Мазкур монографияда истиқлол даври ўзбек адабий танқидчилигида юз берган методологик ўзгаришлар, биринчи галда танқид тафаккуридаги янгиланиш жараёнлари тадқиқ этилади. Бунда асосий эътибор бадиий асарни тадқиқ ва талқин этиш, баҳолашда шўро давридаги каби синфийлик ва партиявийлик ўрнига умумбашарий мезонлар кириб келаётганлиги, илмий холислик, объективлик, эстетик тамойилларга таяниш устивор йўналишга айланаётганлиги қатор таҳлиллар асосида тадқиқ этилади.
Китоб адабиётшунос олимлар, тадқиқотчилар ва магистрантҳамда бакалаврларга мўлжалланган.

Масъул муҳаррир: академик Бахтиёр Назаров.

Тақризчилар: филология фанлари доктори, проф.Абдуғафур Расулов, педагогика фанлари доктори Марғуба Мирқосимова.

КИРИШ

Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг барча соҳаларда эркин ривожланиш рўй бера бошлади. Бу ҳол илм-фан, адабиёт ва санъат тараққиётида ҳам ўз ифодасини топди. Цензура исканжасидан ва сиёсатлашган мафкура тазйиқидан қутилган бадиий тафаккур эркин ижод йўлига ўтиб, турли йўналишларда асарлар яратила бошнлади.
Бадиий адабиётдаги янгиланиш жараёни ўз-ўзидан илмий тафаккурнинг ҳам янгича дунёқараш ва концепция билан бойишига хизмат қилди. Шўро даврида ҳоким мафкуранинг асосий тарғиботчиларидан бирига айланган адабий танқид ўзининг илмий концепциясини янгидан қуришга киришди. Натижада таназзулга юз тутган марксча-ленинча методология ўрнига бадиий асарни таҳлил ва талқин этишда ҳурфикрликка асосланган янгича методологик тамойиллар вужудга кела бошлади. Бу методологик тамойилларга кўра, энди бадиий асарга инсоннинг ижтимоий фаолиятини акс эттирувчи восита деб эмас, балки биринчи навбатда сирли-синоатли, фақат ўзигагина хос бўлган қалбга эга  индивидни поэтик кашф қилувчи сифатида қарала бошланди. Шу тариқа, адабий танқид инсонн кашф этиш йўллари ва усулларини ўрганувчи соҳага айлана борди.
Адабий танқид методологиясининг янгиланиш тамойиллари кенг тушунчадир. Унда янгиланаётган методологик асосларни яратиш, минг йиллик маданий меросимизни янгича концепция ва усуллар асосида талқин этиш, миллий қадриятларимизни тиклаш, ўзликни англаш, айни чоғда, адабий жараёндаги хилма-хил поэтик изланишларни бадиийликнинг янгича асос ва мезонлари асосида тадқиқ этиш асосий масалага айланди. Бинобарин, истиқлол даври танқидчилигидаги ушбу сифат ўзгаришларни, методологик плюреализмга ўтиш жараёнларини тадқиқ этиш бугунги адабиётшунослик илмининг долзарб масалаларидан биридир.
Адабий танқид методологиясига оид изланишлар ўтган асрнинг 70-90-йиллар оралиғидан  то мустақилликка эришгунимизча ҳам у ёки бу тарзда давом этган эди. Бу даврда чоп этилган дарслик ва қўлланмаларда, алоҳида нашрларда методологиянинг муайян соҳа ва йўналишларига, жумладан дунёқараш ва метод масалаларига оид кузатишлар олиб борилган . Бироқ бу кузатишларда қатор ибратли жиҳатлари бўлишига қарамасдан асосий масалада марксча-ленинча фалсафанинг синфийлик ва партиявийлик тамойилларига асосланган бош масаласи – «материя бирламчи, онг иккиламчи»лигини тасдиқловчи сохта қарашларга таянилганлиги боис, кўп ўринларда нотўғри хулосаларга келинганлигини кузатиш мумкин.
Бу даврда методология масалаларига бағишланган алоҳида докторлик диссертациялари ҳам яратилди. Б. Назаровнинг «Ўзбек адабий танқидчилиги методологик асосларининг таркиб топиши ва тараққий этиши»  номли диссертацияси шу жиҳатдан характерлидир. Мазкур диссертацияда Х1Х асрнинг охиридан ХХ асрнинг 40-йилларигача бўлган давр танқидчилигидаги илмий-ижодий изланишлар, ғоявийлик, метод ва қаҳрамон муаммолари билан боғлиқ ҳолда тадқиқ этилади.
Мазкур тадқиқотда ўзбек адабий танқидчилигининг таркиб топишига манба бўлган асосий омиллар, хусусан, вақтли матбуотнинг пайдо бўлиши, адабиётдаги жанрий изланишларнинг кенгайиши ва бошқа кўплаб манбалар ҳақида керакли маълумотлар беради. Шуни таъкидлаш зарурки, олим профессионал ўзбек танқидчилигининг шаклланиш жараёнларини шу даврда чоп этилган кўплаб манбалар асосида илмий жиҳатдан асослаб беради. Айни чоғда тадқиқотда социалистик реализм методи билан боғлиқ бўлган ва синфий кураш мотивлари билан суғорилган мақолаларни таҳлил қилишда табиий равишда марксча-ленинча методологияга таянади, уларнинг талқинида синфийлик ва мафкуравийлик мезонларидан келиб чиқади.
Истиқлол даврида ҳам адабий танқид методологиясининг муайян йўналишлари, хусусан, талқин муаммосини тадқиқ этувчи диссертациялар яратилди  ва улар асосида монографиялар чоп этилди . Бу тадқиқотларда ўзбек танқидчилик тарихи тадрижийлик асосида методологиянинг муҳим қисмларидан бири бўлган метод ва ёндашувлар масалалари  янгиланган илмий тафаккур мезонлари билан тадқиқ этилди ва шу асосда адабий танқид методологиясининг илмий-назарий асослари яратилишига замин ҳозирланди.
Бироқ мазкур изланишлар ўз илмий мақсадларига кўра методологиянинг  муайян таркибий қисми бўлган таҳлил ва талқин усуллари ва услубий изланишларига қаратилди. Истиқлол даври янгиланаётган адабий танқид методологияси яхлит илмий тизим сифатида махсус ўрганилган эмас. Шу боисдан ҳам истиқлол даври танқидчилигини янгича илмий тафаккур ва концепциялар билан боғлиқ ҳолда тадқиқ этиш ва амалий фаолиятининг асосий хусусиятларини аниқлаш  кун тартибидаги асосий масалалардан бирига айланди.
Тадқиқот объектига киритилган адабий-танқидий материалларни адабиётшунослик фани йўналишлари нуқтаи назаридан тадқиқ этиш ва шу асосда истиқлол даври танқидчилиги методологиясининг шўро даври методологиясидан фарқ қилувчи концепция ва йўналишларини, тамойилларини белгилаш асосий мақсад қилиб олинди.
Монографияга асосий манба қилиб истиқлол даврига оид монография ва тўпламлар, матбуотда чоп этилган мақолалар олинди. Бироқ шуни таъкидлаш зарурки, бу давр танқидчилигига оид материаллар жуда кўп ва мавзу кўлами ҳам ниҳоятда кенг бўлганлиги боис тадқиқот мақсадидан келиб чиқиб, энг аввало методологик янгиланишга хизмат қиладиган манбалар танлаб олинди. Жумладан, истиқлол даври танқидчилигидаги қодирийшунослик, чўлпоншунослик, фитратшунослик, ойбекшунослик, қаҳҳоршунослик, шунингдек, Ғ.Ғулом ва Ҳ.Олимжон ижодига оид манбаларга таянилди. Адабий танқиднинг методологик такомили  сифатида модернизмга оид манбалар таҳлилга тортилди. Тадқиқот ишининг табиатидан келиб чиқиб жаҳон ва рус адабиётшунослиги, фалсафа ва эстетикага оид, шунингдек, талаб этилган бадиий асарлар ҳам тадқиқот манбаси сифатида таҳлилга тортилди.
Тадқиқотнинг асосий манбалари табиатидан келиб чиқиб, талқиншунос назариётчи олимларимизнинг адабий танқид материалларини ўрганиш ва таҳлил этишда қўллаган усулларини тадқиқимизнинг асоси қилиб олдик.

1 БОБ. МЕТОДОЛОГИЯНИНГ АДАБИЙ ТАНҚИДДАГИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ

Маълумки, адабий танқид  адабиётшуносликнинг муҳим таркибий қисмларидан бири ҳисобланади.  Адабий танқид фан сифатида адабиётшунослик илмининг асосий йўналишлари доирасида фаолият юритади, бадиий асарни, адабий жараённи тадқиқ этади, муайян илмий хулосалар чиқаради.
Шу жиҳати билан адабий танқид, бир томондан, адабиётшуносликнинг бошқа таркибий қисмлари (адабиёт тарихи, адабиёт назарияси, фундаментал тадқиқотлар ва ҳоказо) билан муштарак қонуниятларга амал қилса, бошқа томондан, ўзига хос хусусиятларга ҳам эгадир. Бу ўзига хослик, аввало, бадиий асарни тадқиқ этиш усули ва услубий индивидуаллик билан белгиланади. Айни ҳолат адабий танқид методологиясининг ўзига хос тамойилларга эга бўлишини тақоза қилади.
Методология муаммоларига бағишланган турли дарслик ва қўлланмаларда, тадқиқотларда унинг икки жиҳати алоҳида фарқлаб кўрсатилади:
а) метод ҳақидаги таълимот;
б) назарий ва амалий фаолиятни ташкил этишнинг тамойил ва усуллари мажмуаси.
Шунингдек, методологияга илмий изланиш назарияси ва амалиёти ҳақидаги таълимот сифатида ҳам урғу берилади .
Бинобарин, методология, мутлақлаштирилмаган ва идеаллаштирилмаган ҳолда, инсон тасаввури ва тафаккури кашф этган барча илмий-ижодий кашфиётларни тадқиқ этишнинг турли хил восита ва усуллари мажмуидир. Демак, илм-фан, адабиёт ва санъатнинг барча турлари ва жанрларига мансуб асарлар муайян методологик тамойиллар асосида  тадқиқ ва талқин этилади. Ҳар  қандай соҳанинг методологик тамойилларини аниқ белгилаш мазкур соҳанинг методологик асосларини топиш демакдир.
Бироқ юқорида келтирилган таърифлар методологиянинг барча жиҳатларини тўлиқ қамраб олган, дейиш қийин. Унда асосий эътибор илмий билиш методларига қаратилади. Ваҳоланки, илмий билиш методлари, умумий ва хусусий тадқиқ усуллари нисбатан кам ўзгарувчан бўлиб, албатта, биринчи галда унинг моҳияти, мазмун доираси ислоҳга муҳтож бўлади. Шунга кўра илм-фандаги янгиланиш, энг аввало, тафаккурдаги, демакки, дунёқарашдаги эврилишлар билан боғлиқ жараёндир.
Бинобарин, методология деганда фақат методлар ва уларнинг назарияси ҳақидаги таълимот назарда тутилмайди, балки илмий концепцияни янгиловчи, илмий ғоялар тизимини шакллантирувчи, муаммоларни белгиловчи, йўналишларни аниқловчи ва шу аснода фундаментал тадқиқотларга йўл очиб, назарий умумлашмалар қилишга замин ҳозирлайдиган жараён ҳам англашилади. Зеро,  методология маълум қолипларга солинган, қотиб қолган назариялар йиғиндиси эмас, балки инсон тафаккури, дунёқарашидаги эврилишлар, янгиланишлар билан тўлдирилиб  бориладиган амалий фаолиятдир. «Методология-дунёқараш ва фундаментал назарий концепциялар, энг умумий қонун ва категориялар, умумий ва хусусий илмий методлар каби компонентларни бирлаштирувчи интеграл ҳодисалир».  Бинобарин, энг аввало, инсон тасаввури ва тафаккури, дунёқараши янгиланмай туриб илм-фанда ҳам янгиланиш юз бериши мушкил. Бу ҳол, айниқса, ижтимоий фанлар, шу жумладан, адабий танқид учун ҳам характерлидир. Шунга кўра,  аввало, ҳар бир соҳанинг, чунончи, адабий танқиднинг  методологик асосларини аниқлаш унинг  назарий ва амалий фаолиятини ўрганишнинг муҳим босқичидир.
Адабий танқиднинг назарий ва амалий фаолиятига доир тадқиқотларда адабий танқид билан адабиёт назарияси ва адабиёт тарихи орасига «хитой девори» қўйиб бўлмаслиги таъкидланади. Чунончи, бу масала америкалик адабиёт назариётчилари Р.Уэллек ва О.Уорреннинг «Адабиёт назарияси»  китобида батафсил шарҳланган. Таъкидлаш жоизки, Рене Уэллек ва Остин Уоррен адабиёт назарияси бўйича Ғарбда энг машҳур олимлардан. Уларнинг «Адабиёт назарияси» тадқиқоти кўп тилларда ўнлаб марта нашр этилган.
Америкалик олимлар «адабиёт назарияси», «адабий танқид назарияси» ва «адабиёт тарихининг назарий аспектлари» терминларининг ўзаро боғлиқлиги ҳақида фикр юритиб, шундай ёзишади: «улар бир-бирига шу қадар боғлиқки, адабиёт назариясини адабий танқидсиз ва адабиёт тарихисиз, танқидни- тарих ва назариясиз, тарихни-назария ва танқидсиз тасаввур этиб бўлмайди. Ўз-ўзидан аёнки, адабиёт назарияси фақат аниқ асарларни ўрганиш асосидагина мавжуд бўлиши мумкин. Адабиётга критериялар ва умумий ёндашувларни ишлаб чиқиш ёки in vacuo категорияларини ўрнатиш мумкин эмас. Бироқ, бошқа тарафдан, биз танқидни ҳам, адабиёт тарихини ҳам айрим умумий проблемаларнинг таҳлилисиз, материалларни таҳлил этишнинг қандайдир принциплар системасисиз, маълум умумлашмаларсиз тасаввур этолмаймиз. Биз бу ерда ҳал этилмайдиган муаммога дуч келмаймиз: ўқиётиб, биз доимо қандайдир ишлаб чиқилган принципларга асосланамиз, бу принциплар эса янги асарлар билан танишиб боришимизга қараб ўзгариб ва аниқлик касб этиб боради. Бу диалектик жараён, назария ва амалиётнинг ўзаро уйғунлашуви, бир-бирига таъсири».
