Бунга ҳам анча бўлиб қолди. Москвада нашр этиладиган ҳафталик газеталардан бирида (биздаги “Даракчи“га ўхшаган оммабоп нашр) америкалик адабиёт агенти, аниқроғи, маклери Лартон Блассингеймнинг “Адабиёт — бу бизнес“ деган мақоласига кўзим тушиб қолди. Лартон Блассингейм Американинг Бостон шаҳридаги кўзга кўринган, таниқли ишбилармон тадбиркорларидан бири экан. Унинг мақоласи Бостонда чиқадиган ойлик “Райтер“ (“Ёзувчи”) деган журналдан кўчириб олиб босилган эди.

Мақоланинг руҳи, асосий мақсади адибларга қандай қилиб кўпроқ пул ундириш, бойлик орттириш йўлларини топишда йўриқлар кўрсатишдан, маслаҳатлар беришдан иборат. “Адабиёт, аввало, бизнеснинг бир кўриниши, — дейди у. Адабий асарни у адабий маҳсулот деб тушунтиради. – Адабиётда истеъдодларнинг эмас, аксинча, ишнинг кўзини билганларнинг ошиғи олчи”, дея алоҳида таъкидлайди. Бу борада у ўзининг шахсий тажрибасини мисол тариқасида келтиради. У, асли, журналистика бўйича магистрлик илмий даражасига эга экан. Адабиёт агенти-маклери бўлгунга қадар газета ва журналларга кўплаб ҳикоялар, мақолалар ёзиб турган. Шу орқали танилган.

— Адабий меҳнат, аввало, биржадаги талаб ва эҳтиёжларни синчиклаб ўрганиб боришдан, кузатиб туришдан иборат, — дейди у. — Бугун қандай асарларни кўпроқ ўқишяпти; қандай мазмундаги ҳикоя ва эсселарга, шеър ва поэмаларга эҳтиёж катта, кўп ҳақ тўланяпти? Шунга қараб ёзувчи ўзини кўрсатади, катта пул топади. Бойликнинг тагида қолиб кетади. Адиб истеъдоди, майл-иштиёқию, ижодий ниятларини мужас­самлаштириб бозорга қаратиши лозим.

Бу борада журналистикадан кўра адабиёт билан шуғулланиш қулай, фойдали, — дея уқтиради у. — Битта мақола ёзаман, десанг факт ва маълумотлар аниқлигини, ҳаққонийлигини текшириш, тасдиқлаш талаб қилинади. Беллетристика ёзаман десанг бу хил машаққатларга дуч келмайсан. Беллетристикани тўқиб ташлаш учун кўп билимга эга бўлиш шарт эмас. Амазонка дарёси бўйидаги турмушни кўрмаган бўлсанг ҳам бир неча соат ичида у ҳақда мароқли воқеани тўқиб-бичиш оппа-осон нарса. Ортиқча даҳмазага дуч келмайсан. Фақат, сенсацион — шов-шувли бир гап топсанг кифоя.

Булар — Блассингэйм қарашларининг бир қирраси. Яна у ёзувчининг шон-шуҳрат топишини, одамлар муҳаббатини қозонишини шунчаки оддий, тасодифий бир нарса, деб билади. Ишқ-муҳаббат ҳангомаларими, қўйди-чиқди хархашаларими, кўпчиликнинг диққат-эътиборини михлаб оладиган шов-шувли воқеа-ҳодиса топсанг бас, кўз очиб юмгунча миллионер бўлиб қоли­шинг ҳеч гап эмас. Фақат бозордан кўз-қулоқ бўлиб турсанг бас. Омаднинг ўзи, пул-бойлик, мартаба дейсанми, барчаси бир йўла бўй­нинг­га осилиб олган­лигини пай­қамай ҳам қоласан. Энг муҳими, матбуотда бозори чаққон гапни тутиб олсанг, қўлдан чиқармасанг бўлгани. Қарабсанки, пичоғинг мой устида...

