Луиза нега мени ўзига яқин олганига сира ақлим етмайди. У мени ёмон кўрарди. Имкон бўлди дегунча ортимдан хунук гапларни гапиришини сезиб юрардим. Ёқтирмаслигини очиқ айтмаса-да, пичинглари-ю, хўрсинишларидан, чиройли қўлларини силкитишларидан ҳам буни тушуниб олиш қийин эмасди. Бир-биримизни йигирма беш йилдан бери яқиндан билардик. Лекин бу нарсанинг Луиза учун ҳеч қандай аҳамияти йўқ эди. У мени қўпол, сурбет ва шафқатсиз одам, деб ҳисобларди. Шунақа ёмон кўраркан, нега мени ҳоли-жонимга қўймайди, бошим қотарди. Дам-бадам нонушта ёки тушликка чақирар, дам олиш кунлари шаҳар ташқарисидаги уйига ҳам йилига бир неча марта таклиф қиларди. Эҳтимол, ёлғиз менгина унинг ниқоб остидаги ҳақиқий башарасини кўришга қодирлигимни Луиза билгандир. Мен ҳам эртами, кечми, юзимга шунақа ниқоб кийишимга умид қилгандир.
Луизани қизлик пайтиданоқ билардим. Ўша пайтлари у катта-катта кўзлари маъюс боқувчи нимжонгина қиз эди. Ота-онаси Луизани ҳаддан зиёд яхши кўришар, еру кўкка ишонишмасди. Бунга Луизанинг дардчиллиги ҳам сабаб эди. Билишимча, Луиза болалигида қизилча касалига чалиниб, юраги заифлашиб қолган, энди у ўзини ҳар томонлама асраб-авайлаб яшашга мажбур эди.
Том Метленд унинг қўлини сўраганида, қизнинг ота-онаси қўрқиб кетишди. Улар Луизанинг бу аҳволда эрга тегишга умуман ярамаслигини билишарди. Лекин улар бойлар тоифасидан эмасдилар. Том Метленд эса бадавлат одам эди. У, Луиза хоҳласа, осмондаги ойни ҳам олиб беришга ваъда берди ва охир-оқибат улар қизларини Том Метленднинг қўлига ишониб топширишди. Том қорувли, кучли ва келишган йигит бўлиши билан бирга, яхшигина спортчи ҳам эди. У Луизани жонидан ортиқ яхши кўрарди. Юраги хаста севгилисидан яқин-орада жудо бўлишини биларди, Луиза қолган саноқли йилларини бахтли ўтказиши учун қўлидан келган ҳамма нарсани қилишга ҳамиша тайёр эди.
У илгаридан қойилмақом қилиб бажариб юрган спорт машқ¬ларидан ҳам воз кечди. Йўқ, Луиза шундай бўлишини хоҳлагани учун эмас, бирор ёққа кетмоқчи бўлиб турган пайтида ҳар гал Луизанинг юраги санчиб қолгани учун машқлардан воз кечди. Жанжаллашиб қолишган вақтларида Луиза энг яхши хотин қиёфасига кириб, дарров Томга ён босарди. Кейин Луизанинг юраги безовта қилар ва у бир ҳафта мусичаи беозор бўлиб, тўшакка михланиб ётарди. Шундай пайтларда Том хотинига қаттиқ гапиришга юраги бетламасди.
Бир сафар Луиза ўзи жудаям хоҳлаб сайрга чиқиб яёв саккиз мил йўл юрганини кўриб, Том Метленд¬га Луизанинг соғлиги унча-мунча аёлларникидан яхши эканлигини айтдим. Том бошини чайқаб, хўрсинди:
“Йўқ, Луиза аслида жудаям заиф. У дунёдаги энг яхши юрак мутахассислари кўригидан ўтди. Ҳаммаси Луизанинг саноқли кунлари қолганини айтди. Метин иродаси борлиги учун ҳам ҳозир ўзини шундай тутаяпти”.
Том гапларимни Луизага айт¬ди.
“Бунинг азобини эртага кўраман”, деди Луиза менга қараб “уҳ” тортаркан: “Яна ўлим билан юзма-юз бўламан”.