Олимлар таъкидлашаётган бадиий асарни таҳлил этишнинг умумий принциплари систамаси методологиянинг асосий тамойиллари ҳисобланади. Шу боис, умумий ёндашув ва таҳлил методлари тадқиқ этилаётган асарга индивидуал ёндашишнинг йўналишлари вазифасини ўтайди. Шу маънода адабий танқид методологиясининг ядроси ҳисобланган асосларни аниқлаш ва бадиий асарга ёндашиш тамойиллари ҳамда таҳлил методларини белгилаш муҳим аҳамиятга эгадир.
Методологияга оид тадқиқотларда унинг уч хил даражаси фарқлаб кўрсатилади. Уларнинг номланиши турлича бўлса-да, моҳияти бир хил. Жумладан, баъзи манбаларда улар фалсафий, умумилмий, хусусий даража деб фарқланса , бошқа кузатишларда фалсафий, оралиқ ва нофалсафий методология деб аталади . Шу маънода адабий танқид методологиясининг таркибий қисмларини, даражасини аниқлаш, шу асосда унинг методологик тамойиллари ва асосларини белгилаш муҳимдир. Адабий танқид методологиясини ҳам юқоридаги қоидага кўра фалсафий, оралиқ ва хусусий ёки нофалсафий матододогия деб таркиблаш мумкин.
Бироқ, таъкидлаш зарурки, мазкур даражалар орасида қандайдир «хитой девори» йўқ. Улар яхлит методологиянинг муайян таркибий қисмлари бўлиб, бир-бири билан узвий диалектик боғланишдадир. Уларнинг фарқланиши ёндашув ва методларнинг маълум қонун ва категориялар доирасида амал қилиши билан белгиланади. Биз қуйида адабий танқид методологияси фаолиятининг асосий тавсифлари ва методологик асосларини белгилашга ҳаракат қиламиз.
1.    Адабий танқиднинг фалсафий методологияси билишнинг дунёқараш ва концепция билан боғлиқ бўлган умумий қонун ва категориялар, тамойиллар ва ёндашувлар, йўналиш ва умумий илмий методлардан фойдаланиш жараёнларини қамраб олади. Мазкур даража адабий танқид методологиясининг фалсафий асосини ташкил этади.
2.    Адабий танқиднинг оралиқ методологиясида бадиий            ижод қонуниятлари, энг аввало, адабиётнинг эстетик тамойиллари қамраб олинади. Оралиқ методология бир нуқтаси билан фалсафий, бошқа бир нуқтаси билан хусусий методология билан узвий боғлангандир. Шу боис у фалсафий ва хусусий  методологияни бир-бири билан туташтирувчи восита ҳисобланади. Шунга кўра у адабий танқид методологиясининг бадиий-эстетик асосини ташкил этади.
3.    Адабий танқиднинг хусусий ёки нофалсафий методологияси адабиёт илмининг специфик ўзига хосликлари, аввало, назарий масалалари билан бирга                  билишнинг хусусий методларини қамраб олади. Шунга кўра, у адабий танқид методологиясининг илмий- назарий асосини ташкил этади.
Адабий танқиднинг кўриб ўтилган ҳар учала методологик асоси учун ҳам муштарак бўлган, уларнинг ядросини ташкил этувчи асосий тушунча, бу- тушунишдир. Тушуниш кенг маънода ҳам, тор ва махсус маънода ҳам адабий танқид фанининг моҳиятини қамраб олувчи тушунчадир. Агар адабий танқид фанининг истиқлол даври фаолиятини кўздан кечирсак, унинг илмий изланишларида битта концепция устиворлигини кузатамиз: тушуниш-бадиий асарни янгича тушуниш; оламни янгича тушуниш; одамни янгича тушуниш... Буни «Англаш йўли»(Қ.Йўлдошов), «Билиш эҳтиёжи» (Д.Қуронов) деб ҳам аташ мумкин. Бироқ моҳият ўзгармай қолаверади.
Адабий танқиднинг методологик асосларини белгилашда ички ва ташқи омиллар муҳим аҳамиятга эга. Бунда ташқи омил сифатида унинг бошқа фанлар билан алоқаси, муштарак жаҳатлари назарда тутилади. Специфик хусусиятлари ва тадқиқ объекти табиатига кўра, адабий танқид тилшунослик, тарих, фалсафа, эстетика, мантиқ, руҳшунослик, математика сингари фанлар билан изчил алоқада бўлади. Адабий танқиднинг мазкур соҳалар билан боғлиқлиги умумийлик ва хусусийлик категорияларининг диалектик бирлиги доирасида кечади.
Адабий танқид методининг омиллари ҳақида гапириб, таниқли   рус санъатшуноси профессор Юрий Борев бошқа фанларнинг методологик тажрибасини ишлатишни ана шу омиллар сирасига киритади: «Адабий матннинг ритмик тузилишини ўрганишда математик ва статистик усуллар ва ёндашувларни қўллаш мумкин. Бадиий асарнинг семиотик таҳлилида лингвистика тажрибаси ёрдам беради» . Бироқ адабий танқид, гарчи бошқа кўплаб фанлар, жумладан, адабиётшуносликнинг бошқа таркибий қисмлари билан бир қанча  муштарак жиҳатларга эга ҳамда тадқиқ объекти бир бўлса-да, муайян хусусиятларга  кўра улардан фарқланади. Бу фарқ, биринчидан, унинг назарий ва амалий фаолиятида кузатилади. Адабий танқид ҳозиржавоб соҳа сифатида, аввало, адабий жараёндаги илмий концепцияни янгилашда фаоллик кўрсатади.
Маълумки, «концепция» кенг қамровли тушунча. Эстетик нуқтаи назардан, концепция бадиий асар ҳақида юзага чиқаётган кўплаб янгича илмий қарашлар тизимидир. Бинобарин, концепциянинг янгиланиши ўз-ўзидан методологик тамойилларнинг ҳам янгиланишини тақоза этади.
Адабий танқидда концепциянинг янгиланиши мунаққид дунёқарашидаги янгиланиш билан узвий боғлиқ жараёндир.  Дунёқараш янгиланмай туриб илм-фанда янгиланиш бўлиши мушкул. Бу, айниқса, ижтимоий фанларда яққол намоён бўлади. Шу боис, дунёқарашнинг янгиланиши ҳам ижтимоий, ҳам маънавий омилларга бирдек боғлиқдир. Ижтимоий ҳаётда юз бераётган ўзгаришлар жамият маънавиятида  акс этади. Айни чоғда, маънавий олам ҳам ижтимоий борлиқнинг шаклу шамойилини белгиловчи муҳим омиллардан саналади. Бу  икки тушунчани бир-биридан айри ҳолда қараш масалани жўнлаштиришга олиб келади. Зеро, Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганларидек, «Инсонга хос орзу-интилишларни рўёбга чиқариш, унинг онгли ҳаёт кечириши учун зарур бўлган моддий ва маънавий оламни бамисоли парвоз қилаётган қушнинг икки қанотига қиёсласак, ўйлайманки, ўринли бўлади.
Қачонки ана шу икки муҳим омил ўзаро уйғунлашса, том маънодаги қўш қанотга айланса, шундагина инсон, давлат ва жамият ҳаётида ўсиш-ўзгариш, юксалиш жараёнлари содир бўлади».
Инсон дунёқарашининг шаклланиш жараёни мураккаб ҳодисадир. Хаос ва Космос, Маданият ва Реалликнинг олий мақоми, яъни бутун оламда рўй бераётган ҳар қандай ўзгаришлар, кўз илғамас робиталар орқали тинимсиз  оқиб келаётган «ахборат тизими» инсоннинг ҳис-туйғуларига, онг ва шуурига узликсиз таъсир этиб туриши дунёқарашнинг шаклланишидаги асосий воситалар ҳисобланади. Бинобарин, янгича дунёқараш янгича тасаввур ва тафаккурнинг юксак даражадаги уйғунлашуви ҳосиласидир.
Шунга кўра, адабий танқидда тасаввур ва тафаккур тарзининг янгиланиши- бу, аввало, ЎЗЛИКНИ АНГЛАШ демакдир. «Ўзликни англаш» тушунчаси фалсафий мазмунга эга. Кенг маънода бу тушунча жамики қадриятлар, инсоний туйғулар, тарих, маданий мерос ва ҳаёт ҳақиқатига бўлган янгича муносабатлар мажмуидир.
Адабий танқиддаги ўзликни англаш нисбатан тор ва муайян маънога эга бўлиб,  биринчи галда, субъект сифатида ўзлигини қайта қуришни англатади. Бунда мунаққиднинг «мен»и, шахсияти, дунёқараши, интиуцияси, тафаккур тарзи ва истеъдоди ҳал қилувчи аҳамият касб этади.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, мунаққид «мен»ида, тафаккурида  бошлаган  янгиланиш жараёни бир меъёрда, силлиқ кечмайди. Ўтиш даврига хос бўлган барча мураккабликлар, зиддиятлар танқидчининг эълон қила бошлаган мақола ва тадқиқотларида  муайян тарзда ўз ифодасини топа бошлайди. Бу хусусият турлича мазмун ва йўналишларда намоён бўлиши мумкин. Масалан, яқин ўтмиш-шўролар даврида етмиш йилдан зиёдроқ вақт мобайнида яшаб фаолият юритган ижодкорларни, уларнинг турли савиядаги асарларини нуқул қоралаш, инкор этиш ёки ҳамма айбни ўша давр тузумига, комфирқа  сиёсатига юклаб, асарларни таърифлаб, тавсифлаш  тарзида ёки  мунаққидларнинг танқидчилик  эстетикасига зид тарзда бир-бирларига турли-туман айбларни  тақаш ва ё  муросасозлик, келишувчиликка бориш мазмунида бу хусусият намоён бўлди. Бироқ мамнуният билан эътироф этиш лозимки, шундай кескин фикр олишувлар замирида коммунистик мафкура қолипларидан қутила бошлаган ва ҳурфикрликка асосланган янги типдаги танқидий тафаккур юзага кела бошлади. Гоҳида муросасиз, гоҳида эса муросасозлик руҳида кечган бундай жараён ўтган асрнинг 80-90-йилларида адабий танқидда концептуал ўзгаришлар рўёбга чиқишига, янги-янги илмий ғояларнинг пайдо бўла бошлашига,  илмий  муаммоларнинг кун тартибига қўйилишига  замин ҳозирлади.
Адабий танқиднинг сўнгги ўн-ўн беш йиллик фаолиятини кўздан кечирганда энг муҳим илмий ғоялар сифатида, аввало, методология ва унинг тамойиллари янгиланиши билан боғлиқ вазифа  долзарб муаммога айланганлигига гувоҳи бўлиш мумкин. Зеро, етмиш йилдан зиёдроқ вақт мобойнида илм-фанда ҳам ҳукмронлик қилган марксча-ленинча таълимот ва унинг методологик тамойиллари илмий билишнинг ягона, бирдан-бир тўғри йўли эмаслиги барчага кундай равшан бўлиб қолди. Шу боис, кейинги йилларда чоп этилган кўплаб мақола ва баҳс-мунозараларда янгича методологик тамойиллар хусусида фикр юритилди. Бу изланишлар адабий танқид муаммоларини Шарқ ва Ғарб фалсафаси ҳамда эстетикасидаги етакчи методологик тамойиллар билан изчил боғлаб талқину таҳлил қилиш бирдан бир тўғри йўл эканлигидан далолат бермоқда.
Юқоридаги кузатишлардан  хулоса қилиш мумкинки, адабий танқиднинг методологик асосларидан бирини фалсафий асос ташкил этади. Мазкур асос, айни пайтда кўплаб методологик тамойилларни ўзида мужассамлаштирган, бириккан, синкретик  асос сифатида намоён бўлмоқда.
Адабий танқиднинг оралиқ методологиясини бадиий ижод қонуниятлари, биринчи галда эстетик категориялар ташкил этади. Маълумки, илмий билиш ижод туфайли амалга  оширилади. Муаммога ижодий ёндашилмаса фанда кашфиётлар яратиб бўлмайди.  Методологияда ижод иккига:  илмий ижод ва бадиий ижодга ажратилади . Илмий ижодда илмий тафаккур етакчилик қилади. Унинг ифода усули ҳам илмий тил орқали амалга  оширилади.  Аниқ фанларда, шунингдек, ижтимоий фанларнинг айрим соҳаларида, жумладан, адабиётшуносликнинг адабий танқиддан бошқа йўналишларида  илмий фикр-мулоҳазаларни аниқ  ва лўнда баён этишга  интилиш, назарий умумлашмалар чиқариш   мутахассисларга тушунарли бўлган илмий тил ва атамаларни қўллаш орқали амалга оширилади.
Бадиий ижодда ҳиссий билиш етакчилик қилади. Образлилик бадиий ижоднинг етакчи хусусиятидир. Ифода усулида эса, бадиий тил имкониятлари, турли бадиий тасвир воситалари, поэтик кўчимлар образлиликни таъминловчи асосий унсурлар саналади.
Адабий танқиднинг муҳим методологик асосларидан бири - ифода усули ва услубий ўзига хослиги унинг ҳам  илмий ва ҳам  бадиий ижодга бирдек дахлдорлигидадир. Бир сўз билан айтганда, адабий танқид илмий тафаккурнинг образли фикрлаш тарзи билан   боғлиқ ифодаси. «Аслида танқид, ўз табиатига кўра, икки жиҳатнинг уйғунлигидир: ўзининг айрим вазифаларига, ўзига хос хусусиятлари ва воситаларига кўра у адабиётдир, бошқа жиҳатларига биноан-фандир. Танқидни адабиёт сифатида таърифлаб, унинг илмий («рационалистик») асосини инкор этиш оқибатида кўплаб жавобсиз саволлар пайдо бўлади» .
Ю.Боревнинг ўз қарашига далил сифатида келтирган А.С.Пушкиннинг «танқид-фан», В.Г.Белинскийнинг «танқид- ҳаракатдаги эстетика», деган тавсифлари яна бир бор танқид тафаккур воситаси сифатида бадиий эмас, балки илмий методдан фойдаланишини тасдиқлайди.  
Адабий танқид таҳлил жараёнида бадиий асар воситасида одам ва олам, ижтимоий борлиқ ва инсоний муносабатлар ҳақида ҳам мулоҳазалар юритади, уларнинг муайян қонуниятларини очишга ҳаракат қилади. Бу имконият адабий танқид услубининг меъёрий илмий қоидаларга бўйсунган тадқиқдан ташқари эркин мушоҳада  тарзидаги таҳлил ва талқин шаклида ҳам намоён бўлишга олиб келади. Айни ҳолат адабий танқид тилининг ўзига хослигини таъминлайди ва ифода йўсинида илмий тил билан бирга, бадиий тил ҳам бирдек иштирок этади. Бу эса, адабий танқидда  бадиий ижоддаги каби жанрлар туркумининг пайдо бўлишига ва ёзувчи ёки шоир услуби сингари  мунаққиднинг индивидуал услуби шаклланишига хизмат қилади.
