Махтумқули ижоди

Махтумқули ҳаёти ва ижоди. Улуг туркман шоири ва мутафаккири Махтумкули 1733 йили Атрек дарёси буйидаги Хожиговшан овулида тугилган. Унинг илк устози Озодий тахаллуси билан шеърлар ёзган отаси Давлатмамад эди. Оилада хат-саводини чикарган булажак шоир тахминан олти ёшидан овул мактабида -  Ниёзсолих мулла кулида укий бошлайди. Уткир зехни ва тиришкоклиги билан укувчилар орасида алохида ажралиб турган Махтумкули кейин Кизилоёк (хозирги Чоржуй вилояти, Халач тумани) даги Идрис бобо мадрасасида тахсилини давом эттиради. Сунг Хиванинг Шергозихон мадрасасида илмини камолга етказади. Шунингдек бир муддат Бухородаги Кукалдош мадрасасида хам укигани хакида ривоятлар мавжуд.
Махтумкули бадиий сузни юксак кадрлаган ва ижодий кобилиятга эга маърифатли оилага мансуб. Атрек жанубидаги вилоятда тугилган бобоси (вокеан, унинг исми хам Махтумкули булган - шоирга бобосининг отини беришган) тирикчилик важидан туркманларнинг гуркуз кабиласига иш излаб келади ва уруг бошликларидан бирининг кулида ёлланиб ишлайди. Маълум муддат утиб, хужайин уни уз жиянига уйлантириб куяди ва у алохида хужаликнинг бошлигига айланади. Дехкончилик килиш билан бир¬га, отга туким тикиш, камчи тукиш, юган ва айил ясаш оркали даромадини муттасил ошира бориб, Махтумкули Ёначи (тукимдуз) номи би¬лан довруг таратади. Буш колган вактларида у кушиклар тукиган ва улардан бири бизгача етиб келган.
Отаси Давлатмамад хам алохида кобилияти билан ажралиб турар эди. У бошлангич маълумотини овулда олиб, сунг Хива мадрасаларида укишини давом эттиради. Овулга кайтгач, болаларни укитиш билан бирга, кишлок хужалиги билан шугулланади. Агар бобоси учун шеър тукиш шунчаки хавас булган булса, отаси хакикий шоир булиб етишади. У Озодий тахаллуси билан куплаб кушик ва газаллар яратади. Унинг карийб 6 минг мисрадан иборат панд-насихат мазмунидаги «Вазъи Озод» («Озод вазъи») номли достони сакланиб колган. Бу асарлар Озодийнннг форсий (вокеан, у яхшигина шохномахон булган) ва туркий адабиётдан, хусусан, Алишер Навоий ижодидан етарли даражада хабардорлигини курсатади.
Давлатмамаднииг оиласи катта булиб, Махтумкули унинг учинчи угли хисобланади. Буш вактларида пода бокиб, отасига кумаклашган Махтумкули 9 ёшидан шеър машк кила бошлайди.
Туркман халки тарихининг энг нотинч ва огир даврида яшаб утган Махтумкули оилавий хаётда хам халоват топмади. Човдурхон бошчилигида Афгонистонга вакил килиб жунатилган акалари Абдулла ва Мухаммадсафо душманлар томонидан шафкатсиз улдирилади. Катта хонадоннинг бутун огирлиги Махтумкули елкасига тушади. У мударрислик килиш, ота-бобосидан мерос ёначилик касбини давом эттириш би¬лан бирга, темирчилик ва заргарлик хунарларини хам эгаллайди. «Гузал Шергози» шеъридан маълум булишича, у Хивада тахсил олаётган даврида бирин-кетин отаси ва онасидан жудо булган:

Комил булиб, саранжомлик килибман,
Машаккат-ла ул падардан колибман,
Каъбамдан айрилиб, жудо булибман,
Кетар булдим, хуш кол, гузал Шергози!