“Баъзида менга сизда ҳеч қанақа касаллик йўқдай туюлади”, дедим секингина.
Гаштли ўтган меҳмондорчиликларда Луиза эрталабки бешларгача рақс тушиб чарчамаганини, бефайз ўтиришларда эса мазаси қочиб, Том уни уйига вақтли олиб кетганини бир неча марта кўргандим. Менга қараб синиққина кулиб қўйган бўлса-да, бояги гапим Луизага ёқмаганини сездим. Катта-катта кўк кўзларидан кайфи қочганлиги билиниб турарди.
“Мен сизни хурсанд қилиш учун ўлаётганим йўқ”, деди у.
Луиза эридан ҳам кўпроқ яшади. Бир куни улар елканли қа¬йиқда сайр қилиб қайтишганидан кейин Том қаттиқ шамоллаб қолиб жон таслим этди. Луизани иситиш учун уни уйдаги бор гиламу кўрпалар билан ўраб қўйишга тўғри келди. Том Луизага катта бисот ва бир қиз қолдириб кетди. Луиза тасалли топмайдиган бир аҳволга тушиб қолди. Хаста юраги билан бу кулфатни кўтара олганига ақл бовар қилмасди. Бечора Том Метлендни тупроққа қўйишда Луизанинг дўстлари унга далда бўлдилар. Улар онасидан ҳам ажралиб етим бўлиб қолиши мумкин бўлган Луизанинг қизи Ирисга чиндан қайғура бошлаган эдилар. Шу боис, Луизанинг теварагида гирдикапалак бўлишарди. Дўстлари Луизанинг қўлини совуқ сувга урдирмади, уни турли ташвишлардан холи қилиш учун ҳар қандай нарсага тайёр эканликларини билдиришди. Дарҳақиқат, уларга иш ҳам топилди, чунки Луиза бирор оғирроқ ёки ёқмайдиган юмуш қилмоқчи бўлса, юраги санчиб, бир ўлиб-бир тириларди. “Агар биров менга кўз-қулоқ бўлиб турмаса, ўлишим аниқ” дерди Луиза. Шу аҳволида қизалоғи Ирисни қандай катта қилишига ақли етмасди. “Нега яна эрга тегмайсиз?”, деб сўрашарди дўстлари. “Оҳ, бу юрагим билан эрга тегиш ҳақида ўйлашга ҳам ботинолмайман”, дерди Луиза.
Лекин Томнинг ўлимидан ке¬йин бир йил ўтгач, Луиза қўлини сўраган Жорж Хобҳаузга розилик берди. Жорж келишган ва анчагина бадавлат одам эди. Бу нимжон аёлни паноҳига олишига розилик беришганида, Жорждан бахтиёр одамни кўрмадим.
“Мен сизни кўп қийнамайман”, дерди Луиза. Жорж шуҳратпараст ҳарбийлардан эди. Лекин ишини ташлаб қўйди. Луизанинг соғлиғи ёмонлашиб қишни Монте Карло, ёзни эса Дювилда ўтказишга мажбур бўлди. Жорж уч-тўрт кунлик умри қолган хотинини қўлидан келгунча хурсанд қилишга аҳд этди.
“Ҳаётим тугаб бораяпти”, дерди Луиза: “Тинчгина ўлишга ҳаракат қиламан”.
Кейинги икки-уч йил мобайнида Луиза хаста юрак билан чиройли кийиниб, энг қизғин базм¬ларга боришни, дўржи-дўржи пул тикиб қимор ўйнашни, баланд бўйли, чиройли йигитлар билан рақс тушишни ва ҳатто уларга ноз-карашма қилишни ҳам эплади. Луизанинг биринчи эридаги матонат Жорж Хобҳаузда йўқ эди ва у Луизанинг иккинчи эри сифатида зиммасидаги ташвишлардан зерикиб, ора-сира ичиб юришга мажбур бўлди. Албатта, Жорж ароққа муккасидан кетганида бу қилиқ Луизага ёқмасди. Аммо (Луизанинг бахтига) уруш бошланди. Жорж заҳирадан ўз полкига қайтиб, уч ойдан кейин ҳалок бўлди. Бу зарба Луизани эсанкиратиб қўйди. Лекин шундай мусибатдан кейин ҳам у ғам-ғуссага йўл бермаслиги лозимлигини ҳис қиларди. Агар ўша пайтда юраги хуруж этганда ҳеч ким бу ҳақда хабар топмаган бўларди. Ўзини чалғитиш учун Луиза Монте Карлодаги вилласини оёққа тураётган офитсерларга мўлжалланган шифохонага айлантирди. Дўстлари унга бу ташвиш оғирлик қилишини айтишди.