Айни чоғда адабий танқиднинг тадқиқ объекти бадиий асардир. Бадиий асарнинг етакчи хусусияти юксак бадиийлик ва образлиликда намоён бўлади. Бинобарин, адабий танқид бадиий асар поэтикасини, аввало, бадиий-эстетик қонуниятлар, мезонлар асосида тадқиқ этади. Етакчи  эстетик категориялар, жумладан, гўзаллик ва хунуклик, ижобийлик ва фожиавийлик, эзгулик ва ёвузлик тушунчалари адабий танқиднинг бадиий асарни баҳолашидаги асосий мезонлардир.
Шунга кўра адабий танқид методологиясининг янгиланиш тамойилларидан бири асарнинг бадиий-эстетик моҳиятини янгича илмий тафаккур асосида талқин этишида кўринади. Бу борада сўнгги давр адабиётшунослиги ва танқидчилигида анча-мунча изланишлар олиб борилмоқда. Филология фанлари доктори, проф. Б.И.Саримсоқовнинг «Бадиийлик асослари ва мезонлари» номли рисоласи шундай изланишлар маҳсулидир. Б. Саримсоқов фикрича, «Сўз воситасида образ яратиш бадиийликнинг моҳиятини белгилайди» . Олим кузатишлар жараёнида ўз қарашларини чиқурлаштириб, бадиий образ ва образлиликнинг эстетик моҳиятини очишга ҳаракат қилади.
«Бадиий образ табиатида кейинги даврлардаги ўзгаришлар, бойиш ва тўлишишлар бадиий образ-образлилик-бадиийлик ҳам тарихий ҳаракатдаги фалсафий-эстетик категория эканлигидан далолат беради» . Олимнинг бадиийлик ҳақидаги қарашларини бир нуқтага жамлаб умумлаштирсак, қуйидаги схема ҳосил бўлади: Сўз-бадиий образ-образлилик-бадиийлик-эстетик категория. Тадқиқотчи фикрига кўра, юксак бадиийликка эришиш, образ яратиш жараёни бир қатор объектив ва субъектив факторларнинг уйғунлиги асосида кечади. Реал воқелик, инсон руҳиятидаги турли-туман кечинмаларнинг ижодкор дунёқараши, онги, эстетик идеали, ғоявий мақсади билан синтезлашуви ушбу факторларнинг ядросини ташкил этади. Муаллиф талқинича, ижод жараёнида бадиий мантиқ ва илҳомнинг аҳамияти жуда катта.
Рисолада бадиийлик миқдорий эмас, сифатий ҳодиса эканлиги таъкидланади. «Шу боис ижодкорларга бир хилда мос келувчи бадиийликнинг умумий мезонларини белгилаб бўлмайди. У адабий турлар, адабий жанрлар, ижодий методлар, адабий оқим ва мактаблараро, индивидуал ижодлараро, қолаверса, айни бир ижодкорнинг турли даврлардаги асарлариаро тафовутланувчи ҳодисадир» . Айни пайтда олим бадиийликнинг умумий мезонларини нисбий характерда бўлса ҳам белгилаш зарур, деб ҳисоблайди, жаҳон адабиётшунослигида бу борада уринишлар борлигига эътиборни қаратади. Уларга суянган ҳолда бадиийлик мезонларини қуйидагича белгилайди: мазмун ва шакл бирлиги ва уларнинг уйғунлиги; тасвир ёки ифоданинг ҳаққонийлиги; тасвир ёки ифоданинг аниқлиги; бетакрорлик (оригиналлик); эстетик баҳо; шартлилик миқёси ва даражаси; тил бадиияти. Рисолада ҳар бир мезон алоҳида-алоҳида шарҳланган, уларнинг етакчи хусусиятлари таҳлил ва талқинлар билан мустаҳкамланган. Рисоладаги асосий кузатиш ва хулосалар, асосан, реалистик асарлар талқинидан келиб чиққанини кўрамиз. Жумладан, бадиий мантиқ ҳақида фикрлар экан, қуйидаги шартлар илгари сурилади:
«Хулоса қилиб айтганда, бадиий мантиқ ижодкор илеали, ижодий хаёли, дунёқараши билан қай даражада боғлиқ бўлмасин, образлар, воқеаларнинг бадиий талқинини, вазифасини белгилашда у ҳаётий мантиққа риоя қилиши лозим. Бадиий мантиқ хаёлан, ҳаттоки, тасаввурда ҳам ҳаётий мезонлари доирасидан ташқари             чиқса, ўзининг ҳаётий қиёфасини, таъсирчанлигини маълум даражада йўқотади. Шунинг учун бадиий мантиқ ҳар доим, ҳар бир шаклда ҳам ҳаётий мантиқ билан муайян даражада шартланган ҳолда воқе бўлиши шарт» .
Д.Қуроновнинг Х. Усмонов билан ҳамкорликда ёзилган «Идеал ва бадиий яхлитлик» сарлавҳали мақоласидаги бадиийлик борасидаги фикрлар Б. Саримсоқовнинг кузатишларига ҳамоҳанг мақолада муаллифлар ХХ аср ўзбек адабиётини қайта баҳолашдаги айрим зиддиятли мулоҳазаларга  тўхталиб, бир концепциядан бошқа бир концепцияга ўтиш жараёнида қайта вульгар социологизм ҳолатига тушиб қолиш ҳавфидан огоҳлантирадилар. Уларга кўра, «Жамият тараққиётининг муайян босқичида ўша жамият аъзоларининг идеали-ю, эҳтиёжларига мос ҒОЯ шундай умумийлик касб этадики, унинг асосидаги мафкура оммалашиш имконига эга бўлади» . Муаллифлар фикрича ҳар қандай мафкуранинг оммалашиши учун иккита шарт мавжуд, деб ҳисоблашиб, улардан бири башарият тарихи давомида кўп синовлардан ўтган умуминсоний қадриятларга мувофиқ ҒОялар бўлса, иккинчиси омманинг эҳтиёжига, манфаатларига мос келувчи мақсаднинг мавжудлиги, деб кўрсатишади.
Ана шундай мулоҳазалардан келиб чиқиб, муаллифлар адабий жараёндаги зиддиятли қарашларни моҳиятан ғоявий зиддиятлар, деб баҳолашади ва бу ҳолни баҳслар ижобий ҳодиса эмас, деган хулосага келишади. Гарчи уларнинг мақоласидаги адабиётнинг мафкура билан алоқадорлигига доир фикрларини маъқулласак-да, бироқ адабий жараёнда кечаётган баҳс-мунозаралар, турли-туман қарашларни  хайрли эмас, дея баҳолашларига қўшилиб бўлмайди. Чунки сўнгги даврдаги адабий танқид фаолиятини кузатганда ХХ аср ўзбек адабиёти ва унинг атоқли намояндалари ижодларини қайта баҳолашдаги тўғри методологик  ёндашувлар айни шу зиддиятли баҳс-мунозарлар  замирида юзага келганига гувоҳмиз.
Д.Қуронов ва Х.Усмонов бадиий асарнинг моҳиятини, бадиийлик  мезонлари ва асосларини белгилашда «бадиий асар – бадиий коммуникация воситаси» ва «бадиий асар – систем бутунлик» деган принципларга таяниб, уларни қуйидагича схемалаштиради: «реаллик-санъаткор-бадиий асар-ўқувчи-реаллик. Яъни санъаткор ўзининг реаллик билан муносабати маҳсули ўлароқ дунёга келган бадиий асар воситасида ўқувчи билан мулоқатга киришади, уни ўзгартириш орқали оламни ўзгартиришга интилади».  (Ўша китоб 32-бет.)
Муаллифлар мазкур системадан келиб чиқиб, ижодкор ШАХС бутунлиги ва у интилган ИДЕАЛ ҳамда ундан келиб чиқадиган МАЪНОларни кашф этиш, уни китобхонга етказиш жараёнлари ҳақида фикр юритаркан, бадиий асар асосида ижтимоий моҳият ётишини таъкидлашади ва унинг хусусиятларини қуйидагича белгилашади:
«Булар: биринчидан, бадиий ижод-инсон фаолияти турларидан бири, конкрет фаолият турининг шакл ва усулларини эса инсон жамиятдан тайёр ҳолда ўзлаштиради; иккинчидан, ижод конкрет ижтимоий шароитда юзага келади ва амалга ошади; учинчидан, бадиий ижоднинг асоси бўлмиш ИДЕАЛ ижтимоий характерга эга; тўртинчидан, ижоднинг маҳсули бўлмиш бадиий асар фақат ижтимоий муносабатлар тизимидагина яшайди ва муайян қимматга эга бўлади» (ўша китоб, 38-бет).
Бундай қарашларнинг мағзини реалистик дунёқараш ташкил этишини пайқаш қийин эмас. Бироқ, таъкидлаш жоизки, сўнгги давр танқидчилиги фақат шу мазмундаги концепция асосида шаклланиши мумкин эмас эди. Ижод жараёнида турфа хил қарашларнинг юзага келаётгани эса, танқид тараққиётининг асосий гаровидир. Шу боис. У.Ҳамдамовнинг ўзида тасаввуф фалсафанинг мағзини мужассамлаштирган «Инсониятнинг тарих давомида топган энг катта мантиғи бу- Худога эътиқод!», Ҳ.Каримовнинг экзистенциализм таълимоти қарашларидан келиб чиқиб, «...модернизмнинг объекти реал воқелик эмас, субъект, ижодкорнинг тасаввуридаги воқеликнинг талқинидир», деган хулосаларига ҳечам ажабланмаймиз. Зотан, сўнгги давр танқидчилигига хос хусусиятларга айланиб бораётган  бундай қарашлар адабий танқиднинг талқин кўлами, баҳолаш доираси кенгайиб бораётганини кўрсатади. Зеро, муайян бадиий асарлар ҳамда улардаги бадиий-эстетик, ижтимоий-ғоявий  концепциялар замирида белгиловчи фалсафий таълимот ётибди. Адабиёт илми олдидаги долзарб вазифалардан бири ҳам мавжуд турли-туман қарашларнинг энг характерлиларини  синтезлаштириб, бадииятнинг умумий қонуниятлари ва эстетик  тамойилларини белгилаш ва шу асосда адабий танқид методологиясининг ҳурфикр(плюралистик)ликка асосланган концепцияларини яратишдан иборатдир.
Сўнгги давр адабиётшунослигида адабий танқид методолгиясини, унинг илмий-назарий асосларини тадқиқ этиш жиҳатидан филология фанлари доктори, профессор Абдуғафур Расуловнинг «Танқид, талқин, баҳолаш»  номли монографик тадқиқоти характерлидир. Монографияда адабий танқид методологиясининг туб илмий-назарий асослари ҳар томонлама тадқиқ этилган, Шарқ ва Ғарб, ўтмиш ва ҳозирги замоннинг энг муҳим илмий-назарий, фалсафий, эстетик қарашлари бир нуқтага жамланиб, тафаккур элагидан ўтказилган ҳамда ўзбек адабий танқидчилигининг методологик асосларини, биринчи галда фалсафий, илмий-назарий, бадиий-эстетик ва ижтимоий-тарихий асосларини белгилаб беришга ҳаракат қилинган. Бадиий матнни тадқиқу талқин этишнинг хилма-хил йўналишлари, усуллари қамраб олинган ушбу тадқиқотда бу йўналиш ва усуллар жаҳон адабиётшунослигининг илғор назарий қарашларига асосланган ҳолда таснифланган, олимнинг ўз концепцияси илгари сурилган.
Жумладан, ўзлаштириш эстетикаси ва талқин тадрижи хусусида фикр юритар экан, муаллиф асосий эътиборни танқидчининг  бадиий матнни ўқиш, уқиш ва ўзлаштириш жараёнидаги салоҳияти, уни талқин этиш йўллари, усуллари муаммосига қаратади. Талқин назарияси ҳақида фикр юритганда эса, унинг тарихий тадрижига назар ташлайди. Аристотелнинг «Герменевтика» асаридаги илмий-назарий қарашларидан тортиб Форобий, Беруний, Ибн Сино сингари алломаларнинг талқин фани ривожига қўшган ҳиссаларигача  тўхталиб ўтади. Сўнгги пайтларда ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилигида фаол қўлланила бошлаган «герменевтика» тушунчасини филология илмига илк бор олиб кирган Ф.Шлейермахернинг (ХVII аср) назарий қарашлари, мазкур соҳа ривожига салмоқли ҳисса қўшган В.Дильтей, Макс Шелер, Мартин Хайдеггер, Ганс Гадамар каби назариётчи олимларнинг илмий қарашларини таъкидлайди ва айни пайтда, уларнинг ютуқ ва камчиликларини, чекланган жиҳатларини ҳам кўрсатади. Шу аснода А.Расулов герменевтика фани тарихида талқиннинг икки турига эътибор қаратилганига диққатни жалб этади. Жумладан,  биринчи турда қадимда муқаддас китоблар, буюк донишмандлар яратган асарлар ўқиб ўрганилиш мақсадида талқин қилинганлиги, талқинчи китоб мазмунига зид маънолар чиқаришни ўйламаганлигини қайд этаркан, иккинчи турда, бундан фарқли ўлароқ, талқин жараёни талқинчи дунёқараши, эстетик диди, тушунчаси, воқеликка муносабати асосида турлича кечиши мумкинлигини кўрсатади. Шунингдек, мазкур тадқиқотда бугунги «талқин» атамасининг фақат Ғарб илмида эмас, балки шарқ мумтоз адабиётшунослигида ҳам ўнлаб маънодошлари борлиги, жумладан, илми ғариба «талқиннинг юксак, нафис кўриниши»  эканлиги  таҳлиллар орқали асосланган.