Махтумкули холасининг кизи Менгли билан болаликдан бирга уйнаб усган, икки ёш бир-бирига кунгил куйган эди. Ленин отаси ва икки акасининг бевакт улими оилани моддий жихатдан огир ахволга солиб куйган. Махтумкулининг калин пулини тулашга курби етмаслигини билган Менглининг акалари сингилларининг розилигини хам сурамай, уни бировга узатиб юборадилар. Киз бечора кон йиглаб, бошка оилага келин булиб тушади. Бунинг устига, давом этиб келаётган кадимий урф-одатга кура, Махтумкулини катта акасининг бева колган хотини Оккизга никохлаб куядилар. У Оккиздан икки угил куради. Угилларидан бирининг исми Сарибой, бошкасиники Иброхим булиб, биринчиси — 7, иккинчиси - 12 ёшида нобуд булади. Аввал севгилисидан, кейин нуридийдаларидан жудо булган, оилавий хаётдан бахтини тополмаган шоир чукур кайгу-хасрат ичида колиб, бутун умрини бадиий ижодга багишлайди. Менглихонга атаб куплаб шеърлар ёзиш билан унга узига хос назмий хайкал куяди. Баъзи тадкикотчиларнинг таъкидлашларича, шоирнинг узига Фирогий тахаллусини танлаши айни шу жудоликлар билан боглик.
Махтумкули шеърларида жуда куплаб жой номларига дуч келамиз. Бу унинг куп саёхат килганлигидан далолат беради. Сафарга ок фотиха сураб, отаси билан савол-жавоб йусинида ёзган бир шеъри хам шоирнинг саёхатга, дунёни куришга хаваси кучли булганлигини курсатади («Ота-угил дардлашуви»). Шеърда «Кунглим истар, сафар килсак…», «Сайрон этсак неча тенгу туш билан, Магар шунда гамгин кунглим хуш булар» каби мисраларни укиймиз.
«Маълум булишича, Махтумкули ёшлигидаи саёхатларда юриб, Каспий буйидан то Амударёгача келган. Бухорода таълим олган, сунгра Афгонистонга утган, Хиндистонда бир йилу уч ой турган, кайтиб Фаргона (Андижон, Маргилон)ни курган, Козогистоннинг Туркистон шахрига борган. Хоразмга - Хивадаги Шергози мадрасасига келиб укиган, сунг яна уз элига — Атрек дарёси водийсига, Дехистонга кайтган.
Шундан сунг Озарбайжон, Эрон, Туркиянинг шаркий кисми, Ирокни айланиб келган.
Махтумкулининг Астраханда булганлиги хам, у ерда руслар хаёти билан танишганлиги хам ажаб эмас. Хатто Эрон билан Хиндистон орасидаги Уммон денгизи буйларида — ё Уммон тупрогида (Арабистон ярим ороли билан Ирок уртасида), ё хозирги Покистон ерларида булганлигини тахмин килиш мумкин, бунга унинг шеърла¬рида хам шамаъ бор. Шоир Урта Шаркдаги барча туркман кабилалари орасига кириб, уларнинг ахволини, озодлик мустакиллик ва фаровонлик орзуларини билди, шу билан бирга, огзаки адабиётини урганди».
Мирзо Кенжабекнинг тахминича, бир шеърида «Занги бобони курсам» дейишига кура, у Тошкентга хам келган булиши керак.
Муборак Хаж сафарига бориш орзуси борлигини бир неча шеърларида изхор килган.
Махтумкули кубравия тарикати шайхлари билан хам, хожагон-накшбандия силсиласи пирлари билан хам якин алокада эди. Отаси Давлатмамад хам тасаввуф ахлини дуст тутган. «Шеърларидан Махтумкулининг пири отаси эканлиги англашилади. Аммо у бошка куплаб муршиди комилларни хам зикр этган». Чунончи, Сарахсда накшбандия намояндаси Ниёзкули халифага мурид тушишни орзу килган булса, Отаниёз охунга хам шогирдлик талабида булган.
Шуро давридаёк баъзи тадкикотчилар Махтумкулининг тасаввуфга муносабати юзасидан айрим мулохазаларни билдирган эдилар. Жумладан, Г.Карпов хаётининг муайян даврларида Махтумкулининг тасаввуф тарикатлари билан алокаси булгани, бинобарин, ижодида суфиёна оханглар мавжудлигига эътиборни каратган. П.Скосирев Махтумкулининг фалсафий шеърларида шоир якин алокада булган тасаввуф илмининг таъсири шундоккина сезилиб туришини таъкидлаган. А.Мулкаманов эса Махтумкулининг тасаввуфдан нихоятда таъсирлангани, шеърларида «фано тупроги», «ахли хол», «факр мулки». «ёр», «сохибжамол», «дуст», «зулф» каби суфиёна истилох-тушунчалар куп учраши, «Саташдим», «Курдингми?», «Ёр сендан», «Намасан?», «Эй дуст», «Ошик булмишам» шеърларида суфиёна рух кучлилигини кайд этган.
