумкин эди. Хотинининг нафис ҳуснида эса улуғворлик билан бокиралик мужассам эди. Аммо тикилиброқ қараганда ледининг соф нигоҳидаги яширин ҳисчанликни ҳам, бағритошликдан ҳоли бўлмаган таманнони ҳам илғаб олиш мумкин эди. Сайёҳлар томошани тугатиб, эшик томон йўл олдилар, йигит эса ҳамон хаёлчанлик билан суратларни томоша қилишда давом этмоқда эди.
Эшик оғаси у томонга энгашиб, андиша билан деди:
— Кечирасиз, сэр, билетингиз борми? Сиз бошқалардан кечикиброқ келдингиз... Ҳамма кириш ҳақини тўлаб бўлганди. Шунинг учун изн берсангиз..
— Мен сайёҳ эмасман. Леди Спенсер мени лутфан таклиф қилиб, шу ерда дам олиб кетишга ундаган. У мени қизиқтирган ҳужжатларни кўрсатишга ваъда берган...
— Афв этасиз, сэр... Бундан чиқадики, леди Хемптон тавсия этган ёш француз сиз экансиз-да? Бир дақиқа, сэр. Мен бу одамларни кузатиб қўяй, шу заҳотиёқ хоним-афандига хабар қиламан... Сизга ажратилган хона мунтазир, сэр. Юкларингиз машинадами?
— Менинг биттагина чемоданим бор.
Сайёҳларнинг келиб туриши леди Спенсер-Свифтни солиқ тўлашдан озод қиларди. Ўз қасрининг эшикларини хорижий туристларга очган кунларда леди Спенсер-Свифтнинг ўзи иккинчи қаватда жойлашган меҳмонхонада истиқомат қиларди. Ёш французни ўша ерга таклиф қилишди. Кекса леди ўзини мағрур тутар, лекин унда мутакаббирлик йўқ эди. Унинг тик қадди-қоматида» ғурур ёғилар, лекин муомаласидаги тўғрилик уни анча юмшатиб турарди.
— Миннатдорлигимни қандай изҳор қилишимни ҳам билмайман, — деб гап бошлади Эрве Марсена. — Етти ёт бегона одамни қабул қиляпсиз...
— Номаъқул гапни қўйинг, — деди леди. — Нега бегона бўларкансиз? Сиз энг яхши дугонамнинг тавсияси билан келдингиз. Китобларингизни ўқиганман. Мен бу воқеани одамларга одоб билан баён қилиб бера оладиган одамни кўпдан бери кутаман. Сиз бу ишга ҳар жиҳатдан тўғри келасиз деб ўйлайман.
— Айтганингиз келсин, миледи. Лекин, сира ҳам омад менга кулиб боққанига ишона олмаяпман. Наҳотки, Байрон ҳаётини тадқиқ этган синчков инглиз олимларидан ҳеч қайсиси қўлингиздаги ҳужжатларни эълон қилган бўлмаса?..
— Бунинг ҳайрон қоладиган жойи йўқ, — деб изоҳ берди леди. — Менинг марҳум эрим катта бувисининг кундаликларини биронта тирик жонга кўрсатишга рухсат бермас эди. Бу масалада у эскича қарашларга қаттиқ риоя қиларди.
— Наҳотки, бу қоғозларда тилга олиб бўлмайдиган... гаплар бўлса?
— Билмадим, — деди у. — Мен уларни ўқиган эмасман. Хат жуда ҳам майда — уни ўқийман деб кўздан айрилиш ҳеч гап эмас. Бундан ташқари, йигирма яшар жувон бировга ошиқ бўлиб қолса, кундалигида нималар ёзиши мумкинлигини ҳаммамиз ҳам яхши биламиз.
— Миледи, мен бу қоғозлар ичида Байрон билан эрингизнинг катта бувиси ўртасида... м-м... яқинлик бўлганини исботловчи далилларга дуч келиб қолмайманми? Шундай бўлиб қолган тақдирда ҳам ҳеч нарсани яширмасликка ҳаққим бор деб ҳисоблайвераманми?
Леди французга таажжуб билан қаради. Унинг нигоҳида жиндай энсаси қотгани сезилиб турарди.
— Албатта-да! Акс ҳолда сизни таклиф қилмоқнинг нима ҳожати бор эди?
— Жуда олийҳиммат экансиз, леди Спенсер-Смит... Ҳолбуки, кўп оилалар ҳамма нарса аён кўриниб турган бўлса-да, ота-боболарининг номус-орини ўттизинчи бўғингача ҳимоя қилишади.
— Бемаъни гап, - деб такрорлади кампир. — Сэр Уильям тўнгак эди, ёш хотинининг аҳволини тушунмас эди. Бунинг устига унга хиёнат қилиб, теварак-атрофдаги кизлар билан дон олишиб турарди. Леди Спенсер-Свифт лорд Байронни учратганда, у нафақат улуғ шоир эди, балки фариштанинг қиёфасига ва иблиснинг ақлига эга бўлган эркак ҳам эди. Леди жуда зўр одамни танлаган эди. Бунинг учун ким ҳам унга дашном берарди?