Адабий танқиддаги талқиний ёндашувлар ҳақида тўхталганда, А.Расулов тарихий-биографик, онтологик ва тарихий-функционал ёндашувларга эътиборни қаратади ва кўплаб далиллар орқали биографиябозлик шўро даврида авжга чиққанлигини, лекин уларда ижодкор билан унинг асарлари ўртасидаги муносабат деярли ўрганилмаганлигини тўғри қайд этади: «Бадиий асар- хоҳ у лирика, хоҳ наср, хоҳ драма бўлсин-ёзувчининг маҳсули. Фарзанд ота-онасига ўхшамаслиги мумкин эмас. Бадиий асар талқин, таҳлил қилинганда, табиийки, ёзувчининг руҳий ҳолати, кайфияти ҳисобга олинади. Адабиётшуносликда бадиий асарни талқин этишда ёзувчи руҳияти,   кайфияти-ҳолатини ўрганувчи соҳа бор. Уни биографик метод ёхуд бадиий асарга ёзувчи ҳолати нуқтаи назаридан ёндашиш дейилади» .
Фалсафада «онтология» борлиқ, одам ва олам тушунчаларини англатади ва фақат моддий борлиқни эмас, балки маънавий дунёнинг ҳам мангу барҳаётлигини ифодалайди. Маълумки, борлиқ моддий ва маънавий оламдан ташкил топган бўлиб, унинг «мангу барҳаёт»лиги, боқийлиги «йўқлик»нинг муқобили, зидди сифатида намоён бўлади. Улар ўртасидаги азалий ва мангу зидлик ҳамда боғлиқлик муносабатлари бу тушунчанинг абадийлиги гаровидир.
Хўш, «мангу барҳаёт»лик тушунчаси адабиёт ва адабий танқидда қандай талқинга эга? Адабиётда «мангу барҳаёт» асарлар борми? Бор бўлса, улар боқийлигининг сири нимада?
Олимнинг фикрича, «Мангу асарлар, қадриятларнинг ички тузилиши, тартиботи ўрганилса, уларда зиддиятлар кураши, руҳий ҳолатлар аро «инкор» этиш ҳаракати мавжудлигини сезиш мумкин». Шунга кўра, боқий асарларда «онтология қадрият, бадиий бойликнинг «ҳаёти», «тириклиги», «узоқ умр кўриши» манбаларини ёритади. Бадиий бойлик, қадрият «ҳаёти», «тириклиги» жонзодлар ҳаёти каби зиддиятлар курашига асосланган . А.Расулов бадиий асар замиридаги зиддиятлар ҳақида фикр юритганда, унинг яшовчанлигини таъминловчи бешта хусусиятга батафсил тўхталади. Жумладан, етук бадиий асар моддий неъмат сифатида маънавий ҳаётдаги ўзини намоён этиш орқали мавқега эга бўлади ва шу асосда бадиий бўш асарларни инкор этади. Иккинчидан, бундай асар ақл ва қалб маҳсули, унинг замирида тирик инсонларга хос интилишлар, зиддиятлар, мураккабликлар ётади ва ушбу хусусиятлар унинг абадийлигини таъминлайди. Учинчидан эса, етук бадиий асарда ижодкор ижтимоий ҳаёт билан муносабатга киришади: ниманидир тасдиқлайди, ниманидир инкор қилади ва бу зиддиятли муносабат орқали ўзлигини намоён этади. Тўртинчидан, бадиий асар матни серқатлам бўлиб, унда идеал ва борлиқ ўртасидаги зиддият акс этади. Шу маънода олим: «Онтология-руҳий зиддиятлар, унинг миқёси даражасини кўрсатувчи руҳоний таълимот» , деганда ҳақ. Бешинчидан, ижодкор бадиий асарда «аниқ, изчил ғоя ва образлар орқали ўз бадиий дунёсини яратади» . Бундай асарлар талқинида асосий эътибор уларда ижтимоий борлиқнинг қандай акс этганига қаратилмайди, балки уларда «инсонлардаги руҳият, маънавий зиддият қай даражада акс этганлиги ўрганилади».
Албатта, А.Расуловнинг бу фикрларга қайсидир маънода муносабат билдириш, қўшимчалар қилиш, баъзиларига қўшилмаслик мумкиндир. Аммо асосий масала бунда эмас. Муҳими шундаки, муаллиф вақт синовига дош бериб келаётган ўлмас обидаларни ичдан нурлантириб турган етакчи омил-инсон қалби, унинг мураккаб, зиддиятларга, эврилишларга бой руҳий оламининг кашфига диққатини қаратадики, бу олимнинг илмий хулосалари ғоят муҳим аҳамиятга эгалигидан далолат беради.
Умуман, кейинги давр танқидчилигида устивор йўналиш касб этаётган таҳлил йўллари, усуллари, уларнинг мақсад ва вазифалари ҳақида сўз юритилганда «Танқид, талқин, баҳолаш» китобидаги яна бир нуқтага тўхталиб ўтиш жоиз. Жумладан, ушбу монографик тадқиқотда бадиий матн руҳига сингиб, сатрлар замирига яширинган сеҳрли маънолар мағзини чақиш усули, яъни микроанализ имкониятлари Ҳамзанинг «Бой ила хизматчи» драмаси, А.Қодирий романлари, А.Қаҳҳор, Э. Воҳидов ва А. Орипов ижоди атрофида бўлиб ўтган баҳс-мунозаралар талқини асосида таҳлил қилинади.
Олим Ҳамза асари талқинлари ҳақида фикр юритаркан, танқидчиликда «қайта ишланган», «тикланган», «саҳна варианти яратилган» сингари қарашлар мавжудлигига тўхталиб, микроанализ имкониятлари «Бой ила хизматчи» драмасида Ҳамза услубидан ташқари, унга сингишмаган, ўша давр ҳукмрон ғояларини ифодалашга хизмат қилган образлар, эпизодлар мавжудлиги очиб берилганлигини таҳлиллар асосида кўрсатади. Бу йўналишдаги кузатишларда, айниқса, Абдулла Қаҳҳор асарлари талқинига кенг ўрин ажратилган. Бу бежиз эмас, албатта. Зеро, кейинги давр танқидчилигида А.Қаҳҳор ижоди бўйича жиддий баҳс-мунозаралар бўлди. Ушбу мавзуда М.Қўшжонов, О.Шарафиддинов, У.Норматов каби забардаст олимлар билан бирга О.Отахонов, С.Содиқ, И.Ҳаққул, С.Мелиев, Р.Қўчқоров, А.Жабборов, Ҳ.Каримов, Д.Қуронов, М.Олимов каби ёзувчи ва мунаққидларнинг бири биридан кескин фарқ қилувчи мақолалари эълон этилди. А.Расулов бу мақолаларга муносабат билдираркан, уларнинг бирини ёқлаб, иккинчисини қоралаш йўлидан бормайди, балки аксинча, микроанализга-синчиклаб ўқиш бир асар ҳақида турли хил қарашларни юзага келтириши мумкинлигига эътиборни қаратади.
А. Расулов бадиий матн тузилмаси, сўз қиммати, имо-ишоралар, белгилар, бир сўз билан айтганда, структурал-семантик таҳлил ҳақида мулоҳоза юритиб, қуйдаги илмий хулосани баён этади: «Тузилма-адабий матн структураси. Тузилма мисоли тана-структура: у яратилади. «Жонли» одамнинг тузилишида-тартиб, аъзоларнинг ўрни, вазифаси бўлганидай, адабий матннинг ҳам юраги, мияси, кўзи, қулоғи... бор. ...Структурали таҳлил аниқ тузилмани, сўзнинг ўз ўрнида қўлланишини текширади. Одамдаги аъзоларнинг бир маром, бир меъёрда ишлагани каби, адабий матн тузилмасида ботиний мослик, тартибот бўлиши керак» .
Муаллиф ушбу мезон орқали Р.Парфи, А.Орипов ижодларига бағишланган танқидчиликдаги талқинларга муносабатини билдиради. А.Ориповнинг «Тилла балиқча» шеъри ҳақидаги М.Қўшжонов, Я.Қосим, С.Мели қарашларини шарҳларкан, шундай ёзади: «Талқин талқинга йўл очади. Шубҳа йўқки, «Тилла балиқча» ХХI асрда ҳам мунаққидлар диққатини жалб этади, янги-янги талқинларга имкон беради» .
Адабий танқид эътибор қаратган яна бир долзарб масала-бу ХХ аср ўзбек адабиётини қайта баҳолаш масаласидир. Бу борада қисқа, лекин шиддатли кечган баҳс-мунозаралардан кейин адабий танқид етмиш йилдан зиёдроқ фаолиятида илк маротаба аксиологик ёндашувни амалга оширмоқда.
Дарвоқе, ХIХ асрнинг иккинчи ярмида немис олими Э.Гартман ва француз П.Лаппи томонидан фанга киритилган ушбу таълимотга кўра, аксиология-қадриятлар ҳақидаги назария бўлиб, у «...аксиологик онг, қадрлаш туйғуси, аксиологик билиш, қадриятли ёндашув ва бошқалар асосида тўпланган қадриятлар тўғрисидаги билимлар системасидир» .
ХХ аср ўзбек адабиёти салафлари, жумладан, Фитрат, Қодирий, Чўлпон, Ғ.Ғулом, Ойбек, А.Қаҳҳор ва Ҳ.Олимжондек атоқли ижодкорлар ҳаёти ва ижодини, умуман, улар мансуб бўлган давр адабиётини қайта холис баҳолаш ҳамда улар қолдирган бой адабий меросга аксиологик ёндашув адабий танқид методологиясининг муҳим тамойилларидан бирига айланиб бормоқда. Чунончи, Абдуғафур Расуловнинг «Танқид, талқин, баҳолаш» китобида тарихий-функционал ёндашув ёхуд бадиий асарни қайта баҳолаш муаммоларига жиддий эътибор берилади. Олим ўзбек мумтоз ва жаҳон адабиётидаги ўлмас асарлар билан бирга ХХ аср адабиёти намояндалари ижодини қайта баҳолаш, уларни қадриятлар мезони асосида талқин этиш бугунги танқидчиликнинг асосий методологик тамойилларидан бирига айланаётганини илмий кузатишлар орқали асослаб беради. Муҳими шундаки, муаллиф ўзбек китобхонига Навоий, Бобур, Қодирий, Чўлпон, Эркин Воҳидов ва Абдулла Ориповлар қанчалик қадрли бўлса, Фирдавсийдан тортиб Жомийгача, Шекспирдан Пушкингача бўлган жаҳон адабиёти намояндалари ижоди ҳам шунчалик қадрли эканлигини таҳлиллар орқали кўрсатади.
Умуман, кейинги йиллар адабиётшунослиги ва танқидчилигида,  айниқса, ХХ аср ўзбек адабиётини бугунги янгиланаётган тафаккур, янгича илмий концепция ва методологик тамойиллар асосида қайта баҳолаш ва ундан бугунги кун учун зарур хулосалар чиқариш асосий йўналишлардан бири бўлиб қолмоқда.
Адабий танқиддаги яна бир муҳим муаммо адабий жараён билан узвий боғлиқ бўлиб, бу яратилаётган бадиий адабиёт намуналарига муносабат масаласидир. Бадиий асарни янгича методологик тамойиллар асосида таҳлил ва талқин қилиш, биринчи галда, унга бадиий-эстетик ҳодиса сифатида ёндашув кун тартибидаги асосий масалалардан бирига айланмоқда. Бу адабий танқиднинг ҳам назарий, ҳам амалий фаолиятига алоқадор масалалардан биридир. Айни шу масалада ҳам баҳс-мунозаралар, жиддий изланишлар кечмоқда. Бадиий асарда инсон концепцияси, адабиётнинг эстетик ва ижтимоийлик тамойиллари хусусидаги баҳслар шулар жумласидандир. Бадиий асарга соф эстетик ҳодиса сифатида ёндашиб, ундаги ижтимоийликни инкор қилувчилар ҳам, аксинча, ижтимоийликни бутунлай инкор қилиб бўлмаслигини ёқловчилар ҳам ўз қарашларини асослашга уринмоқда. Бу борадаги мунозараларнинг ечими бевосита адабий танқиднинг амалий фаолияти билан боғлиқдир. Шу боис, адабий танқид фаолиятидаги иккинчи муҳим йўналишни амалиёт ташкил этади. Чоп этилаётган адабий-танқидий материаллар амалиёт натижаси бўлиб, улар асосида таҳлил йўналишлари, усуллари хусусида кузатишлар олиб бориш, муайян хулосалар чиқариш мумкин.
Адабий танқиднинг сўнгги давр фаолияти шундан далолат бермоқдаки, бугунги кунда  бадиий асарга диалектик ёндашишдан ташқари, герменевтик ёндашув ҳам кучайиб бормоқда. Талқин деб тушуниладиган ушбу назарияни олмон диншуноси ва филологи Ф. Шлейермахер ишлаб чиққан бўлиб, унга кўра матнга ҳам грамматик, ҳам услуб ва ҳам мазмун бирлиги, бутун билан қисмнинг айланма ҳаракати сифатида қараш етакчилик қилади .
«Герменевтика – интерпретация назарияси, моҳиятни тушуниш ҳақидаги таълимот,- деб ёзади Ю. Борев.-Гносеология (билиш назарияси) ва аксиология (қадриятлар назарияси) сингари, герменевтика кўламли фалсафий системанинг ажралмас қисмини ташкил этади. Герменевтика – бу маънавий-руҳий фаолиятнинг шундай соҳасики, танқид фақат у орқали ўтиб ўзининг вазифаларини англаши мумкин» . Олим герменевтик метод орқали бадиий асар матнини интерпретация қилишнинг муҳим усулларини қуйидагича шарҳлайди: «1)Танқидчининг («мен») матнни («бошқа») «учинчи» тараф орқали (масалан, маданий анъаналар, воқелик билан қиёслаш орқали) тушуниши.
2) «Кўникиш»-матннинг бадиий мантиқига уни теран ҳис этиш, ўзидан ўтказиш орқали етиб бориш. 3) Бадиий матнни идентификация шаклида (китобхон бадиий образларни ўзининг шахси ва ўзининг эстетик тажрибалари билан қиёслайди ) англаб етиш» .
Таъкидлаш жоизки, ҳозирги давр танқидчилигида герменевтиканинг муҳимлиги билиш назарияси унинг учун методологик аҳамиятга эгалиги билан изоҳланади. Бироқ бундан келиб чиқиб, герменевтикани адабий танқиднинг ўзи билан бир нарса деб қараш ёки уларни қориштириб юбориш мумкин эмас. Чунки танқиднинг вазифаси фақат бадиий матнни интерпретация қилишдан иборат эмас. Айни пайтда бадиий асарни баҳолаш ҳам танқиднинг вазифасига киради.
Бугунги адабий-танқидий мақолаларда, тадқиқотларда матн билан ишлашда кўпроқ сўзга эътибор бериш, талқин қилиш, шарҳлаш етакчилик қила бошладики, бу ҳол герменевтика ўзбек танқидчилиги методологиясининг асосий йўналишларидан бирига айланиб бораётганлигидан далолат бермоқда.