Булар адабиёт агенти-маклери Блассингеймнинг ўз шахсий тажрибасидан келиб чиқиб ёзувчиларга кўрса­таётган марҳаматли маслаҳатлари. Давр, жамият, ижтимоий воқеликнинг кечиш нишабига қараб адабиёт ҳақидаги тасаввур ва тушунчалар, вазифалар ҳам тусланиб, ўзгариб бораркан. Шўро мафкураси адабиётни ўз дастёрига айлантириб олганди. Адабиёт, бу — ғоялар, нуқтаи назарларнинг кураш майдонидир, дея сиёсатнинг карнайчиси деб билганди. Бугунга келиб адабиёт бизнес­нинг — пул-бойлик орттиришнинг самарали шакллари­дан бири, деган қарашлар ҳам пайдо бўлди. Албатта, америкалик адабиёт агентининг нуқтаи назар­лари ҳамма учун бирдек тааллуқли эмас. Лекин унинг таъсири сезиларли, кўримли.

Биздаги адабий ҳаётда ҳам шунга яқин ҳолатлар болалаб бораяпти. Хусусан, нафақат адиблар, умуман, аксар зиёлилар асар ёзиш, нашр қилиш ва китоб савдоси билан ўзлари шуғулланишга мажбур бўлмоқда. Китоб ўқиб китоб ёзадиган, оқ қоғозни қоралайдиган қаламкашлар кўпайди. Ҳаётда ҳеч бир ҳолат соф ижобий ёки турган-битгани салбий бўлмас экан. Салбий деган нарсамизда ижобий жиҳатлар бўлиши ва ёки, зўр-қойил деб мақталган нарсанинг сочидан тирноғигача нохуш бўлиши мумкин экан.

Шу ўринда устоз сўз санъаткорларининг бадиий-эстетик тажрибалари беихтиёр ёдингга тушади. Хусусан, Абдулла Қодирий умр бўйи бор-йўғи иккита роман (“Ўткан кунлар”, “Меҳробдан чаён”), битта қисса (“Обид кетмон”) ёзибди. Ойбек эса, кун-тун заҳмат чекиб, уч-тўртта роман (“Қутлуғ қон”, “Навоий”, “Улуғ йўл”), битта қисса (“Болалик”)­ни эл-юрт ўқиши учун лозим кўрибди. Абдулла Қаҳҳордек сўз заргари насрда умр бўйи тер тўкиб, иккита роман (“Сароб”, “Қўшчинор чироқлари”) билан битта қиссасини (“Ўтмишдан эртақлар”) кенг омма назарига ҳавола қилибди. Бу нарса уларнинг уддалай олмаганидан эмас, аксинча ўз ижо­дига, адабиётга, сўз маданиятига ниҳоятда масъул муно­сабатда бўлганлиги оқибатидир, қутлуғ самарасидир. Бугунги кунда ушбу ёруғ ҳодисанинг тескарисини кўриб кўнглинг оғрийди; дилинг ачишади. Китоб деган муқаддас тушунча йўқолиб бораяпти; у оддий товарга, бозорбоп маҳсулотга айланди. Туйғулар тарбиясига, кўнгиллар маърифатига хизмат қиладиган эзгу сўз ўрнини пул, бойлик, шахсий манфаатдорлик эгаллади. Бозор адабиёти бозор тушунчасининг ҳам кенг палак ёзишига олиб келди. “Адабиёт ҳам аслида бизнеснинг бир тури, кўрини­шидир”, деган гап қоида тусини оляпти.

Китоб расталари турли хил мавзудаги ва жанрлардаги асарлар билан лиммо-лим. Шеърий китоблару достонлар, трилогияю тетралогия намуналари дейсизми, саргузашт-детектив ёки фантастика, мемуар адабиёти намуналарини истайсизми, барча-барчасидан бор. Мумтоз адабиётимиз, жаҳон классикаси, диний мерос намуналарими, ҳамма­сидан муҳайё.