Эрве бу мавзуни ортиқ муҳокама қилишга ҳожат йўқлигини ҳис қилди.
— Мени авф этасиз-у, леди Спенсер-Смит, сиз, ахир, бу кундаликларни ўқимаган бўлсангиз, Байроннинг Виндхерстда фақат уй эгасининг дўсти сифатидагина меҳмон бўлиб кетганини қаёқдан биласиз?
— Оилавий ривоятимизда шундай дейилади, — деб қатьий жавоб берди у. — Менинг эрим буни ўзининг отасидан эшитган, у ҳам отасидан эшитган. Бунга сиз ўзингиз ишонч ҳосил қилишингиз мумкин, чунки, яна қайтариб айтаман, ҳужжатлар сизнинг ихтиёрингизда, ҳозир мен сизга уларни кўрсатаман. Сиз эса қаерда ишламоқчи эканингизни айтсангиз.
Леди Спенсер-Свифт сервиқор эшик оғасини чақирди.
— Миллер, ертўладаги қизил хонани очиб беринг, у ерга шамлар олиб бо-ринг. Темир сандиқнинг калитини менга беринг. Жаноб Марсенани у ерга ўзим кузатиб қўяман.
Марсена тушиб қолган шароит хаёлот оламини қўзғамаслиги мумкин эмас эди. Иморатнинг пастки қаватида жойлашган, деворларига қизил мато қопланган ертўлада бошқа хоналардан фарқли ўлароқ электр чироқ йўқ эди. Шамлар шуъласи теварак-атрофга титроқ соялар ташлаб турипти. Деворлардан бирининг тагига каттагина пўлат сандиқ қўйилган. У ўрта асрлар сандиғига ўхшаб безалган. Унинг рўпарасида кенггина диван турипти. Кекса леди французнинг қўлига таяниб, виқор билан ертўлага тушди, калитларни қўлига олиб, қулфнинг учта тешигига солди-да, тезгина буради. Шундан кейин сандиқнинг залварли эшикларини Миллер очди.
Марсенанинг кўзларига кумуш қошиқ ва санчқилар ялтираб кўринди. Унинг нигоҳидан чармдан ишланган аллақандай ғилофлар липиллаб ўтди, аммо бека қўлларини муқоваси оппоқ сахтиён теридан ишланган қалин альбомга узатди.
— Мана, Пандоранинг кундалиги, — деди у. — Мана булар мактублар. Уларни Пандора ўз қўли билан манави пуштиранг тасмаларга ўраб боғлаб қўйган.
Леди Спенсер-Свифт ертўлага кўз югуртириб чиқди.
— Шошманг-чи... Сизни қаерга ўтқазсак экан? Манави катта эман столининг ёнида ўтирсангиз сизга қулай бўлармикин? Лаббай? Майли, бўлмаса. Жуда яхши... Миллер, жаноб Марсенанинг ўнг ва сўл томонига иккита шамдон қўйиб беринг... Энди сандиқни қулфланг. Биз кетайлик. Меҳмонимиз бемалол ишласин.
— Ярим кечадан ҳам кечроқ қолиб ишласам майлими, миледи? Вақтим унчалик кўп эмас, шунинг учун ҳамма нарсани ўқиб улгурсам дегандим.
— Муҳтарам жаноб Марсена, — деди леди. — Шошилиш яхшиликка олиб келмайди, лекин, майли, билганингизни қилинг. Тушлигингизни шу ерга олиб келишади. Бошқа ҳеч ким сизга халақит бермайди. Эрталаб нонуштани сизнинг хонангизга олиб келишади. Сўнгра яна ишлайверишингиз мумкин. Биз сиз билан кундузи соат бирда тушликда кўришамиз... Шундай қилсак сизга маъқул бўладими?
— Жуда ҳам яхши бўлади-да, леди Спенсер-Свифт. Миннатдорлигимни қай тарзда...
— Қўйинг, керак эмас. Хайрли тун.
Эрве ёлғиз қолди. У портфелидан ўзи ёзар ручкасини олди, қоғоз чиқариб столга ўтирди ва ҳаяжондан юраги ҳаприқиб, сахтиён альбомни очди. Кампирнинг гапи тўғри эди — хат ҳақиқатан ҳам жуда майда ва ажи-бужи эди. Афтидан, Пандора ёзувларимни ўқиш қийин бўлсин деб атайин шундай қилган кўринади. Альбом эрининг қўлига тушиб қолиши мумкин эди. Эҳтиёт чораларини кўриб қўйган яхши эди. Аммо Марсена ҳар қанақа ажи-бужи хатларни ўқишда ҳам устаси фаранг бўлиб кетганди. У Пандоранинг жимжималарини ҳам унчалик қийналмай ўқий бошлади. Биринчи сатрларданоқ у ўзини жилмайишдан тўхтата олмади. Баён услубида ёш жувоннинг қўли сезилиб турарди. Пандора қизиққонлигини ёхуд ҳаяжонини ифодалаган сўзларни тез-тез таъкидлаб турарди. Кундалик 1811 йилда — никоҳдан сўнг бир неча ой ўтгач бошланган эди.