Адабий танқид тараққиётининг ўтиш давридаги изланишларида сенергетика ҳам муҳим роль ўйнамоқда. Сенергетика назариясининг асосини ташкил этувчи барқарорлик билан беқарорлик (хаос), мувозонат билан мувозонатсизлик, тартиб билан тартибсизлик, тизимлилик билан тизимсизлик ўртасидаги алоқадорлик қонуниятлари адабий танқидда ҳам ўзига хос тарзда намоён бўлмоқда. Чунончи, сўнгги ўн-ўн беш йил ичида, сиртдан қараганда, таназзулга ишора этилаётгандек фикр уйғотадиган   турли-туман баҳс-мунозаралар, тортишувлар, инкорлар (жумладан, «Адабиёт ўладими?» деган масаланинг қўйилиши, шўро даврида яратилган асарлар ҳақида бири бирини инкор этувчи чиқишлар, реализмга шубҳа билан қараш тамойиллари, модернизм ҳақидаги қарама-қарши фикрлар, шўро даври адабиёт назариясига оид   қарашларнинг инкор этилиши ва ҳакозо) замирида адабий танқид тараққиётида янгича концепция етилиб келаётганлиги, янгича методологик тамойиллар шаклланаётганлиги, бинобарин, мазкур соҳа янгича қонуниятлар асосида ривожлана бошлаганини илғаш қийин эмас. Бундан ташқари, адабий танқидда бадиий асарга онтология, гнесеология ва аксиология сингари таълимотлар асосида ёндашишнинг кучайиши, таҳлилнинг турли-туман усулларидан унумли фойдаланишга интилиш илмий билишда методологик плюрализмга ўтилаётганлигидан нишонадир.  
Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, юқорида тилга олинган ёндашув ва методларнинг барчаси фалсафий мазмунга эгадир. Бинобарин, адабий танқид матодологиясининг муҳим жиҳатларидан бири унинг амалиётда фалсафанинг умумий қонун ва категориялар, илмий билиш усулларига асосланишида  намоён бўлади. Бироқ шуни унутмаслик зарурки, фалсафа гарчи кўплаб фанлар учун методологик асос ҳисобланса-да, уларнинг ҳар бирида, жумладан, адабий танқидда ҳам фалсафа хусусийлашган, танқид спецификасига мослашган ҳолда зуҳур бўлади. Айтайлик, тарихга оид матн билан бадиий матн орасида жуда катта фарқ бор ва уларнинг талқини ҳам ўзгачадир. Бинобарин, герменевтик йўналиш адабий танқидда фақат ўзига хос тарзда, яъни бадиий ижод қонуниятларига мослашган ва бўйсинган ҳолда намоён бўлади. Бошқа фалсафий қонун ва категориялар ҳақида ҳам шундай фикрни айтиш мумкин.
Адабий танқид методологиясининг плюралистик тамойилларга амал қилишида ижтимоий-тарихий давр тариққиётининг ҳам аҳамияти катта. Чунки танқид ижтимоий соҳа сифатида маълум бир давр билан узвий боғлангандир. Муайян ижтимоий-тарихий даврдаги  ўзгаришлар, янгиланиш жараёнлари, шубҳасиз, адабий танқид фаолиятида ҳам ўз аксини топади. Мустақилликдан сўнг юзага келган янгича ижтимоий-тарихий жараён, энг аввало, иқтисодий, сиёсий ва маданий ўзгаришлар адабий танқидда янгича      концепция ва тамойиллар пайдо бўлишининг асосий омиллардан  ҳисобланади. Адабий танқид фаол ва ҳозиржавоб фан сифатида, жамиятда юз бераётган ижтимоий-тарихий жараённинг барча қирраларини ўз субстанциясида тўла акс эттиради ва ушбу жараённинг фаол иштирокчисига айланади. Бу хусусият адабий танқид методологиясининг муҳим жиҳатларидан бирига айланиб бормоқда.
Айни чоғда адабий танқид даврнинг етакчи ғоялари ва мафкураси билан қайсидир маънода муносабатда шаклланади. Аниқроғи, ўзининг янгиланаётган концепциялари билан  ғоя ва мавкура ривожига таъсир этади. Бу адабий танқид  методологиясининг муҳим жиҳатларидан биридир. «Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар» номли китобда  мафкурага қуйидагича  таъриф берилади:
«Мафкура-муайян ижтимоий гуруҳ ё қатламнинг миллат ёки давлатнинг эҳтиёжлари, мақсад ва интилишларини, ижтимоий-маънавий тамойилларини ифода этадиган ғоялар, уларни амалга ошириш усул ва воситалари тизимидир» .
Демак, мафкура муайян ғоялар тизими. Шунга кўра, у инсон дунёқарашининг инъикосидир. Инсоният тарихидан маълумки,   эзгулик билан ёвузлик, гўзаллик билан хунуклик, озодлик билан босқинчилик, маърифат ва жаҳолат, одоб-аҳлоқ ва ахлоқсизлик каби ғояларнинг муросасиз кураши дунёқарашнинг туб моҳиятини   ташкил этиб келган. Ғоялар эса  икки хилга: илғор, тараққийпарвар ва жаҳолатга элтувчи, қолоқ ғояларга бўлинади. Бири жамият тараққиётига, инсоният маънавий камолотига хизмат қилса, иккинчиси таназзул томон бошлайди. Адабиёт  мана шу курашнинг маънавий-руҳоний, ижтимоий асосларини ўзида мужассамлаштириши, намоён этиши билан характерланади. Бинобарин, адабиёт ва санъатни мафкурадан алоҳида холи тарзда тасаввур этиб кўриш мумкин эмас. Бу масалада ҳозирги пайтда адабий танқидда жиддий баҳслар кечмоқда. Адабиётда мафкуранинг  мавжудлигини инкор этувчилар ҳам, унинг зарурлигини таъкидловчилар ҳам ўз ҳукм-хулосаларини асослашга уринишаётир.
Шу ўринда алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳозирги адабий танқиднинг мафкура билан муносабати ҳақида сўз юритганда, уни шўро даври мафкурасидан  буткул фарқлаш зарур бўлади. Негаки, шўро даври  мафкураси асосан, якка ҳукмрон коммунистик партия  сиёсатига хизмат қилган ва халқ манфаатларидан партия манфатларини устун қўйган  мафкура эди. Қолаверса, бу мафкура   адабий танқидни синфийлик тамойиллари қолипига солиб, уни компартия мақсадлари йўлида курашувчи воситага айлантирган эди. Оқибатда, синфийлик тамойилларига асосланган мафкурага хизмат қилган  ғоялар   нафақат адабиёт ва санъат равнақига, балки адабий танқид ривожига ҳам катта зарар етказди, унинг  вазифаларини буткул бошқа йўналишга буриб, ўзини ғоявий курашнинг қуролига айланишига сабаб бўлди. Ҳатто эстетик тушунчалар ҳисобланмиш  ижобийлик ва салбийлик, гўзаллик ва фожиавийлик, маънавий баркамоллик ва тубанлик сингари универсал категориялар ҳам синфийлик мезонларга бўйсундирилди.
Зўравонликка асосланган бундай талаблар бадиий асарнинг  белгиланган қолипда,  уқтирилган  андозаларда яратилишига,  ижодкор ва  ижод эркининг бўғилишига олиб келди. Натижада бадиий асарларда  якранглик, схематизм авж олди, синфийликка бўйсундирилган сохта гуманизм, ясама ахлоқ нормалари тасвирланадиган бўлди.   
Қолаверса, адабий танқиднинг бадиий асарни баҳолашдаги холислиги, имкониятлари чекланди ва  танқид ғоявий курашда коммунистик партиянинг авангард кучларидан бири, деб эълон қилинди. Ҳукмрон  мафкура синфийлик ва партиявийликни адабий танқиднинг асосий принципларига  айлантирди.
Агар шу нуқтаи назардан  адабий танқиднинг кейинги ўн-ўн беш йилдаги фаолиятини кўздан кечирсак, унинг методологик тамойиллари, шўро давридагидан мутлақо фарқли тарзда, эркин     мафкурага, эзгу ғояларни ўзида мужассам этган миллий  мафкура тамойилларига муштараклигини кўрамиз.
Дарҳақиқат, миллий истиқлол мафкурасининг етакчи тамойиллари:  Ўзбекистон халқларининг туб манфаатларини ўзида мужассам этгани; ўтмишни келажак билан боғловчи маънавий кўприк эканлиги; халқни эзгу, буюк мақсадлар йўлида бирлаштирувчи ва сафарбар этувчи кучлиги; халқ бунёдкорлигининг асосий ғоявий омили сифатида  кишиларни яратувчилик фаолиятига сафарбар этиши ва уларни ғоявий жиҳатдан ҳимоя қилиши; ёш авлодни ватанпарварлик, умуминсоний қадриятларга ҳурмат руҳида тарбиялашда энг ишончли манба эканлиги ана шу муштаракликнинг моҳиятини белгилайди.
Миллий мафкуранинг асосий: Ватан равнақи; юрт тинчлиги; халқ фаровонлиги; комил инсон тарбияси; ижтимоий ҳамкорлик;  миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик  сингари ғоялари  билан истиқлол даври адабий танқидчилигининг етакчи тамойилларини қиёсласак, уларда муштарак жиҳатлар ниҳоятда кўплигига  гувоҳи бўламиз. Жумладан, бу давр танқидчилигида:
-миллий ўзликни англаш жараёни устивор концепцияга айланди; яъни  ХХ аср ўзбек адабиётини, жумладан, миллий уйғониш даври адабиёти намояндалари-М.Беҳбудий, А.Авлоний, А.Фитрат,  А.Қодирий, А.Чўлпон сингари улуғ маърифатпарвар адиблар ижодини қайта баҳолаш ва шу аснода ўзликни англаш, миллий қадриятларни тиклаш ва улуғлаш концепцияси устивор бўлди;
-миллий менталитетга эътибор кучайди, миллий қадриятларни улуғлаш асносида умуминсоний ғояларни илгари суриш тамойилларига амал қилинди;
-комил инсон концепцияси етакчи бўлди;
-диндаги инсонпарвар қадриятларни тиклаш жараёнлари эркинлашди ва ҳакозо.
Юқоридагилардан аён бўлаётирки, миллий мафкуранинг асосий тамойил ва ғоялари ўз-ўзидан пайдо бўлмаган, балки жамият маънавий тараққиётидаги етакчи кучларнинг, жумладан, адабиёт ва санъат, тарих, фалсафа, адабий танқид сингари кўплаб соҳаларнинг ижобий таъсирида  юзага келган ва шу хусусияти билан ҳаётийлик касб этган. Демак, адабий танқид методологиясининг мафкурага муносабати ҳақида гап кетганда, тайёр андазаларга солинган ғоялар тизими эмас, балки миллий мафкура ғояларининг шаклланишига доимий равишда ўз ҳиссасини қўшиб борадиган жараён назарда тутилади.
Демак, ушбу мулоҳазалардан шундай хулосага келиш мумкинки, адабий танқид ўзига хос  илм бўлиб, унинг методологик  асослари ҳам шундан келиб чиқади. Юқорида тилга олинган асослар адабий танқиднинг ҳар бир етук намунасида муайян тарзда ўз тажассумини топгани шубҳасиздир.

Жаҳон тараққиётидаги улкан ўзгаришлар, жамиятда юз кўрсатган янгиланишлар, бир ижтимоий-сиёсий тузумдан бошқасига ўтиш жараёнлари муайян қонуниятлар, сабаб ва оқибатлар натижасидир. Мазкур жараёнлар бизни ўраб турган бутун коинотдаги кўз илғамайдиган, ақл бовар этмайдиган ўзгаришлардан тортиб, инсон ақлу заковати, тафаккури билан мушоҳада этиш мумкин бўлган ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий ўзгаришларгача барчасини қамраб олувчи ҳодисалардир. Инсон табиат яратган мавжудодлар орасида энг мукаммали, онглисидир. Зотан, табиату жамиятда, бутун коинотда мунтазам ҳаракатдаги кўзга кўринадиган ва кўринмайдиган, сезиладиган ва сазилмайдиган ахборотлар оқимини изчил қабул қилувчи, уни онгли тарзда «қайта ишловчи» ва яшаш тарзига тадбиқ этувчи ҳам инсондир. Шу маънода инсонни турли хил тўлқинларни қабул қилувчи катализаторга қиёсласа бўлади. Зеро, ахборот оқимига муносабат билдира туриб, ўз ҳаётини ҳам шунга мослаб янгилаб боради. Демак, инсоният тарихда кечадиган ҳар қандай тараққиёт, ўзгариш ва эврилишлар ўз ҳолича рўй бермайди, балки муайян қонуниятлар асосида амалга ошади. Бу жараёнларнинг ҳолати, фаол ёки сустлиги инсоннинг «катализатор»лик босқчидаги даражаси билан боғлиқдир. Инсоният пайдо бўлгандан токи бугунги кунгача кечган тараққиёт ва эврилишлар тарихи шундан далолат беради.
Тарихдаги туб бурилишлар, ислоҳотлар, мавжуд тузумнинг янгисига ўз ўрнини бўшатиб бериши жараёнларида жамият ЎТИШ ДАВРИНИ бошдан кечиради. Ўтиш даври жамиятдаги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ўзгаришлардангина иборат бўлмай, айни чоғда маънавий ўзгаришлар, аввало, жамият аъзолари дунёқараши, тафаккури ва руҳиятидаги янгиланишлар билан чамбарчас боғлиқдир.
Ўтиш даври бир неча ойлардан иборат бўлмайди, балки ўнлаб йилларга, ҳатто ундан ҳам кўпроқ муддатга чўзиладиган мураккаб жараён. Сўнгги асрларни, кўҳна тарих назарда тутилса, буюк ўтиш даври, дейиш мумкин. Чунончи, илм-фан ва техниканинг беқиёс ривожлангани, космик кемаларнинг ихтиро қилингани, компьютер кашф этилгани, иқтисодий соҳадаги улкан ютуқлар-барчаси кишилар дунёқарашида туб бурилиш ясади. Бироқ, юқорида таъкидланганидек, шаклланган дунёқараш тасаввур ва тафаккурнинг, онг ва туйғунинг юксак даражадаги уйғунлиги ҳосиласики, бунда улардан бирининг иккинчисидан устунлиги ёки камситилиши аксар ҳолларда таназзулга ҳам олиб келади. Зеро, онг билан ҳиссиётда бир-бирига интилишдан ташқари зиддиятли жиҳатлар ҳам мавжуд. Бу ҳол, айниқса, уларнинг ҳар иккаласига ҳам хос бўлган мустабидлик хислатларида кўзга ташланади.