Муҳтарам Юртбошимизнинг наш­риётларга берилган тўла эркинлик ҳақидаги фикрлари ғоят аҳа­миятлидир: “... фақат иқтисодий манфаат ортидан қувиб бадиий жиҳатдан заиф, миллий маънавиятимиз, қадри­ятларимизга тўғри келмайдиган, адабиётнинг обрўсини туширадиган китоблар нашр этилишига йўл қўймаслик керак”. Ушбу дил сўзларидан англашиляптики, адабиёт бизнес эмас. Уни пул-бойлик орттириш воситасига айлантирмаслик зарур, деган миллатсеварлик мужассам­лашган. Адабиёт кишилик жамиятлари маънавиятини бойитадиган, бир-бирларига таъсир кўрсатадиган, ҳамкор-ҳамнафасликда жаҳон тамаддунига хизмат қиладиган тенгсиз қадрият. Шу жиҳатдан бадиий баркамол асар адабий маҳсулот эмас, боқий қадриятдир. Истеъдод­лар жамиятнинг маънавий-ахлоқий, интеллектуал савияси учун масъул шахс. Зеро, истеъдод Оллоҳ юқтирган, бандасининг кўнглига солган нур.

Истеъдодлар даражаси яратилган асарлари бадиияти билан белгиланади. Башарият тарихида барча даврлар, жамиятлар, динлар ва маданиятларга бирдек тааллуқли ҳақиқатлар бўлмаганидек, сўз санъатида сайланмалар, танланган ҳамда мукаммал асарлар мажмуини тартиб беришда ягона мезонлар тизимини учратиш қийин. Сабаби, камёб истеъдодлар қанчалик бетакрор бўлса, уларнинг жаҳон бадиияти тарихини безаб келаётган ноёб асарлари ҳам бир-бирини такрорламайдиган, қайта­ланмайдиган ҳодисалардир.

Биргина мисол. Буюк рус адиби Лев Толстой саксон икки йил умргузаронлик қилди. Юз йиллик юбилейига бағишланган тўқсон жилдлик мукаммал асарлари 1928 — 1958 йиллар мобайнида нашр этилди. Унда Лев Толстой қаламига мансуб қалдирғоч битикларидан тортиб жаҳон халқлари кўнглини забт этган ҳикоялари, қиссалари, романлари, адабий-танқидий, публицистик мақолалари, қайдлари, суҳбатлари, адабий ўйлари, ёзишмалари, мактублари — барча-барчаси қамраб олинган. Ўзбек ада­биётида Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийнинг беш жилдлик, Ойбекнинг йигирма жилдлик мукаммал асарлари мажмуи чоп этилган. Уларда сўз санъаткорларининг адабий мероси тўлалигича жамланган. Хусусан, илк шеър­ларидан бошлаб драмалари ва романларигача, адабий лав­ҳаларидан суҳбат, мақола, қайдларигача бир неча вариантлари билан берилган. Улар Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти ХХ аср адабиёти бўлими ходимларининг кўп йиллик серзаҳмат тад­қиқотлари самарасидир. Ойбек ҳаётлик чоғида 50 йиллиги муносабати билан ўзи тартиб берган тўрт жилдликка шеър, поэма, роман­ларининг қаймоғи киритилган эди.

Демак, барча замонларда ҳам адабий асарлар учун бадиият бош мезон экан. Мутафаккир Белинскийнинг Пушкин асарлари таҳсилидан сўнг айтган бир гапи бор: буюк сўз санъаткорлари асарларидаги кемтиклар ҳам ибратли. Боиси, улар қандай ёзмасликка ўргатади.