"1811 йил 25 октябрь. Бугун жуда толиқдим, бетобман, эгарда ўтиролмаяпман. Уильям овга кетди. Нима билан машғул бўлишимни билмайман. Кундалик тута бошлайман. Бу альбомни менга падари бузрукворим совға қилган. Уни юракдан, жуда-жуда яхши кўрардим. Уни бир умр йўқотганимга ғоятда афсусланаман. Эрим ҳеч қачон менинг аҳволимни тушуна олмайди деб қўрқаман. Унинг юрагида ёвузлик йўқ, лекин у аёл кишига юмшоқ муомала, эркалатиш кераклигини билмайди. Билмадим, умуман, бирон вақт менинг тўғримда ўйлармикин? У ўзининг хотинидан кўра сиёсат тўғрисида, отлар ва фермерлар ҳақида кўпроқ гапиради. Тўйимиз ўтгандан бери у ҳали бирон марта ҳам "севги" сўзини тилга олмади, шекилли. Йўқ, йўқ, олмади. Яқинда у Бриджитга деди: "Хотиним мени бирам жонидан яхши кўрадики..." Мен кўзимни лўқ этказиб туравердим".
Эрве шикоятларга ва истеҳзоларга тўла саҳифаларни бирма-бир кўздан ўтказди. Пандора ҳомиладор эди. У ҳеч қандай шодликсиз боланинг туғилишини кутарди. Эри унииг қалбида жиндай бўлса-да илинж уйғота олгани йўқ. Бола шу одам билаи Пандорани яна қаттиқроқ боғламоғи керак эди. Жувоннинг жўнгина қайдларида секин-аста сэр Уильямнинг ўта ёқимсиз қиёфаси шакллана бошлади. Ундан аччиқ алам кўрган хотини эрининг худбинлиги, шуҳратпарастлиги, дағаллиги намоён бўлган жиндай ҳолларни ҳам гўё гувоҳдай қоғозга битиб қўярди. Бу орада кундалик сатрлари замиридан бошқа бир одамнинг — қўшнилари лорд Петерсоннинг сиймоси борган сари яққолроқ кўрина борди. Сэр Уильям қанчалик жирканч бўлса, Петерсон шунчалик марҳаматли кўринарди.
"1811 йил 26 декабрь. Кеча мавлуд байрамида лорд Петерсон менга жуда бежирим кучукча совға қилди. Мен ҳар доимдагидек ёлғиз эдим, лекин лорд Петерсонни қабул қилдим — ахир, у мендан анча улуғ-ку! У мен билан адабиёт ва санъат тўғрисида гаплашди, қани энди мен унинг ҳамма ажойиб фикрларини қоғозга тушира олсам! Уни тингласанг, роҳат қиласан. Унинг хотираси жуда ҳам зўр. У менга Вальтер Скотт ва лорд Байроннинг шеърларини ёддан ўқиб берди. Мсн уларни эшитиб, ҳаддан зиёд лаззатландим. Билдимки, мен лорд Петерсондай одамнинг хотини бўлганимда жуда катта муваффақиятларга эришган бўлардим. Аммо у қари, бунинг устига мен умрбод бировнинг ҳасмидаман. Эвоҳ! Шўринг қурсин, Пандора!"
Бундан кейинги қайдлардан маълум бўладики, Байроннинг "Чайльд Гарольднинг саёҳатлари" достони Пандорага жуда катта таъсир кўрсатган. Пандора бу тўғрида ҳатто эрига ҳам айтган ва эридан бундай жавоб эшитган:
— Байронми? Ҳа, уни яхши танийман. У ҳам менга ўхшаб жаҳонгашта бўлиб юрган кезларда учрашганмиз. Биз Италияда қанчадан-қанча маишатли тунларни бирга ўтказганмиз-у... Қайтганимиздан кейин у мени ўзининг юртига — Ньюстед аббатлигига таклиф қилганди. Бу ерда унинг ихтиёрида бир гуруҳ фаришта қизлар бор. Мен улар ҳақида бири-биридан ўтадиган ғаройиб ҳикоялар айтиб беришим мумкин эди — фақат уларни менинг бокира рафиқамга айтиш гуноҳи азим бўлади-да... Ха-ха-ха-ха!..
Шундан кейин оқ альбомни ўқиётган одамнинг нигоҳи олдида Байронни ўзларининг ҳузурига — Виндхерстга таклиф қилишга эрини мажбур этмоқчи бўлган Пандора бири-биридан маккорроқ баҳоналар тўрини тўқийди. Аввалига эри қаршилик қилади.
— Бу ерга келиб нима билан шуғулланади у? — дея такрорларди у. — Бу ерда зерикиб қолади. Оқсоқлиги туфайли узоқ сайрларда менга ҳамроҳлик қилолмайди. Бунинг устига, у овчи эмас...