ХХ асрда ақл-тафаккурнинг устунлиги ўз-ўзидан ҳиссий оламнинг камситилишига олиб келди ва бу ҳол кишилар руҳий дунёсидаги баъзи бир эврилишларга сабаб бўлди. Инсоннинг табиат қонунларини менсимагани ёки табиат устидан ҳукмрон бўлишига интилгани оғир экологик ҳалокатларни юзага келтирди, дин, адабиёт ва санъатга беписанд муносабатлар эса маънавиятидаги инқирозларга йўл очди. Шу маънода айтиш жоизки, тарихдаги ҳар бир ўтиш даври инсоннинг ўзини–ўзи тафтиш қилиш, покланиш, айни чоғда, ҳаёт тарзини янгилашга интилиш давридир.
Маълумки, ҳар қандай янгиланиш учун бир неча муҳим омиллар асос вазифасини ўтайди ва бу омилларсиз янги йўналиш юзага келмайди. Танқид тафаккурига хос янгиланиш, янгича таҳлил тамойилларининг пайдо бўла бошлаши ва шаклланишига хизмат қиладиган омиллар нималардан иборат, улар танқид тафаккурига қачон ва қай тарзда таъсир кўрсатади, деган саволларга турли даврларда турлича изоҳлар берилган. Хусусан, собиқ шўро замонида чоп этилган танқид тарихига оид бир тадқиқотда шундай ёзилган:
«Бадиий ва танқидий фикрнинг ўсишида ҳал қилувчи роль ўйнайдиган уч факторни алоҳида қайд этиб кўрсатиш лозим. Булардан бири ишлаб чиқариш воситаларининг социалистик мулклиги заминида ишлаб чиқарувчи кучларнинг равнақи туфайли эришилган меҳнаткаш халқнинг моддий фаровонлиги-иқтисодий фактор; иккинчиси, кейинчалик ўз вазифасини умумхалқ социалистик давлатга топширган пролетар диктатураси-сиёсий фактор; ниҳоят учинчиси жаҳонда энг илғор револцион дунёқараш– марксизм-ленинизм назарияси-идеологик фактор. Ана шу факторларсиз социалистик реализм адабиётининг мувафаққиятларини таъминлаш мумкин бўлмасди» .
Кўчирмадан  аён бўлиб тургандек, жимжимали, ғализ жумлаларда ифодаланган «уч фактор»- иқтисодий, сиёсий ва идеологик–мафкуравий омиллар танқид тафаккурининг шаклланишида асосий омиллар сифатида қайд этилган. Ҳаддан ташқари сиёсатлаштирилган мазкур таърифда адабий танқиднинг на ўзига хос хусусиятлари, на танқид объектлари эътиборга олинган. Қайд этилган омиллар эса, аслида ижтимоий ўзгаришларга алоқадор бўлиб, бири иккинчисини тақозо этган ягона омилнинг муайян йўналиши, холос.
Аслида, танқид тафаккурини янгилайдиган, янгича қарашлар, тенденциялар, йўналишлар, таҳлил принципларининг шаклланишида муҳим аҳамият касб этувчи омилларни алоҳида-алоҳида кўрсатиш зарур. Бундай омиллар, бизнингча, иккита:
1.    Ички омиллар.
2.    Ташқи омиллар.
Ички омил деганда, энг аввало, янгича танқид тафаккурини юзага келтирадиган қонуниятлар назарда тутилади. Бу қонуниятларнинг юзага чиқишида алоҳида истеъдод соҳиби бўлган танқидчи «мен»ининг роли беқиёсдир.
Ташқи омиллар икки: адабий жараён ва ижтимоий ҳаётни қамраб олувчи қисмлардан ташкил топгандир.
Маълумки, ҳар бир бадиий асар аниқ шахс-ижодкор томонидан яратилади. Чинакам истеъдодлар томонидан яратилган бадиий етук асарлар поэтик тафаккурни у ёки бу жиҳатдан янгилайди, адабий ҳаётда кўз илғамас янги тенденциялар, йўналишлар оқимининг вужудга  келишига  замин ҳозирлайди. Айни чоғда, ижтимоий тафаккур тараққиётига ҳам таъсир кўрсатади.
Жаҳон адабиётининг дурдона асарлари бўлмиш энг қадимги қаҳрамонлик эпослари, Ўрта аср  Шарқу Ғарб уйғониш даври адабиёти, ундан кейинги даврларда ва ниҳоят ХХ аср охиригача яратилган энг юксак намуналар  доимо  адабий муҳитнинг ўзгариб туришига, ранг-баранг бадиий-эстетик оламнинг вужудга келишига, турли оқим ва йўналишларнинг пайдо бўлишига, сўз санъатининг ўлмас обидалари кашф этилишига, бир сўз билан айтганда, бадиий тафаккурнинг янгиланишга қўшилган беқиёс ҳиссадир.
Биргина Алишер Навоий даҳоси ўзбек мумтоз адабиёти ва адабий тилининг яратилишига асос солганидан ташқари,  Шарқ фалсафаси ва тасаввуф оламини нақадар бойитгани жаҳон аҳлига маълум. Улуғ шоир бадиий тафаккурининг мумтоз адабиётимиз тараққиётидаги улкан аҳамиятини Бобур, Машраб, Увайсий, Нодира, Огаҳий сингари буюк адиблар ижодига  таъсири мисолида ҳам яққол кузатиш мумкин.
Ёки ХХ аср ўзбек адабиётини олайлик. Асримиз бошларида пайдо бўлган жадид адабиёти намояндалари, биринчи галда, Қодирий, Чўлпон, Фитрат ижодлари  ўзбек реалистик адабиётининг вужудга келиши, шаклланиши ва ривожига кучли таъсир кўрсатгани сир эмас. Шўролар даврида юз берган даҳшатли қатағонларга, зуғум-зўравонликларга, зиддиятли бўҳронларга қарамай, ўз адабий муҳитини яратишга интилган Ойбек, А.Қаҳҳор, Ғ.Ғулом, Ҳ.Олимжон, О.Ёқубов, П.Қодиров, Э.Воҳидов, А.Орипов сингари ижодкорлар ижоди, албатта, айрим истиснолар борлигига қарамай, ўтган етмиш йил мабойнида бадиий тафаккурни  янгилаб, адабий муҳит об-ҳавосини белгилаб туришганини эътироф этмоқ даркор.
Ижтимоий ҳаётдаги янгиланиш кенг тушунча бўлиб, бу жараён жамиятдаги барча ўзгаришларни қамраб олади, яъни иқтисодий-сиёсий, маданий-маърифий ўзгаришлар ижтимоий ҳаёт тарзининг янгиланишини билдиради. Шу маънода, сўнгги ўн йилликлар инсоният тарихида буюк бурилишлар даври бўлди. 80-йиллардаги қайта қуриш ва ошкоралик эпкини билан бошланган бу ўзгаришлар зўравонликка асосланган собиқ шўролар салтанатининг қулаши ва халқимизнинг асрий орзуси-истиқлол нашидаси билан якун топди.
Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг барча соҳаларда жиддий ислоҳатлар амалга оширила бошлади. Иқтисодий, сиёсий, мафкуравий, маданий-маърифий соҳалардаги ислоҳотлар жамият ҳаётидаги ўзгаришларни белгиловчи етакчи куч сифатида намоён бўлди.
Ўзбекистон мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ иқтисодий йўналишларда ўз йўлини қатъий белгилаб олди. Президент И.А.Каримов томонидан мамлакатни иқтисодий ривожлантиришнинг беш тамойили ишлаб чиқилиши ва ҳаётга изчил тадбиқ этилиши тез орада ўз самарасини бера бошлади. Ўзбекистон иқтисодий ривожланишнинг маъмурий-буйруқбозлик усулидан воз кечиб, халқимизнинг қадимги анъаналарига таянган ҳолда, бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўлини танлади.
Сиёсий-мафкуравий соҳада ҳам Ўзбекистон ўзи танлаган йўлдан бормоқда. Сиёсий қарамлик ва мафкуравий сарқитлардан қутулиб, умуминсоний ғояларни ўзида мужассамлаштирган давлатимиз сиёсатида тенг ҳуқуқли ҳамда манфаатли ҳамкорлик асосий тамойилга айланди. Якка партиянинг мафкуравий ҳукмронлигига чек қўйилиб, кўппартиявийликка асосланган ўзбек давлатчилиги анъаналарига ва халқимизнинг азалий ҳамда умуминсоний қадриятларга таянган ҳолда чинакам истиқлол мафкурасини яратиш бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда.
Ижтимоий ҳаётда юз бераётган янгиланиш ва ўзгаришлар янгича тафаккур тарзининг меваларидир. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, ҳозирги шароитда янгича тафаккур тарзининг вужудга келишида ШАХСнинг роли жуда катта. Давлатимиз раҳбари, сиёсатчилар, файласуфлар, ижодкор ва олимлар жамиятдаги вужудга келаётган янги типдаги концепциянинг бевосита ижодкорларидир. Дарҳақиқат, Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий, сиёсий, маданий ва маърифий ислоҳотларнинг бошида президент И.А.Каримов турганлигини жаҳоннинг етакчи сиёсатчилари бир овоздан эътироф этишмоқда.
Ижтимоий ҳаётдаги ислоҳотлар илм-фан ва санъатда янгича концепциянинг юзага келишига омил бўлаётир. Замонавий тафаккур тарзига туртки берадиган илмий ва бадиий изланишлар янги типдаги методологик тамойилларнинг асосий йўналишларини ҳам кўрсатиб бермоқда. Мана шу жараёнда адабий танқид концепциясининг янгиланиши, энг аввало, янгича танқид тафаккурининг пайдо бўлиши билан боғлиқ тарзда кечади. «Янгича танқид тафаккури» тушунчаси кенг қамровли бўлиб, мазкур соҳа, бир томондан, фалсафий, ижтимоий, мафкуравий, бадиий-эстетик қонуниятлар билан алоқадор бўлса, бошқа тарафдан, адабиётшунослик илми концепциялари, талаб ва мезонлари асосида ўз фаолиятини янгилаш йўлидан боради.
Шўро назариётчилари марксча-ленинча таълимотни фалсафа, эстетика, этика, психология ва адабиёт, санъат қаторида адабий танқиднинг ҳам назарий асоси сифатида олган эди. Бу таълимотга кўра, адабий танқид гарчи бадиий-эстетик ҳодиса деб эътироф этилса-да, лекин коммунистик ғоявийлик унинг моҳиятини белгиловчи етакчи унсур сифатида талқин этиларди. Оқибатда коммунистик ғоявийлик синфий ва партиявий адабий тафаккурни бошқариб турувчи воситага айлантирилганди.
Синфийлик ва унинг олий кўриниши деб таърифланган партиявийлик ҳақидаги назариябозликлар адабиёт ва санъат равнақигагина эмас, танқид ривожига ҳам жуда катта зарар етказди: танқиднинг мақсади ва вазифалари тамоман ўзгартириб юборилди, бу соҳа ғоявий курашнинг қуролига айлантирилди. Ҳатто эстетик ҳодисалар саналувчи умуминсоний тушунчалар: ижобийлик ёхуд салбийлик, гўзаллик ва фожиавийлик, маънавий баркамоллик каби кўплаб категориялатлар ҳам синфийлик мезонларига бўйсундирилди.
Зўравонлик ва буйруқбозликка асосланган талаблар бадиий асарнинг тор қолипда, маълум бир кўрсатма доирасида яратилишига олиб келди, ижод эркинлиги бўғилди. Оқибатда адабиётда бир хиллик, схематизм авж ола бошлади. Синфийликка асосланган сохта гуманизм, сохта ахлоқ нормалари тасвир этила бошланди.
Адабий танқиднинг эса, бадиий асарни баҳолашдаги имкониятлари чекланди. Танқид ғоявий курашда коммунистик партиянинг авангард кучларидан бири, деб эълон қилинди. Ҳукмрон мафкура синфийлик ва партиявийликни адабий танқиднинг зарур шартларидан бирига айлантирди.
«Адабий-бадиий танқиднинг синфийлиги, хусусий-бадиий ижоднинг кўплаб (гарчи ҳаммасидан бўлмаса-да) турларидан фарқли ўлароқ, бевосита намоён бўлди. Ва, қоидага кўра-фаолиятининг табиатидан келиб чиқиб-мафкуравий англашилади. Синфий курашлар авжига чиққан даврларда танқиднинг партиявийлиги ёрқин намоён бўлади. Қолаверса, кучли, аниқ мақсадни кўзлаган танқид адабий-бадиий ҳаётдаги партиявийликнинг байроқдоридир. Илғор танқид ҳаётда ижтимоий, маънавий, эстетик янгиликларнинг пайдо бўлишига кўмаклашади, улар учун курашади. У, одатда, ўзининг синфийлигини, партиявийлигини яширмайди» .
Мана шундай талаблар асосида фаолият юритиш шўро даври ўзбек танқидчилиги учун ҳам хос эди. «Ҳамма ижтимоий фанлардек, адабий танқид тарихи ҳам (агар у ҳақиқий фан бўлишни истаса), марксизм-ленинизмнинг инсоният жамияти, унинг ривожланиши қонуниятлари ҳақидаги, шу жумладан, жамият ҳаётида инсон онги ва унинг бадиий ижоди маҳсулотлари роли ҳақидаги таълимотга асосланиши керак» , деб ҳисоблаган танқидчилик адабиётимизнинг етмиш йилдан зиёдроқ даври тараққиётида салбий из қолдирди, қатағонларга бевосита ёки билвосита сабабчи бўлди.
Албатта, собиқ иттифоқ даврида танқидчилик адабий ҳаётга фақат зарар етказди, ижобий ҳодисалар мутлақо рўй бермади, деган фикрдан йироқмиз. Кўплаб истеъдодли танқидчилар ўша даврда ёзилган асарларни бадиий-эстетик мезонлар асосида баҳолашга уринишди, бадиий жиҳатдан бўш, саёз китобларга қарши курашишди. Бироқ ҳоким мафкура адабий танқиднинг эркин фаолият юритишига, тараққий этишига тўсқинлик қилди. Истеъдодли танқидчилар ўз истеъдодларини бадиий асарлар таҳлилига эмас, балки мафкуравий кураш майдонидаги олишувларга сарфлашга мажбур бўлдилар.