Албатта, диний-тасаввуфий мавзудаги шеърлар Махтумкули ижодида етакчи урин тутади. Афсуски, шуро мафкураси шоирнинг исломий маърифат ва тасаввуф хакикатлари уфуриб турган асарлари мутолаасидан бизни бебахра килган эди. Шунинг учун унинг асосан шу мавзудаги шеьрларини танлаб таржима килган таникли шоир ва захматкаш мутаржим Мирзо Кенжабск уз таржималарига ёзган суз бошисида: «Махтумкули Фирогий XVIII аср маърифий шеъриятининг буюк даргаларидан булиб, бутун туркий халклар учун тушунарли ва севимли шоир, маърифатли сиймо, ориф ошик, сохиби хикмат булган валий зотдир. Унинг инсонпарварлик, халкпарварлик, ватанпарварлик гоялари билан йугрилган шеъриятида пок исломий маърифат рухи гуркираб, яшнаб туради», — деган фикрни билдиради.
Махтумкули «ахли хол, ахли сир, ахли хикмат булган ориф зотдир. Маъно оламида унинг бир канча азиз сиймолар билан иртиботи борлиги англашилади. Бир канча шеърларида у хак пайгамбарлар, машхур авлиёлар билан боглик тушларини фарах ва шукрона билан баёг этади». М.Кенжабек хатто у илми ладуний сохиби булган деб ёзади.
Таникли шаркшунос олим Е.Бертельснинг ёзишича, Махтумкули адабий меросинииг умумий микдори тахминан 16—18 минг мисрага етади. А.Бобоев шоирнинг 700 га якин лирик асарлари бизгача етиб келганлиги хакида маълумот беради. Узбек олимаси С.Шукруллаева эса собик кулёзмалар институти (хозирги Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти Хамид Сулаймон фонди)даги 1997-ракамли кулёзмада шоирнинг 900 дан ортик шеъру газаллари мавжудлиги тугрисида хабар берган эди.
Махтумкули ижоди куплаб чашмалардан сув ичган: улар - Куръони карим ва унга ёзилган тафсирлар. Хадиси шариф ва диний адабиётлар, тасаввуф фалсафаси ва адабиёти, Шарк мумтоз суз санъати ва халк огзаки ижоди. Шунинг учун шоир ижодида исломий мавзуларни хам, суфиёна рухни хам, халкона охангларни хам, мумтоз адабиёт таъсирини хам курамиз — улар узаро омухта булиб, Махтумкули асарларининг юксак бадиияти, таъсирчанлиги ва умрбокийлигини таъминлаган. Шоир шеърларида пайгамбарлар, авлиёлар, сахобалар, тасаввуф пирлари, халк кахрамонларининг номига куп дуч келамиз.
Туркман халкининг тарихи, бугуни ва эртаси, урф-одатлари, анъаналари, даврининг мухим сиёсий-ижтимоий ходисалари, шоирнинг дарду хасратлари бу шеърларнинг асосий мавзуи хисобланади. Бу шеърларда шоир уз халкини севган, унинг дарду хасратлари билан ёнган, истикболи учун кайгурган фидоий ватанпарвар сифатида намоён булади. Ватан ва халк мавзуси - Махтумкули шеъриятининг ук илдизини ташкил этади. Катор шеърларида таркок туркман уругларини бирлашишга, улар уртасидаги узаро низоларни бартараф этишга даъват килади. «Туркман адабиёти тарихи тадкикотчиларининг таъкидлашларича, Махтумкули уз даврида эл ва юрт кадр-кимматини оёкости килиб келаётган иллатларни хаммадан кура купрок англаб етди. Шоир асарларида замондошларини даврда руй бериб турган вокеаларнинг мохиятини чукур идрок килиб иш тутишга чакирди».
Шоир шеъриятининг ғоявий-эстетик хусусиятлари.Махтумкули шеърларида халк фалсафаси кучли, панд-насихат етакчи — у курган-кечирганларини каламга олиб, улар юзасидаи теран хулосалар чикаради. Бу фикрларнинг хикмат каби жаранглаши шундан:

Хар йигитнинг аслин билай десангиз,
Маъракада утур-туришин куринг.
Биров билан ошно булай десангиз,
Аввал икроринда туришин куринг.
***
Номардлар хам ярамаслар, ночорлар,
Тузинг ичиб, ишинг булса кочарлар,
Сирингни фош этиб, айбинг очарлар,
Кадринг билган улфатингдан айрилма!

Махтумкули халк макол-маталлари, хикматли сузлари, образли ибораларини жуда яхши билади ва махорат билан шеърлари катига сингдириб юборади. Айни пайтда, узи хам содда, ихчам, лунда, теран хикматлар яратадики, улар нафакат туркман балки барча туркий халкларнинг хикматли сузлар хазинасидан жой олган:

Олимга ёндашсанг, очилар кузинг,
Жохилга ёндашсанг, курдек буларсан.
*  *  *
Одам бор, минг туман едирсанг оздир,
Одам борки, еган нонига етмас.
*  *  *
Мард йигитнинг ор — киличи.
*  *  *
Дузахнинг тимсоли бир ёмон хотин.
***
Яхшини олам орзулар     
.
*  *  *
Йигит қарир ёмон аёл учраса.

Халк тарихи, адабиёти ва хаётини чукур бил¬ган бу донишманд инсон теран фикрларни халкона содда ва лунда бир тарзда шеьрий мисраларга тизади. Бу шеърлар халк донолигининг ёркин намунасидир. Махтумкули асарларининг умрбокийлигини таъминлаган энг асосий омил худди шунда.
«Махтумкули уз даврининг жарохатларига акл-заковатни, иймон ва эътикодни, ахиллик ва хамжихатликни, аждодлар удумига асосланган хамдардлик ва адолатли курашни карши куяди ва бу туйгуни поэтик суз кудрати билан маънавий курол даражасига кутаради.
«XVIII аср туркман халки учун мусибатлар даври булди. Уч томондан - Бухоро амирлиги, Хива хонлиги, Эрон шохлиги каби анча кучли кушнилар куршовида колган туркманлар борган сари бепоён Урта Осиё чулларининг унумсиз кумликларига чекиниб борди. Туркман халкининг душманлари унинг жанговар шон-шухратини яхшиа билганлар ва шунинг учун хар канакасига булса хам, жасур туркман йититларини уз томонларига жалб этишга харакат килганлар. Бунга факат бир йул: туркман кабила бошликлари, хон ва бекларини узларига огдириб олиш оркали эришиш мумкин эди. Бу максадга, уз навбатида, турк¬ман кабилалари уртасига узаро низо уругини сочган, уларни бир-бири билан уриштириб куйган такдирдагина етиш мумкин булар эди.
Махтумкули куп сонли душманлари каршисида туркманларни заиф ва химояга мухтож килиб куядиган бундай узаро ички урушлар халк учун кандай дахшатли окибатларга олиб келишини нихоятда теран англар эди. Шунинг учун шоир шеърларининг асосий кисмини туркман кабилаларини узаро урушларни тухтатиш ва нажотни хамжихатликдан излашга оташин чакириклар ташкил этиши уз-узидан тушунарли. Махтумкули учун туркман халкини саклаб колишнинг шарти унинг кучманчилик давридаги кадимий шон-шавкати: бекиёс мардлиги, хамжихатлик туйгуси, кулфатда колганларга ёрдамга тайёр туриш, мехмондустлик ва сахийлик каби фазилатларини асраш эканлиги хам тушунарли. Унинг катор шеърларида чинакам мард йигит, баходир кишиларнинг уз халкининг нокобил фарзандлари - номардларга карши куйилиши бежиз эмас.
Шоир шеърларида яхши – ёмон, мард - номард, халол - харом, бой - камбагал, уруш - тинчлик каби узаро зид тушунчалар куп учрайди. Хусусан, у кишиларни икки тоифага — мард ва номардга ажратади: унинг назарида мард - барча эзгу инсоний  фазилатлар сохиби булса,  но¬мард — хамма ёмон иллатлар тажассуми. Шунга мувофик, мардни куплаб шеьрларида улуглагани холда, номардни кескин танкид килади. Бу иккисини икки кутбга куйиб тасвирлайди.

Юз номард жойини босмас бир марднинг,
Чекар ташвишини мард элу юртнинг.
Килган килигини куринг номарднинг:
Жангми дея кочар туман учраса...
Мард кутар мехмонни очик юз билан,
Номард кочиб колар мехмон учраса.