Хотини ўзиникини маъқуллади:
— Ўзим унинг кўнглини олишга ҳаракат киламан. Сэр Уильямнинг ғазаби қўзиди:
— "Ўзим" дейсанми? Бу хотинбознинг кўнглини сен оласанми? Бир камим — хотинимни Байронга ўхшаган одам билан ёлғиз қолишига йўл қўйиш қолганди. Бу муттаҳамнинг уйимга келиб олиб бойликларимга кўз олайтиришини кўришга сира тоқатим йўқ...
Аммо Лондонда Байроннинг шуҳрати қанча юксакка ўрлагани сари бу қишлоқ заминдори шоир билан дўстлигини айтиб мақтанишни авж олдирди. У бу тўғрида қўни-қўшниларига ҳам оғиз кўпиртириб гапирди. Қизининг туғилиши муносабати билан леди Спенсер-Свифтнинг миясига жуда ажойиб бир фикр келди — чақалоқни чўқинтиришда лорд Байронни вакил ота тарзида иштирок этишга таклиф қилишса қандоқ бўларкин? Кичкина ледининг тарбияси-ю васийлиги шундай машҳур шоирнинг қўлида бўлса, қандоқ яхши! Сэр Уильям таслим бўлди: "Яхши, мен унга ёзиб юбораман, лекин у ҳеч қачон рози бўлмайди. Бусиз ҳам унинг хотинлар-у шеърлар билан боғлиқ ташвишлари бошидан ошиб ётипти". Бироқ Байрон рози бўлди. У турфа хилликни яхши кўрарди. Ўзидай бир шоир одамни чақалоққа, яна бунинг устига қиз болага вакил ота қилмоқчи бўлганлари унга ғалати туюлди ва розилик берди.
Эрве Марсена шу қадар ўқишга берилиб кетган эдики, на оч қолганини, на ташналикни, на ҳориганини ҳис қилди. Лекин сервиқор Миллер ёнида тушлик кўтарган хизматкор билан унинг ёнига келди.
— Леди Спенсер-Свифт сизга ўз эҳтиромини изҳор этади ва сизнинг бирор нарсага муҳтожлигингиз йўқми деб сўрайди, сэр?
— Ҳеч нарса керак эмас. Ледига айтингки, ҳужжатлар шу қадар қизиқарли эканки, мен туни билан ишлашга аҳд қилдим.
Эшик оғасининг нигоҳида бу гапни унча маъқулламагани сезилди.
— Туни билан дейсизми, сэр? Ростданми? Ундай бўлса, сизга яна шам кел-тириб беришим керак экан.
Эрве олиб келинган овқатдан номигагина тамадди қилгандай бўлди-да, яна альбомни қўлига олди. Байроннинг келиши зўр ҳаяжон билан тасвирланган эди — Пандоранинг ёзуви янада ажи-бужи бўлиб кетипти.
"Бугун эрталаб соат 11 да лорд Б. келди. У нақадар соҳибжамол ва ранги ўчган. Афтидан, у бахтсиз бўлса керак. У ўзининг оқсоқлигидан хижолат чекади. Шунинг учун ҳам у қадамлаб юрмайди, балки оқсашини яшириш учун югуриб юради. Бекор қилади. Оқсоқлиги ўзига бирам ярашганки... Қизиқ... Уильям мени огоҳлантирган эди. Гўё лорд Б. аёлларга жуда беандиша муомала қилармиш. Ҳолбуки, у менга икки оғиз ҳам гап айтгани йўқ. Рост, вақти-вақти билан сездирмай менга қараб қўяяпти, ҳатто бир марта кўзгуда унинг менга қараб турганини сезиб қолдим. Аммо гаплашганда у фақат Уильямга ва лорд Петерсонга мурожаат қилади, менга эса ҳеч гапирмайди. Сабаби нима экан?"
Туни билан мижжа қоқмай Эрве Марсена Пандора қандай қилиб аста-секин шоирнинг жозибасига асир бўлиб қолганини кузатди. Афтидан, ёш ва тажрибасиз қиз Байроннинг нима сабабдан бунақа нобайронона иш тутганини тушунмаган кўринади. Байрон Виндхерстга ўзини одоб-ахлоқ доирасида тутишга қаттиқ аҳд қилиб келганди, чунки, биринчидан, у бошқа бир жувонга муккасидан ошиқу беқарор бўлиб қолганди, иккинчидан эса, мезбоннинг хо-тинини иўлдан уришни номуносиб иш деб ҳисобларди. Бунинг устига Пандора унга шу қадар анойи, ғўр ва нозик кўриндики, уни изтироблар уммонига чўктиришни истамади. У ҳис-ҳаяжони ловуллаб турган одам эди ва табиий ҳисчанлиги юзига сурбетликни ниқоб қилиб олганди.
Шу сабаблар ҳаммаси бир бўлиб Байрон Пандора билан севги ҳақида гаплашмади. Лекин аста-аста бўлса-да, машмашанинг тўрлари тўқила бошлади. Сэр Уильям Байронга Ньюстед аббатлигини ва у ерда истиқомат қилувчи гаҳ деса қўлга қўнадиган пари қизларни эслатди. Бир вақтлар улардан бири бу қишлоқи заминдорнинг дидига мос келиб қолганди. Сэр Уильям уни яна бир кўрмоқ истагини билдирди.