Натижада йиллар давомида нафақат ғоявий, айни чоғда, ҳукумрон мафкура принципларига бўйсунган, уни ўзида ифодаланган ва тарғиб қилган адабий танқид эстетикаси шаклланди. Табийки, бу танқид ўзининг методологик асосларини ишлаб чиқди ва адабий жараёнга тадбиқ этди.
Бугунги кунда шўро даври танқидчилигига хос иллатларнинг объектив ва субъектив сабаблари таҳлил этилган тадқиқотлар, мақолалар чоп этилмоқда, яқин ўтмиш адабий танқидчилигида ҳақида муҳим хулосалар чиқарилмоқда.
Албатта, «қайта қуриш ва ошкоралик», деб аталган нисбатан эркинроқ паллага келиб, яъни 80-йилларда адабий танқид тафаккурида янгиланиш рўй бера бошлади, бироқ бу жараён ҳам силлиқ кечгани йўқ, мураккабликлар, зиддиятлар ўша йиллари эълон этилган тадқиқотларда у ёки бу тарзда ўз аксини топди. Бу ҳол, албатта, турлича шакл ва мазмунда намоён бўлди. Айрим чиқишларда ўтган етмиш йилдан зиёдроқ давр мобайнида адабий жараёнда фаолият кўрсатган ижодкорларни, уларнинг адабий меросини бутунлай қоралаш ёки ҳамма айбни шўро сиёсатига ағдариб, ўша давр адибларини мутлақо оқлашга уринишдек бирёқлама ҳаракатлар кузатилди. Баъзан мунаққидларнинг, танқид эстетикасига хилоф тарзда, бир-бирларини турли «ёрлиқ»лар билан «сийлаш» ҳаракатлари ҳам кўзга ташланди. Бироқ мамуният билан такидлаш лозимки, ана шундай мураккаб курашлар, ғоявий тазъйиқлар шароитида коммунистик мафкура қолипларидан қутулишга уринаётган янги типдаги танқид тафаккурининг илк куртаклари кўрина бошлади ва 80йилларда тоталитар тузум етиштирган, калтабинлик ва зўравонликка асосланган мафкура ҳукумронлигининг жиддий қаршиликлари остида шакллана бошлади. Таназзулга маҳкум бу ҳукмбардор мафкура сўнгги нафасларида ҳам соғлом кучларга қарши хуружларини тўхтатгани йўқ. Жумладан, «Правда Востока» газетасининг 1986 йил 4 декабрь сонида эълон қилинган тарихчи М.Ваҳобовнинг «Тарих ҳақиқатига зид» ҳамда «Совет Ўзбекистони» газетасининг сонида босилган «Ғоявийлик-адабиётнинг бош мезони» сарлавҳали мақолаларининг адабиётни вульгар-социологик нуқтаи назардан таҳлил қилиш, маданий меросга, тарихий шахсларга вульгар муносабатда бўлиш, ижодкорлар асрларидан ғоявий камчилик излаш ва сиёсий айбловлар эълон қилишдан иборат эди. Чунончи, М.Ваҳобовнинг мақоласида П.Қодировнинг «Юлдузли тунлар» романи ҳақида фикр юритилиб, ёзувчига ўтмишни, айниқса, Бобур сиймосини идеаллаштириш, иккинчи мақолада эса Шукрулло, С.Кароматов ва яна бошқа бир неча ёш ижодкорларга ғоясизлик айби қўйилди.
Таъкидлаш жоизки, бу каби сиёсий айблар битилган мақолалар шўролар даври учун тасодифий ҳодиса эмас эди. Маълумки, 30-50-йилларда ҳам худди шу мазмундаги ноҳақ айбномалар туфайли кўплаб истеъдодли ижодкорлар жисмонан ва маънан қатағон қилинганди. Шуниси қувонарлики, 80-йиллардаги юқоридагидек хуружлари билан шўро жаллодлари ўз мақсадларига эриша олмадилар. Зеро, энди давр ўзгара бошлаган, қўрқув исканжасидан қутилаётган янгича тафаккур тарзи юзага келаётган эди. Шу боис, сиёсий-мафкуравий тазйиқларга қарши илғор қарашга эга бўлган зиёлилар якдиллик билан кураш олиб бордилар. Чунончи, М. Қўшжонов, О.Шарафиддинов, Н.Худойберганов, Н.Каримов ва бошқа фаол танқидчиларнинг матбуотда чоп этилган мақолаларида бундай салбий кўринишларга кескин зарба берилди.
80-йилларда юзага кела бошлаган янгича тафаккур тарзи адабиётшунослик ва адабий танқиднинг асосий тадқиқ объектларини, мавзу йўналишларини, тадқиқ ва таҳлил мезонларини, тамойилларини белгилаб берди. Ўзбекистон ўз мустақиллигига эришгандан сўнг бу ҳаракат изчил тус ола бошлади.
Хўш, бу давр адабиётшунослиги ва адабий танқидчилигида асосан қандай муаммолар хусусида баҳс юритилди? Мазкур соҳалар тадқиқ ва таҳлил тамойилларини, методологик хусусиятларини қай йўсинда янгилади? Бадиий асарга қандай мезонлар асосида ёндошилди? Бу каби саволларга жавоб топиш бугунги адабиётшунослик ва адабий танқид илми олдида долзарб вазифа бўлиб турибди. Уларга қониқарли жавоб топмасдан бугунги адабий танқиднинг ҳақиқий қиёфасини аниқлаш қийин.
Бизнинг назаримизда, сўнгги ўн-ўн беш йил ичида адабиётшунослик ва адабий танқиднинг етакчи тенденцияларини, тадқиқ ва таҳлил кўламини асосан қуйидаги масалалар ташкил этади:
1.Адабиётшунослик ва адабий танқидда метод ва методология муаммолари. Тадқиқ ва таҳлил принципларининг муштарак ва ўзига хослиги масалалари.
2.Адабий меросни  қайта баҳолаш масаласи.
3.Бадиий асарга янгича муносабат масаласи.
Ушбу масалаларнинг кейинги иккитасини, характер хусусиятидан келиб чиқиб, алоҳида бобларда ўрганиш зарурати бор.
Ўтган аср саксонинчи йилларининг иккинчи ярмида ижтимоий ҳаётда юз бера бошлаган ўзгаришлар, айниқса, мустақилликка эришганимиздан сўнг адабий танқиднинг методологик тамойилларидан бири-концепцияни янгилаш долзарб муаммога айланди. Жумладан, Наим Каримов «Қайта қуриш ва адабий танқид» сарлавҳали мақоласида концепциянинг янгиланиши, яъни янгича «танқидий-эстетик тафаккурнинг шаклланиши» узоқ давом этадиган жараён эканлигини таъкидлайди. Чунки «адабий танқиддаги қайта қуриш деганда мавжуд нуқсонларни бартарф этиш, танқидчиликда саёзликка, субъективлик ва ғаразгўйликка, хушомадгўйлик ва мадҳиябозликка, ёзувчининг ғоявий-бадиий ниятини тушунмаслик ёки нотўғри талқин қилишга қарши кескин кураш олиб боришни англатади" .
Дарҳақиқат, таъкидланган бу муаммолар қисқа вақтда осонгина ҳал бўладиган масалалар эмас. Зеро, бу иллатлар шўро даври сиёсатининг оқибатлари сифатида узоқ вақт пайдо бўлган эди. Н.Каримов тўғри таъкидлаганидек, концептуал янгиланишни, энг аввало, адабий танқидга бўлган салбий муносабатни ўзгартиришдан бошлаш керак. Чунки, мақолада қайд этилганидек, ўша пайтда кўплаб ижодкорларнинг адабий танқидга муносабати яхши эмас эди. Бунга эса, тасодифий авторларнинг мақола ва тақризларида юқорида қайд этилган иллатларнинг намоён бўлиши, баъзан вульгар социологик кўринишларнинг учраши сабаб бўларди. Н.Каримов М.Ваҳобовнинг «Тарих ҳақиқатига зид» ва «Совет Ўэбекистони» газетасида чиққан  «Ғоявийлик-адабиётимизнинг бош мезони» мақолаларидаги ғаразгўйлик ва сиёсий калтабинлик, «ғоявий ҳушёрлик» иллатларни фош қиларкан, эътиборни мазкур иллатларнинг сабабларига жалб этади. Ваҳобовчилик иллатлари фақат бугуннинг маҳсули эмас, балки 40-50-йилларга (аслида 20-йилларнинг охири 30-йилларнинг бошига-Қ.Қ.) бориб тақалишини айтади. Шунингдек, бундай мақолаларнинг юзага келиши шунчаки тасодиф эмаслигини, улар ижодкорларимиз бошига оғир кунларни солгани ҳамда танқидга бўлган салбий муносабатни ҳам шакллантирганини куюниб ёзади: «Аслида ёзувчиларимизда адабий танқидга нисбатан салбий муносабат ана шундай фактлар таъсирида шаклланган. Ёзувчиларимизнинг дилини қон, тилини гунг қилган кишилар ҳам-ўшалар. Шунинг учун ҳам адабиётимиз ва маданиятимизга нисбатан кўнгилида тариқча ҳам ҳурмат бўлмаган, ғоявийлик, синфийлик ва партиявийлик хақидаги шиорлар билан ниқобланган Ваҳобовга ўхшаган кишилардан адабиётни ва ижодкорларни ҳимоя қилишимиз керак» .
Н.Каримов мақоласида умумий мулоҳазаларга таяниб танқид конципциясини янгилаш ҳақида фикр юритган бўлса, Асқарали Шарапов «Танқидий мушоҳада юритиш ва холислик» сарлавҳали мақоласида конкрет таҳлил орқали танқидчиликдаги баъзи нуқсонлар: танқид этикасига риоя қилмаслик, холислик ва объективликнинг етишмаслиги, «мен биламан, сен билмайсан» қабилидаги менсимаслик иллатларини Очил Тоғаев билан Умарали Норматовнинг А.Ориповнинг «Аёл» шеъри устидаги баҳслари, шунингдек, А.Холлиевнинг Аҳмад Аъзам, Б.Акрамовнинг О.Шарафиддинов қарашларига муносабатлари мисолида кўрсатиб ўтади. Шу билан бирга, танқидда ҳиссий таҳлил билан рационал таҳлилнинг уйғунлигига эришиш самарали натижалар бериши мумкинлигини «Аёл» шеъри таҳлили орқали кўрсатишга ҳаракат қалади.
80-йилларнинг охири 90-йиллар танқидчилигини кўздан кечирганда концепцияни янгилаш  зарурлиги ҳақида кўплаб мулоҳаза ва таклифлар, фикрлар, кузатишу мушоҳадалар баён этилганини кўриш мумкин. Бу мушоҳадаю мулоҳазалар ғоят ранг-баранг бўлиб, баъзан бир-бирини тўлдирса, баъзан инкор этади. Шунга қарамай, уларни ўзаро боғлаб турадиган бир муштарак хусусият бор эди. У ҳам бўлса, тоталитар тузум зўравонлиги асосига қурилган сохта тамойиллардан қутилиш, уларнинг ўрнига бадиият қонуниятларини ўзида мужассамлаштирган, эркин фикр юритишга имкон яратадиган тамойилларни тадбиқ этиш истагидир.
Адабий танқид концепциясининг янгиланиши кўплаб ғоят муҳим масалаларнинг ҳал этилиши билан характерлидир. Жумладан, шўро даврида ҳукм сурган концепциянинг асл моҳиятини англаб олиш, унинг асосий жиҳатларини тўғри тафтиш қилиш, қолаверса, адабиётнинг, бадиий асар концепциясининг янгиланиши зарурлиги, адабий танқиднинг эски методологиядан фарқли янги методологик асосини яратиш ва ҳокоза. Бу муаммолар 90-йиллардаёқ метод ва методология масалаларига бағишланган аксарият мақолаларда ўз ифодасини топа бошлади. Жумладан, адабиётшунос ва олим Х.Дўстмуҳаммад «Концепцияни янгилаш учун...»  мақоласида бу ишни аввало «...ҳаётни бадиий идрок этиш борасидаги шаклланган қадриятларимизни очиқ-ойдин тафтиш қилишдан, ёзувчилармиз концепцияларини ўрганишдан бошлаш керак», деган талабдан келиб чиқиб, Қодирийнинг «Ўткан кунлар», «Обид кетмон», Ойбекнинг «Қутлуғ қон» асарлардаги етакчи концепцияларни аниқлашга ҳаракат қилди.
Танқидчи таҳлиллар асосида «Ўткан кунлар» романининг бош концепциясини инсоний муносабатлар тасвири ташкил этади, деган хулосани беради. «Обид кетмон» романида эса, кўпроқ ижтимоий муносабатларни тасвирлаш етакчилик қилишини таъкидлайди. «Ижтимоий ҳаёт тарихи, сиёсий қарашлар зиддияти ҳақида гап борганда синфий тушунчалар, синфий қадриятлар ҳал қилувчи омил ҳисобланади». Х.Дўстмуҳаммаднинг фикрича, шўро даври адабиётининг концепциясини, асосан, ижтимоий муносабатлар тасвири орқали юзага келадиган синфийлик ва партиявийликка таянган ғоя ва мафкура ташкил этади. Танқидчининг бу фикрларига қўшилган ҳолда, унинг «Қутлуғ қон» романи қисқа таҳлилидан чиқарган барча хулосаларига (хусусан, оқ-қора рангларнинг беҳад қуюқлаштириб тасвирлангани ҳақидаги) тўла қўшилиш қийин. Гарчи роман социалистик реализм методининг намунаси, унда воқелик, конфликт синфийлик ва партиявийлик нуқтаи назаридан ёритилган бўлса-да, ёзувчи аксарият ўринларда ҳаёт ҳақиқати ва характер мантиғига риоя қилганини таъкидлаш зарур. Танқидчининг келган хулосаларидан аён бўлаётирки, ижтимоий муносабатлар тасвирига асосланган синфий ва партиявий мафкурага таянилган эски концепциядан воз кечиш зарур ва унинг ўрнига инсоний муносабатларга асосланган  концепция бўйича ижод қилиш лозим. Шундагина қаҳрамонларни жамиятда тутган мавқеларига, яъни бой ёки камбағаллилигига, ишчи ёки чўпонлигига қараб эмас, балки уларнинг ички оламига, руҳий-маънавий дунёсига, феъл-атворига асосланиб таърифлаш, тавсифлаш мумкин бўлади. Бундай асарларни таҳлил қилган танқид ҳам ўз концепциясини асар моҳиятидан келиб чиққан ҳолда янгилаб боради. Танқидчининг ушбу хулосаси муҳумлигини таъкидлаш жоиз, албатта.