Энди, кейинги йилларда адабий ҳаётимизда тўрт-бешта китоби чиқар-чиқмас икки-уч жилдлик сайлан­маларни дўндириш русм бўлиб бораётгани хусусида. Аксарият хусусий, масъулияти чекланган нашриётлар “пул бўлса чангалда шўрва”, дегандек ҳўлу қуруқ машқлардан, қора­ламалардан иборат “асар”ларни муқовалаш билан овора. Яна китобларнинг бадиий, илмий савиясига нашриёт жавобгар эмас, деб қайд этиб ҳам қўйишади. Қизиқ, ғалати ҳолат. Така бўлсаям сут берсин, қабилида пул кетидан қувишдек рақобат ўнлаб наш­риётлар аъмолига айланиб қолди. Китобларнинг бадиий-эстетик савиясини ноширлар ўз зиммасидан соқит қилса, адабий танқидчилик кўникиб қолгандек жим қараб турса, миллатнинг бадиий диди, жамиятнинг эстетик савияси учун ким жон койитади?!

Бу ҳол овози маҳалла­сидан ташқари чиқмайдиган маҳаллий “классик”ларнинг урчишига, болалашига олиб келмаяптими?! Ачинарлиси, босмахона бўёғининг ҳиди кетмасдан, остона ҳатлаб кўчага чиқмасдан, ўқувчи қўлига етиб бормасдан бурун бадиий саёз, тутантириғи йўқ бу хил китоблар, сайлан­маю танланмалар эскириб қолмоқда. Бу ҳол санъатнинг тараққиёти, бадииятнинг такомили, маънавиятнинг камо­лоти хусусида фикрлашга ундайди. Боқийликка дахлдор бадиий қадриятлар закоси, юлдузи ёруғ китоблар салоҳияти ўйга толдиради. Тоғлар емирилади, чўққилар нурайди, юлдузлар сўнади. Ва лекин, боқий китоблар асрлар оша ёғдуларини таратиб, инсониятнинг маъна­вий-ақлий, ахлоқий камолотига хизмат қилиб келмоқда. Боиси, назаримда, ҳаётнинг азалий ва абадий масалалари хусусида жавоб излаш, бадиий образлар табиатига сингдирилган ҳолда ижтимоий-фалсафий, маърифий-эстетик, ахлоқий йўсинда жавоб топиш санъатида, умумлашма хулосалар чиқариш маданиятида юксак бадиият белгилари аёнлашади. Ота-боболар изидан шўлтиллаб юрма, лекин улар излаган нарсани сен ҳам изла, деган ҳикматнинг маъноси шунда бўлса керак. Зеро, ҳар бир давр, кишилик жамияти янги-янги масалаларни кўндаланг қўяркан, сўз санъаткори уларнинг бадиий-фалсафий ечимларини топишга бурчли, масъул. Санъат асарларининг бетакрорлиги сири ҳам шунда.

Адабиёт — дин мисоли муқаддасдир. Унинг руҳони­ятларни поклашдек, маънавий-интеллектуал камолотга етаклашдек эзгу салоҳиятини, беқиёс кучи ва бетимсол қудратини “ҳою читти-гул”, дегандек арғимчоқ учишга — эрмакка алмаштирмаслик керак.

Истеъдод ўз меҳнатига яраша, бадиий асар ўз сало­ҳиятига муносиб қадрланиши лозим. Йўқса, унинг куни турли хил маклер-даллолларга қолади. Бу эса, таби­ий­ки, адабий маҳсулот — макулатуранинг кўпайи­шига олиб келади. Бу хил чиқинди асарлар миллатнинг, жамият­нинг диди-савиясини туширади, холос. Асл адабиётга тиши ўтмайдиган савиясизликнинг урчишига олиб келади. Адабиёт — кўнгил очиш воситаси эмас. У кўнгил­ларни камол топтирадиган, туйғуларни тар­бия­лайдиган, шахс-миллат-жамиятнинг маънавий-ахлоқий ҳаёти асосларини мустаҳкамлайдиган бош омилдир.

Нўъмон РАҲИМЖОНОВ,
филология фанлари доктори,
профессор