— Менга қаранг, Байрон. Мени яна бир бор Ньюстедга таклиф қилсангиз бўлмайдими? Албатта, хотинсиз...
Байрон унга таъна қилди.
— Уялинг-е! Ахир, яқиндагина уйланган одамсиз-а! Хотинингиз воқиф бўлиб қолиб, бевафолик билан аламини олса нима қиласиз?
Сэр Уильям хохолаб кулиб юборди:
— Менинг хотиним-а? Ха-ха-ха! Ахир, у баайни сўфи-ку! Бундан ташқари мени жонидан ортиқ кўради!
Ҳар қадамида ҳушёр тортиб юрган Пандора узоқдан туриб бўлса-да бу гапларни эшитди ва кундалигига ёзиб қўйди. Яна бунинг кетидан ўзининг шарҳини ҳам илова қилди: "Мени жонидан ортиқ кўради!" эмиш. Вой тентак-ей! Наҳотки, қисматимда бутун умр шу тўнгакнинг ёнида яшаш бор бўлса! Нега энди унинг шу қилиғига ўхшаш бир иш қилиб, ундан ўчимни олмай? Шу гапдан кейин шунақа ғазабим қўзидики, агар шу оқшом лорд Байрон парқда мени қучиб, лабларимдан бўса олса, ҳеч нарса деб қаршилик кўрсатмаган бўлардим".
Вақт ярим кечадан ошиб кетган. Эрве шоша-пиша саҳифа кетидан саҳифаларни қораламоқда. Ним қоронғи ертўлада ёниб тугаётган шамлар шуъласи борган сари хира тортиб боряпти. Эрвенинг назарида унинг теварагини жонли соялар ўраб олаётгандай туюлади. Қизил башарали қаср хўжайинининг жарангдор "ха-ха-ха"си унинг қулоғига чалингандай бўлди. У леди Пандоранинг нафис чеҳрасидаги ифодани кузатди — бу чеҳрада нозик туйғулар тобора кучайиб бормоқда эди. Қоронғи бурчақда эса Байрон тургандай эди. У юзида истеҳзоли жилмайиш билан бир-бирига сира мос тушмаган эру хотинни кузатиб турарди.
Француз ёниб битган шамларни алмаштирди. Кейин яна ўқишга тутинди. Энди бу бошқа нарсани кузатарди — Пандора ҳарчанд уриниб Байронни хаёлчанлик оғушидан тортиб олмоқчи бўляпти. У топқирлик билан жуда дадил ҳаракат қиляпти. Бу жувонда шунча ғайрат бор деб ўйлаш ҳам қийин эди. Эрининг бефарқлиги унинг жон-жонидан ўтиб кетган кўринади. Пандора унга қасдма-қасдига иш тутди. Ниҳоят, биллиард ўйнаш баҳонасида у шоир билан ёлғиз қолди.
"Бугун оқшом мен унга шундай дедим: "Лорд Байрон, аёл эркакни яхши кўрса, аммо эркак унга қайрилиб ҳам қарамаса, шўрлик аёл нима қилмоғи керак?" У жавоб берди: "Бундоқ қилмоқ керак". Шундай деди-ю, мени ҳаддан ташқари қаттиқ қучоқлаб олди ва..." Шу ўринда бир сўз ҳафсала билан ўчириб ташланган эди, лекин Эрве кўпда қийналмасдан уни ўқиди: "ўпти".
Эрве Марсена енгил нафас олди. У омади юришганига ишониб-ишонмасди. "Тушимми, ўнгимми? — деб ўйлади у. — Бизнинг энг ардоқли орзуларимиз фақат тушдагина шунақа тўкислик билан рўёбга чиқади-ку!" У ўрнидан туриб, қўли билан пўлат сандиқни, диванни, деворларни ушлаб кўрди — шу йўл билан бўлаётган воқеаларнинг чинлигига ишонч ҳосил қилмоқчи эди. Шубҳага ўрин йўқ — теварагидаги ҳамма буюмлар чиндан ҳам мавжуд эди, кундалик ҳам ҳақиқий эди. У яна боши билан ўқишга чўмди.
"Мен қўрқиб кетиб, унга дедим: "Лорд Б., мен сизни севаман, лекин яқинда фарзанд кўрганман. Бу фарзанд мени отаси билан мустаҳкам боғлаб туради. Мен сизга фақат дўст бўлмоғим мумкин. Бироқ сиз менга жуда кераксиз. Менга ёрдам беринг!" У ҳайрон қоладиган даражада меҳрибон ва раҳмдил одам экан. Шу дақиқадан бошлаб, мен билан ёлғиз қолганида, юрагидаги дардларнинг ҳаммаси аригандай бўлади. Менга шундай туюладики, мен унинг қалбига малҳам бўляпман".