«Махтумкулининг ишк-мухаббат мавзуидаги шеърлари хам охангдорлиги, чукур фалсафий мохияти билан ажралиб туради. Шоириинг хаёт ва улим, инсон ва борлик, гузал инсоний фазилатлар ва одоб-ахлокка оид шеърларида ислом дини хамда тасаввуфий карашлар таъсири яккол сезилади».
Шоир шеърларининг ўрганилиш тарихи.  «Махтумкули асарларининг мавзулари, жанрий хусусиятлари, шаклий узига хослиги, асарлари тилининг нихоятда халкчиллиги билан куп асрлик туркман адабиётини янги бир боскичга кутарди. Шоир асарларининг етакчи гояси бу — турк¬ман ерлари устига ёпирилиб турадиган чет эл боскинчиларига бархам бериш, таркок яшаётган, узаро нифок ва зиддиятлардан зада булган кабила хамда уругларни бирлаштириш билан осойишталик ва иттифокликка асосланган кудратли бир давлатни барпо этишдек миллий ватанпарварлик хис-туйгуларидан иборат. Ана шу миллат манфаатлари йулида кайгуриш, маърифатпарварлик йули билан бу гояни самарали кучга айлантириш шоир ижодининг асосига айланди. Бу йулдаги изланиш, шеърият кучи билан юксак уфкларга талпиниш Махтумкулини уз даврининг кузга куринган тараккийпарвар сиймоси даражасига кутарди».
Хамидулла Хасанов ёзади: «Махтумкули Фирогий нихоятда зур, таъсирли, халкка ёкадиган, туркманга хам, узбекка хам уз тилидек тушуниладиган шеърлари билан бутун Шаркка машхурдир. Унинг асарларини Сурияда хам, Ирокда хам, Туркия ва Эронда хам, Афгонистон ва хатто узок Арабистонда хам туркманлар фахр билан куйлайдилар. Афгонистонда бир кекса туркман бахшиси борлигини эшитдим, у Махтумкули шеърларини махорат билан ижро этишда ном чикаргани учун узини «Махтумчи» дер экан».
Махтумкули барча туркий халклар катори, узбек халкининг хам уз шоирига айланиб кетган. Шоир шеърлари халкимиз орасида асрлар давомида машхур булган. Асарларининг кулёзмалари кенг таркалиб, «тошбосмада хам Хива ва Тошкент шахарларида бир неча бор нашр килинган, бир неча унлаб асарлари Тошкентда чикадиган «Туркистон вилоятининг газети»да эълон килинган». Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти фондида Махтумкули шеърларини уз ичига олган 5 та кулёзма сакланади.
Махтумкули шеърлари Жуманиёз Шарипов, Жуманиёз Жабборов, Музаффар Ахмедов, Мирзо Кенжабек таржималарида узбек тилида бир меча марта чоп этилган, турли мажмуа ва дарсликларга киритилган. Ж.Шарипов, С.Эркинов, К.Тохиров, К.Курамбоев, С.Кориев, М.Кенжабек, Б.Каримовлар у ёки бу даражада шоир ижоди хусусида тадкикотлар олиб борганлар. «Буйларингга», «Намасан», «Юргинг келади», «Айлар», «Айрилдим», «Булмас», «Тухтамас», «Карамас», «Этмасин», «Кузим тушди», «Ошик булмишам», «Устодингдан айрилма», «Куринг» сингари бир неча унлаб кушиклари Комилжон Отаниёзов, Очилхон Отахонов, Отажон Худойшукуров, Бобомурод Хамдамов, Ортик Отажонов, Илёс Маллаев, Ахмаджон Шукуров, Каримбой Рахмонов, Ахрор Усмонов каби халкимизнинг севимли санъаткорлари томонидаи ижро этилтан. Узбекистон ра¬дио ва телевидениеси оркали хар куни Махтумкули шеърлари билан айтиладиган кушиклар янграб туради. Шоир «китоблари, шеърлари, панд-насихатлари кириб бормаган бирорта узбек хонадони йук, унинг номини билмаган биронта узбек йук», десак муболага килмаган буламиз. «Махтумкули - бугунги кунда узбек маданий-адабий турмушида жуда оммавийлашиб, энг машхур сиймоларнинг бирига айланган». Ушбу туплам улуг туркман шоири ва мутафаккирининг узбек тилига таржима килинган энг сара шеърлари асосида тузилди.

Қарши давлат университетининг катта ўқитувчи А. Ҳамдамов