“Бу иш мени ўлдириши аниқ”, деди у: “Биламан. Лекин бунинг нима аҳамияти бор? Бош¬қаларга ёрдам беришим керак”.
Луиза ўлмади. Қайтага аввалгидан ҳам яшнаб кетди. Унинг шифохонасига тенг келадиган касалхона бутун Франтсияда йўқ эди. Уни тасодифан Парижда учратиб қолдим. Ресторанда новча ва жуда келишган ёш франтсуз билан тушлик қилаётган экан. “Бу ерда шифохонага алоқадор ишлар бўйича юрибман”, деб тушунтирди у. Луиза касалхонадаги офитсерлар унга маҳлиё эканлиги ҳақида гапирди. Улар Луизанинг касали оғирлигини тушунишаркан ва унга ҳеч қандай юмуш қолдиришмаскан. Гўё улар Луизага эридек ғамхўрлик қилишаркан. Луиза хўрсинди.
“Бечора Жорж, шу юрагим билан ундан кўп яшашимни ким ҳам ўйлабди дейсиз?”
“Еҳ, бечора Том,” дедим мен.
Нега бу гапим унга ёқмаганини тушунмайман. У менга синиққина жилмайди, кўзлари ёшга тўлди.
“Доим ўлимимни кутаётгандек гапирасиз...”
“Айтмоқчи, юрагингиз анча соғайиб қолибди, деб эшитдим?”
“Юрагим ҳеч қачон соғаймайди. Бугун эрталаб шифокор кўригига бордим. Ўлишга тайёр бўлиб туришимни маслаҳат берди”.
“Йўғ-е, бунга йигирма йилдан бери тайёрланасиз-у?”
Уруш тугагандан кейин Луиза Лондонга кўчиб ўтди. Энди ёши қирқдан ошиб қолган, аввалгидек озғин ва нимжон, кўзлари катта-катта, юзлари рангпар аёл бўлса ҳам, йигирма бешдан ошмагандек кўринарди. Мактабни тугатиб, бўйга етиб қолган Ирис эса у билан бирга яшай бошлаганди.
“У менга қарайди”, дерди Луиза: “Турган гап, мендек қари ногирон билан яшаш унга қийин бўлади. Лекин бу бир-икки кун давом этадиган нарса. Ириснинг йўқ демаслиги аниқ”.
Ирис жуда яхши қиз эди. Уни, онасининг соғлиғи ёмонлигини мунтазам уқтириб, вояга етказишганди. Бола бўлиб у бирор марта ҳам тўполон қилмаган эди. Онасини ёлғиз қолдириш мумкин эмаслигини доим ёдида сақларди. Мана энди Луиза қизига: “Ҳамманинг жонига теккан кекса аёл учун ўзингни бағишлашингга чидай олмайман”, деб қанча гапирмасин, у бу гапларга қулоқ солмади.
Луиза “уҳ” тортиб, қизига фарзандлик бурчини адо этишга рухсат берди.
“Боламга менга ғамхўрлик қилиш ёқади”, деди у.
“Дўстлари билан бирга юргани яхшимасмиди?”, деб сўрадим.
“Э, буни унга доим айтаман. Дўстларинг билан ўйнаб-кулиб юр, деб ҳеч кўндиролмадим. Тепада худо бор, бировнинг мени деб ҳузур-ҳаловатини йўқотишини ҳеч қачон хоҳламаганман”.
Мен бу гапларни Ирисга айт¬ганимда, у шундай деди: “Бечора ойижоним, менинг дўстларим билан бирга бўлишимни, ўтиришларга боришимни хоҳлайди, энди бирор жойга бораман деб турганимда юраклари санчиб қолади, шунинг учун уйда қолганим яхши”.