Француз йигит табассумини тўхтата олмайди. У Байронни жуда яхши ўрганган, шунинг учун уни ёшгина, ҳимоясизгина жувоннинг ёнида сабр-тоқат билан унга таскин бериб ўтирган қиёфада тасаввур қилолмайди. Унинг қулоқларида шоирнинг овози жаранглагандай бўлади: "Ахир у мени соатлаб қўлларимдан ушлаб ўтириб, фақат шеър ўқиб беришга қобил деб ўйласа, жуда адашади. Биз тугунни ечадиган паллага етиб бордик".
Кейин французнинг хаёлига бир фикр келди — леди Спенсер-Свифтнинг унга берган бир боғлам мактублари ичида Байроннинг ҳақиқий кайфиятидан далолат берувчи ҳужжат бўлиши мумкин. У шоша-пиша мактублар боғламини ечди. Ҳақиқатан ҳам, булар Байроннинг мактублари экан. Эрве дарҳол шоирнинг эҳтиросли дастхатини таниди. Бироқ боғлам ичида Пандоранинг қўли билан ёзилган яна қандайдир бошқа қоғозлар ҳам бор эди. Эрве тезгина уларга кўз югуртириб чиқди. Булар леди Спенсер-Свифт мактубларининг қораламалари эди. Жувон уларни ҳам сақлаб қўйган экан.
Ёзишмани ўқишга киришиб кетган Эрве мамнуният билан ишонч ҳосил қилдики, унинг тахминлари тўғри экан. Ҳавойи муносабатлар тез фурсатда унинг жонига тегибди. У Пандорадан кечаси - ҳамма қаср аҳли уйқуга кирган вақтда учрашишни илтимос қилади. Пандора кўнмайди. Аммо унинг астойдил экани сезилмайди. Эрвенинг хаёлидан ўтади: "Қораламасини ҳозиргина ўқиб чиққаним мана шу мактуб Байронга юборилган бўлса, у ғалабанинг яқин эканини ҳис килмаган бўлиши мумкин эмас", Чиндан ҳам жувон анойилигини намойиш қилиб, фақат битта қарши далил келтирипти: "Бунинг иложи йўқ, чунки қасрдаги одамларнинг эътиборини жалб қилмаган ҳолда қасрда учрашишимиз мумкинлигини тасаввур ҳам қилолмайман".
Эрве яна альбомни қўлига олди. Пандора Байрон билан мактублар алмашиб турмоқ учун гўё ўз кутубхонасидан унга китоблар бераётгандай бўлганини ёзипти. Шундай қилиб, у ҳатто эрининг ҳузурида ҳам ҳушторига китоблар берар, уларнинг ичида эса севги мактублари бўлар экан. "Бор-йўғи йигирма ёшда-я!" — деб ўйлади Эрве.
"Бугун Уильям овга кетди. Биз хизматкорларнинг кўз ўнгида бўлса ҳамки, уззукун лорд Б. билан бирга бўлдик. У бағоят жозибадор эди. Кимдир унга қасрдаги ертўла ҳақида гапириб берипти. У ертўлани кўрмоқ истагини билдирди. Мен у билан бирга тушмоққа журъат қилмадим, аммо мураббия мистрис Д.дан меҳмонга ертўлани кўрсатишни илтимос қилдим. Қайтиб келиб, у ғалати оҳангда шундай деди: "Гўзал кунларнинг бирида бу ертўла шунақа бир гўшага айланадики, мен бутун умрим давомида зўр мамнуният билан уни эслаб юраман!" Бу гапи билан у нима демоқчи бўлди? Унинг гапларининг маъносини чақишдан қўрқаман ва, айниқса, юрагим зир-зир титраган ҳолда ўйлайманки, унинг мамнунияти мен билан боғлиқ хотиралар туфайли бўлмасин, илойим!"
Мактублар билан альбом француз йигитга саргузаштнинг ечимини тиклашга ёрдам берди. Бир куни кечаси Пандора Байрон билан ертўлада учрашишга рози бўлипти. Бу пайтда унинг эри ўзининг хобхонасида хурракни ванг қўйиб ухлаб ётар, хизматкорлар эса ўзларининг учинчи қаватдаги уйларида эдилар. Байрон оловдай жўшқин, айтганини қилдирмоққа уринарди. Пандора эса шафқат сўраб илтижо қиларди.
— Лорд Байрон, — деди у шоирга. — Мен сизнинг ҳукмингиздаман. Нима истасангиз шуни қилишингиз мумкин. Ҳамманинг кўзидан яширинмиз, ҳеч ким овозимизни эшитмайди. Ўзимнинг ҳам қаршилик қилишга ҳолим қолмади. Мен курашмоққа уриниб кўрдим, аммо муҳаббат иродамга қарши ўлароқ мени шу ерга бошлаб келди. Менинг халос бўлишим фақат сизгагина боғлиқ. Агар сиз чорасизлигимни суиистеъмол қилсангиз, гапингизга кўнаман, лекин кейин уят ва аламдан бутунлай нобуд бўламан.
Унинг кўзларида ёши шашқатор бўлди. Жувоннинг илтижоларидан таъсирланган Байрон кўнгли эриб кетганини ҳис қилди:
— Сиз мендан инсон боласининг кучи етмайдиган нарсани талаб қиляпсиз, — деди у. — Лекин мен сизни шунчалар яхши кўраманки, сиздан воз кечишга ҳам тайёрман.
Улар бир-бирларининг пинжига кириб, диванда яна анча вақт ўтирдилар. Кейин Пандора ўрнидан туриб, ўзининг хобхонасига кетди. Эртаси куни Байрон ношир Мэрей уни Лондонга чақираётганини айтди ва Виндхерстдан жўнаб кетди. Шу куни Пандора кундалигига ёзган гаплар ёш французни чин кўнгилдан завқлантирди.
"О, каллаварам! О, аҳмоқ! — деб ёзади у. — Ҳаммаси тамом бўлди, ҳаммаси қўлдан чиқди! Мен энди бир умр муҳаббат нималигини билмай ўтиб кетаман. Наҳотки у тушунмади? Мен, ахир, дабдурустдан бўйнига осилиб ололмайман-ку! Менга ўхшаган қатъий ахлоқ-одоб қоидалари асосида тарбия кўрган аёл, бунинг устига, мендай ёш жувон ўзини ҳаёли сатанглардек тута олмайди-ку! У сиз — ҳозиргача шунақа сатангларни кўравериб пишиб кетган. Мен йиғламоғим керак эди. У эса муҳаббат бобида саводи чиққан одам сифатида мени юпатиши, менга таскин бериши ва бутун вужудимни ўртаётган туйғуга ён беришга мени кўндирмоғи керак эди. Бироқ у ҳамма умидларимни чиппакка чиқариб жўнаб кетди! Умримда ҳеч қачон унинг бу қилмишини кечирмайман".
Бу воқеадан кейин улар яна иккита мактуб алмашишади. Байроннинг мактуби жуда эҳтиёт бўлиб ёзилган. Шубҳа йўқки, У Пандоранинг эрини ўйлаган — қўлига тушиб қолса, конвертни очиб, хатни ўқиши мумкин. Пандора мактубининг қораламаси жувоннинг нозик туйғуларига тўла, айни чоқда, унинг пинҳона ғазаби ҳам сезилади. Кундаликнинг бундан кейинги қайдларида Байроннинг номи яна бир неча марта тилга олинади. Бир гал унинг янги достони муносабати билан, яна бир гал унинг атрофидаги навбатдаги машмаша туфайли Байрон эсланган. Кинояли таъналар бор — уларда теран бир афсус-надомат сезилиб туради. Аммо 1815 йилдан кейин Байрон Пандоранинг хотирасидан бутунлай ўчиб кетган кўринади.
Ертўладаги кичкина дарчадан заиф тонг нурлари шуъла ташлади. Эрве гўё оғир бир дарддан халос бўлгандай теварак-атрофига назар ташлади ва XX асрга қайтди. Ўтган тун давомида у жуда гўзал ва ғаройиб саргузаштни бошидан кечирди! Буни у зўр мамнуният билан қоғозга туширади. Ҳозир эса ишни тугатиб, уйқусиз ўтказган тундан сўнг анча ҳориганини ҳис қилди. У кериди, эснади, шамларни пуфлаб ўчирди-да, ўзига ажратилган хонага йўл олди.
Қўнғироқ жаранги тушлик вақти бўлганидан огоҳ қилди. Даҳлизда пурвиқор Миллер кутиб турарди. У французни меҳмонхонага бошлади. Бу ерда леди Сненсер-Свифт ўтирган экан.
— Яхшимисиз, жаноб Марсена, — деди у эркакча йўғон овози билан. — Менга айтишди — туни билан ухламабсиз. Ухламаганга яраша, яхшигина ишлагандирсиз?
— Жуда яхши ишладим! Ҳаммасини ўқиб чиқдим. Йигирма саҳифани тўлдириб ёзиб олдим. Бу — беқиёс воқеа! Сизга миннатдорлигимни айтиб тугатолмайман.
Леди унинг гапини бўлди:
— Сизга айтиб эдим-ку! Сувратига қараганда Пандора ушоққина бўлса ҳам, менга ҳамиша севги-муҳаббат учун яратилган аёлдай туюларди.
— У чиндан ҳам ишқ-муҳаббат учун яратилган экан. Бироқ бутун воқеанинг латофати шундаки, Пандора ҳеч қачон Байроннинг маъшуқаси бўлган эмас.
Леди Спенсер-Свифт бўзариб кетди:
— Нима? — деб сўради у.
Кўчирмаларини ўзи билан олиб келган француз йигит бекага бутун воқеани ҳикоя қилиб берди. Ҳикоя килар экан, ҳар иккала иштирокчининг феъл-атворини таҳлил қилишга ҳам уринди.
— Мана шу тарзда, — деб тугатди у, — лорд Байрон умрида биринчи ва сўнгги марта раҳмдиллик туйғусига ён берди. Эрингизнинг катта бувиси эса бутун умри давомида унинг бу саховатини кечирмай ўтди.
Леди Спенсер-Свифт унинг гапларини бўлмай тинглади, аммо шу ерга келганда чидаб туролмади.