Лекин кўп ўтмай Ирис бир йигитга кўнгил қўйди. Ёш дўстим, бамаъни бир йигит унинг қўлини сўради ва қиз рози бўлди. Ирисни жуда яхши кўрардим. Ниҳоят ўзи учун ҳам яшаркан-да, деб қувондим. Лекин бир куни ўша йигит тушкун бир аҳволда олдимга келиб, тўй қолдирилганини айт¬ди. Ирис онасини ташлаб кетолмаскан. Бу менинг ишим бўлмаса ҳам, баҳона топиб, Луизаникига бордим. Чой ичиб ўтирган пайтида дўстлари келиб қолса, у доим хурсанд бўларди.
“Ирис эрга тегмаскан, деб эшитдим?”, дедим муддаога ўтиб.
“Билмайман. Мен хоҳлаганим билан у эрга тегмайди... Мени ўйламай эрга тегавер, деб тиз чўкиб илтимос қилсам ҳам, “Сизни ташлаб кетолмайман”, деяпти”.
“Қизингизга жабр қилмаяпсизми?”
“Балки. Лекин бу бир-икки ой давом этади. Бунинг устига мен “Ўз ҳаётидан воз кечиб, менга қарасин”, деяётганим йўқ-ку”.
“Азизим Луиза. Бир-икки ой деб, иккита эрингизни кўмдингиз. Тўғри, нимага энди яна уч-тўрттасини нариги дунёга жўнатмаслигингиз керак!”
“Биламан! Мен ҳақимда нима деб ўйлаб юрганингизни. Юрагимнинг касал эканига ҳеч қачон ишонмагансиз, шундайми?”
Луизанинг кўзига тик қарадим.
“Тўппа-тўғри. Сиз йигирма беш йил ҳаммани лақиллатдингиз. Сиз дунёдаги энг худбин, энг қабиҳ аёлсиз. Анови иккита бадбахт эркакнинг умрига зомин бўлдингиз. Энди бўлса қизингизни ҳам шу кўйга солмоқчисиз”.
Агар ўша пайт Луизанинг юраги тўхтаб қолганда ҳайрон бўлмасдим. Унинг қуюшқондан чиқиб кетишини кутгандим. У эса менга қараб мулойим жилмайди.
“Бечора дўстим, яқин кунларда бу гапларни менга айтганингиздан шундай афсусланасизки...”
“Енди Ирис ўша болага эрга тегмайдими?”
“Ерга тег”, деб қизимдан илтимос қилдим. Мени ташлаб кетса, ўлишимни биламан. Майли. Барибир, ҳамма мени ёмон кўради. Одамларга ортиқча юкман...”
“Ташлаб кетсанг — ўламан”, деб унга айтдингизми?”
“У мени шунга мажбур қилди”.
“Ўзингиз бирор иш қилишни хоҳламасангиз, ҳеч ким сизни мажбурлай олмайди”.
“Хоҳласа, ўша йигитга эртагаёқ эрга чиқсин. Шу нарса мени ўлдирса, ўлдира қолсин”.
“Келинг, бир таваккал қилиб кўрайлик, майлими?”
“Менга озгина бўлсаям раҳмингиз келмаяптими?”
“Шунақа томошалар кўрсатгансизки, сизга раҳмим келиши қийин”, дедим мен.
Луизанинг оппоқ юзларига ранг югурди. Луиза кулди, лекин кўзлари ғазаб билан қатъий боқарди.
“Ириснинг тўйи шу ойда бўлади”, деди у: “Агар менга бирор нарса бўлса сиз ҳам, Ирис ҳам ўзингизни кечира олмассиз, деб умид қиламан”.
Луиза сўзида турди. Тўй вақти белгиланди. Катта сеп буюрилди ва таклифномалар тарқатилди. Ирис ва йигит жуда хурсанд бўлишди. Тўй куни эрталаб соат ўнда, Луизанинг, ўша ёвуз аёлнинг юраги яна бир марта қаттиқ хуруж қилди ва у ўлди. Луиза ўзини ўлдирган қизи Ирисни кечириб, астагина жон берди.

Алишер Отабоев таржимаси