— Бўлмаган гап! — дея хитоб қилди у. — Ё матнни яхши ўқиёлмагансиз, ё бирон нарсани тушунмагансиз... Пандора лорд Байроннинг маъшуқаси бўлмаган эмиш. Унинг лорд Байроннинг маъшуқаси бўлганини бутун олам билади-ку! Бу графликда биронта оила йўқки, бу воқеани гапириб юришмаган бўлсин... Афсуслар бўлсин, жаноб Марсена, бироқ сизнинг узил-кесил хулосангиз шунақа бўладиган бўлса, мен бу ҳужжатларни эълон қилишга рухсат беролмайман... Нима учун, биласизми? Сиз бутун Францияга ва бу ердаги ўлкаларга жар солиб, бу буюк муҳаббат ҳеч қачон бўлган эмас деб хабар қилмоқчимисиз? Шўрлик Пандора гўрида тик туриб кетади-ку, афандим!
— Нега бундоқ дейсиз? Ҳақиқатни Пандора ҳаммадан яхши билади-ку! Ахир, кундалигига ўз қўли билан ёзиб қўйипти — унинг билан Байрон ўртасида айбситадиган ҳеч нарса бўлган эмас.
— Бу кундалик, — деб эълон қилди леди Спенсер-Свифт, — пўлат сандиқдаги жойига қайтиб киради-да, у ердан бошқа ҳеч қачон чиқмайди. Уни қаерда қолдирдингиз?
— Ертўладаги стол устида, леди Спенсер-Свифт. Менда калит йўқ эди. Шунинг учун уни пўлат сандиққа солиб қўёлмадим.
— Тушлик тугаши биланоқ иккимиз пастга тушамиз ва ҳамма нарсани жой-жойига қўйиб чиқамиз. Оилавий архивни сизга кўрсатмаслигим керак эди. Шўрлик Александр бунга қарши бўлган эди. Бу гал у ҳақ бўлиб чиқди... Сизнинг масалангизга келсак, афандим, сиздан мана шу... нима десак экан... кашфиётингиз тўғрисида лом-мим деб оғиз очмаслигингизни талаб қилишга мажбурман...
— Ҳа, албатта, леди Спенсер-Свифт. Сизнинг ижозатингизсиз бир сатр нарсани ҳам босиб чиқаролмайман. Бундан ташқари, сира-сира сизни норози қиладиган бирон иш қилиш ниятимда йўқ. Лекин сизга айтмогам керакки, мен тушуна олмаяпман...
— Тушунишингизга ҳожат ҳам йўқ, — деб жавоб берди у. — Мен сиздан фақат битта нарсани ўтинаман — ҳаммасини унутинг.
Француз хўрсинди:
— На илож! Унутаман. Кундаликни ҳам, альбомни ҳам...
— Мана бу гапингиз дуруст. Мен сизга ўхшаган одамдан бошқа нарсани кутмаган ҳам эдим. Энди бошқа бирон нарсани гаплашайлик. Айтинг-чи, жаноб Марсена, инглиз иқлими сизга ёқадими?
Тушлиқдан кейин улар ертўлага тушишди. Миллер улар билан бирга тушди. Эшик оғаси пўлат сандиқнинг залварли эшикларини очди. Кампир ўз қўли билан чарм ғилофлар ва кумуш қошиқлар орасига оқ альбомни ҳамда пушти тасма билан боғланган бир даста мактубни жойлаб қўйди. Миллер яна сандиқни қулфлади.
— Тамом, — деди кампир қувноқлик билан. — Энди улар бу ерда мангу қолади.
Улар юқорига кўтарилганда аллақачон автобусда биринчи гуруҳ сайёҳлар келиб, даҳлизда кириш чипталарини ва қаср тасвири туширилган суратни сотиб олиб улгуришган эди. Миллер суратлар олдида, ҳикоясини бошлаш учун ўзини чоғлай бошлади.
— Бир дақиқага кирайлик, — деди Спенсер-Свифт французга.
Улар сайёҳлар гуруҳидан нарироқда тўхташиб, Миллернинг гапларига астойдил қулоқ сола бошлашди.
— Мана бу, — дея тушунтира бошлади Миллер, — сэр Уильям Спенсер-Свифт (1775—1835). У Ватерлоо ёнидаги жангда иштирок этган ва Веллингтоннинг шахсий дўсти бўлган. Сувратни сэр Томас Лоуренс чизган. У кишининг аёли леди Спенсер-Свифтнинг сурати ҳам сэр Томас Лоуренснинг мўйқаламига мансуб.
Суратни яхшироқ кўриб олиш мақсадида тўпдан ажралиб олдинроқ чиққан сайёҳ жувон шивирлади:
— Ўша хонимнинг ўзими?
— Ҳа, — деди Миллер овозини пасайтириб. — Бу ўша хоним. Лорд Байроннинг маъшуқаси бўлган.
Кекса леди Спенсер-Свифт французга тантанавор нигоҳ ташлади.
— Ана кўрдингизми? — деди у.

Рус тилидан Озод Шарафиддинов таржимаси
«Жаҳон адабиёти» журналининг 1998 йил, 12-сонидан олинди.