Хўш, Х.Дўстмуҳаммад назарда тутган шўро даври адабиёти, хусусан, ўша даврда ижод қилган ёзувчиларнинг концепцияларини қай тарзда тафтиш қилган, баҳолаган маъқул? Уларнинг қайси жиҳатларидан воз кечиб, қайси жиҳатларини адабий жараёнга хизмат қилдириш лозим? Айни шу саволлар 90-йиллар бошидаги танқидчилик олдида долзарб бўлиб турганди.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» ҳафталигида уюштирилган «Тавбадан тозаришгача...»  сарлавҳали давра суҳбатида юқоридаги сингари саволларга жавоб топишга ҳаракат қилинган. Давра суҳбатида иштирок этган адиб ва олимлар О. Ёқубов, М. Қўшжонов, Шукрулло ва Тоҳир Малик шахсга сиғиниш даври иллатларининг ҳаётга ва адабиётга етказган салбий оқибатлари, минглаб бегуноҳ инсонлар қатағон қурбони бўлишгани, улар орасида А.Қодирий, Чўлпон, Фитрат, У.Носир каби кўплаб улуғ истеъдод соҳибларини ҳам мустабид тузум аямаганини айтишган, уларнинг ҳаёти ва ижодига оид барча маълумотларни, материалларни ўрганиш ва халққа рўй-рост етказиш зарурлигини таъкидлашган.
Суҳбатда иштирок этган Б.Қосимов ва У.Қўчқор эътиборни тоталитар тузумни юзага келтирган омилларнинг туб моҳиятини очиб ташлаш лозимлигига қаратишган. Жумладан, Б.Қосимов 1917 йиллги октябр тўнтаришидан кейинги толатўп вазият ҳақида гапириб, шундай дейди: «...анча вақт «Ким кимни енгади?», деган савол қўйилди ва у 20-йилларнинг охирида  «янги турмуш» фойдасига ҳал бўлди. Лекин у билан айни бир пайтда «Ким ҳақ?» деган савол ҳам қўйилган эди. Буни кўпроқ адабиёт қўйди. Бу, айтиш керакки, ҳозирда ҳам саволларнинг саволи бўлиб турибди. Унга, йил сайин, тўғрироғи, қатағон йиллардан  ёруғлик томон юрганимиз  сайин босиб ўтган йўлимизнинг ягона тўғри йўл эканлигига шубҳа кучайиб бормоқда».
Дарҳақиқат, октябр тўнтаришидан кейинги давр ҳаётини тафтиш қилишга даъватлар ҳали шўролар тузуми қуламасданоқ халқимизнинг мутақилликни орзу  қилиб, унга интилиб  яшаганидан, тоталитар тузум ғояларига шубҳа билан қарай бошлаганидан далолатдир. Бу ҳол эса, ўша пайтдаёқ  тафаккур тарзининг ҳам  янгиланаётганини кўрсатганди. У.Қўчқор қатағон сиёсатининг миллий маданиятига, адабиёт ва санъатга кўрсатган салбий таъсири ҳақида гапириб, маданий ҳодисаларга, адабиёт ва санъат асарларига уларнинг бадиий-эстетик қимматига қараб эмас, балки синфий-инқилобий ғоясига қараб баҳо берилгани тузумининг синфий моҳияти миллийликни, бошқа бирор-бир дунёқарашни тан олмаганини, шу боис, ўз синфий моҳиятига мос бўлмаган ҳар қандай фикрни мавҳ этганини таъкидлайди.
Дарвоқе, давра суҳбатининг «Тавбадан тозаришгача...» деб номланганида ҳам ўзига хос рамзий маъно бор. Зеро, етмиш йил давомида кўплаб бегуноҳ инсонларнинг, биринчи галда, ижодкор, зиёли, олим ва давлат арбобларининг қатоғонга дучор бўлишида воситачилик қилиб,  билиб-¬билмай, мустабид тузум тегирмонига сув қўйганлар ҳам бўлдики, эндиликда улар ўша гуноҳлар учун тавба-тазарру қилишлари лозим, деган фикр давра суҳбатида дадил айтилди. «Энг улуғ иш-ўтмиш хатоларидан буткул воз кечишимиз, шунинг бараварида тавба-тазарру қилиш ҳали ўз юксак мақомида адо этилганича йўқ. Ҳолбуки, тозаришнинг, покланишнинг муборак йўли тавбадан бошланади. Албатта, у ғоят машаққатли, лекин келажак ҳаётни–тоза ҳаётни усиз тасаввур қилиб бўлмайди» (И.Ғафуров). Мустақиллик арафасида айтила бошланган бундай фикрлар янгича дунёқараш, янгича концепциянинг илк куртаклари эди. Бу куртаклар мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ ғунчалаб, адабиёт ва санъат, адабий танқиддаги янгиланаётган концепциянинг етакчи тамойилларини белгилашда муҳим роль ўйнади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, юқорида кузатилганидек, ёзувчи ва шоирлар, адабиётшуносу танқидчиларнинг илғор қисми мустақилликкача бўлган даврдаёқ янги типдаги адабиётнинг ўзига хос шакл-шамойили ҳақида фикр юрита бошлаган экан, бу ҳол уларнинг янги даврга ҳам руҳий-психологик жиҳатдан, ҳам ақлий-амалий томондан маълум тайёргарлик босқичини ўтаганини билдиради. Шунинг учун ҳам истиқлолнинг дастлабки пайтларидаёқ «Истиқлол адабиёти қандай бўлиши керак?», «Янги адабиётнинг асосий мезонлари нимадан иборат?», «У кимни ва нимани тадқиқ этади, кимга ва нимага хизмат қилади, қай йўллардан юриб, қай манзиллар сари боради?» қабилидаги кўплаб саволлар кун тартибига қўйилди.
Истиқлолнинг илк йилларида (1993) Президент И.Каримовнинг бир гуруҳ ижодкорлар билан учрашуви бўлди. Учрашувда биринчи марта истиқлол даври ўзбек адабиётининг методологик асосини демократик тамойилларга асосланган, умуминсоний ва миллий қадриятларни ўзида мужассамлаштирган мустақиллик мафкураси ташкил этиши лозимлиги ҳақида фикрлар айтилди. Яратилажак мафкура қандай бўлиши лозим, деган масала ҳам қизғин муҳокама этилди. Мазкур масала юзасидан «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг мустақиллигимизнинг  икки йиллиги арафасида ташкил этган «Истиқлол ва адабиёт»  (1993 йил, 6 август сони) мавзусидаги давра суҳбатида характерли фикрлар ўртага ташланди.
Суҳбатда иштирок этган О.Ёқубов, А.Орипов, О.Шарафиддинов, Т.Малик, Т.Қаҳҳор ва Х.Дўсмухаммад яратилажак мафкуранинг ўзига хос жиҳатлари ҳақида фикр-мулоҳазаларини баён этишди. Мустақиллик мафкураси коммунистик мафкурадан батамом фарқ қиладиган, синфийлик ва партиявийликдан холи, халқимизнинг азалий орзулари, турмуш тарзи урф-одатлари, анъаналари билан чамбарчас боғланган миллий мафкура бўлиши лозимлиги таъкидланди. Жумладан, О.Ёқубов мустақиллик даври ижодкорининг асосий вазифаларидан бири «миллатимиз учун, она юртимиз учун, фарзандларимиз бахт-саодати учун бутун иқтидорини бағишлашдан иборат бўлмоғи керак», деб ҳисобласа, А.Орипов «мафкура» сўзининг замирида маълум фикр ётишини ва адабиётдаги мафкурани ифодалайдиган мазкур фикр соғлом бўлиши лозимлигини таъкидлади. О.Шарафиддинов ва Т.Малик адабиётнинг вазифаси ҳақида сўз юритиб, адабиёт мустақилликни мустаҳкамлаш, мустақиллик мафкурасини яратиш йўлида миллат онгини тарбиялаши, унинг маънавий дунёсини янгилаш йўлида хизмат қилиши зарур, деган фикрни ўртага ташлашди. Т.Қаҳҳор аслида адабиётдаги мафкура миллий замин билан боғлиқлигини энг қадимги ёзма ёдгорликларда ҳам миллат ва давлат, ватан тушунчалари зикр этилгани ҳақида гапириб, «Бугунги адабиёт ўша эски тамал тошлар устида турар экан, демакки, бугунги миллий мафкура ҳам боболаримиз қурган давлатлардаги мафкура тажрибаларига таянмоғи табиийдир», деган хулосага келади.
Т.Қаҳҳор диққатни яна бир муҳим масалага қаратади. Гап шундаки, ўша йилларда «Биз мустақил бўлдик, энди яратилажак адабиётимиз ҳар қандай мафкурадан холи бўлиши керак», деган қараш ҳам тарғиб қилина бошлаган эди. Жумладан, Қозоқбой Қашқирлининг «Таҳлил машаққатлари» сарлавҳали мақоласидаги Ш.Холмирзаевнинг «Адабиёт ўладими?» мақоласига муносабат билдириб ёзган қуйдаги фикрлари характерлидир: «Мақолада ҳар қандай, ҳатто энг олийжаноб мафкура ҳам моҳият эътибори билан адабиётга нисбатан зўрлик эканлиги марксизм-ленинизм идеологияси мисолида жуда ишонарли кўрсатилган. Зеро, мафкурага асосланган тузум, жамият шахс эркига, ижод эркинлигига дахл қилмаслиги мумкин эмас».
Т.Қаҳҳор шундай мазмундаги фикрларга муносабат билдириб, адабиёт учун мафкура зарурий шартлардан бири эканлигини мантиқан шундай далиллашга уринади: «Чунки, аввал таъкидлаганимиздек, давлат ва мафкура жисму жондир, адабиёт, тарих, маданият унинг ҳаётида руҳ берувчи бир қайноқ булоқдир. Давлат, мафкура, адабиёт бир бўлгани учун ҳам қаҳрамон оталаримиздан Қултегин тош китобидаги «Эй, турк элим, бошингдаги осмон босиб тушмаган бўлса, остингдаги ер ёрилмаган бўлса, халқингни ким қул қилди?» деган мазмундаги сўзлар битилган. Шунинг учун ҳам Қашғарли Маҳмуд «Турк сўзлари девони»ни ёзади ва бу билан араблар босқинидан кейин ёзуви йўқотилган, тили ўлимга маҳкум қилинган Туронда яшаган боболаримизнинг турк сўзлари, тарихлари, ота сўзларимиз, қўшиқларимиз сақланиб қолди. Бу ҳам мафкурадир, адабиётнинг айни миллий сиёсат билан боғлиқ эканидир. Чунки адабиёт миллатнинг яшаши учун, сақланиши учун хизмат қилади».
Бундай нуқтаи назарнинг тўғрилиги, адабиётдагина эмас, балки жамиятнинг барча жабҳаларида ҳам, хусусан, давлатчиликни барпо этишда ҳам мафкура муҳим роль ўйнашини кейинги ўн йиллик тарих исботлади. Ш.Холмурзаев ҳам ўзининг «Адабиёт ўладими?» мақоласида мафкура борасида илгари сурган фикрларидан воз кечиб, «Тафаккур» журналининг 1999 йил 1-2-сонларида эълон қилинган «Жамиятнинг мақсади, яъни мафкура бобида ўйлар»  номли эссесида миллий мафкуранинг яратилаётганлигини ва у умуминсоний қадриятларни ҳам ўзида мужассамлаштира олганини ифтихор билан эътироф этади.
Миллий мафкурада умуминсоний қадриятлар масаласи жуда муҳим ўрин тутади. Чунки миллий мафкура, миллийлик масалалари ғоят нозик тушунчалардир. Бунда «миллийлик» тушунчаси билан «миллий маҳдудлик» тушунчасини бир-биридан фарқлаш лозим бўлади. Юқорида тилга олинган давра суҳбатида Х.Дўстмуҳаммад масаланинг шу жиҳатига диққатни қаратиб, адабиётимиз фақат миллий анъаналар асосидагина ривожланиши мумкин эмас, дейди. Адабиётнинг ҳар томонлама ривож топиши, юксак ютуқларга эришиши учун миллийлик билан бирга умуминсоний қадриятларни ўзида мужассамлаштирган жаҳон адабиётидаги турли оқим ва йўналишларда битилган асарлар, хорижлик машҳур адиблар тажрибасини ўзлаштириши зарур ва улардан адабиётимизда фойдаланиш лозим.  «Миллийлик ўз қобиғига ўралган, «бобомдан қолгани кифоя, ўзим ҳеч нарса орттирмайман» қабилида иш тутадиган тушунча эмас. Ҳозирги ўзбек бадиий тафаккури тўқимасига сингиб кетадиган, дунёни тўкисроқ, янгироқ идрок этишга ёрдам берадиган нимаики йўсин ва услублар бор экан, улар ўзбек миллий адабиётига ёт бўлмаслиги керак», дейди Х. Дўстмуҳаммад.
Шу боис, мустақилликнинг дастлабки пайтларидаёқ адабиёт аввал қандай эди-ю, энди янги типдаги адабиёт қандай бўлиши лозим, деган масала кун тартибининг асосий муамосига айланди. Бунда асосий эътибор адабиётнинг ижтимоийлиги, мафкура билан муносабати, оммавийлиги ва тарбиявийлиги, бадиий-эстетик тамойиллари масаласига қаратилди. Жумладан, Қ.Йўлдошевнинг «Ёниқ сўз»  китобида жамланган кўпгина мақолаларнинг асосий мавзусини юқорида қайд этилган масалалар ташкил этади.
Олим ўз кузатишларида ўтган асрнинг 80-90- йилларида қизғин баҳс-мунозараларга асос бўлган адабиёт тарихини даврлаштириш муаммосига тўхталиб, бошқа қарашлардан фарқли равишда ҳар бир даврни ижтимоий-тарихий ўзгаришлардан эмас, балки бадиий тафаккурдаги эврилишлардан, яъни адабиётнинг ўзига хос ички тараққиёт қонуниятларидан излайди. Шу асосда адабиёт тарихини учта катта даврга-Исломгача бўлган даврдаги адабиёт, Ислом таъсиридаги адабиёт, Жаҳоний таъсирлар даври адабиётига ажратади ва ҳар бир давр адабиётининг етакчи хусусиятларига доир қарашларини баён этади. Олим кейинги даврни «Янги ўзбек адабиёти» деб атайди ва унинг асосий хусусиятларини, ички тараққиёт тамойилларини янги босқичларга ажратиб талқин қилади. Олимнинг маданий меросни қайта баҳолашдаги кузатишлари,  асосан, мана шу даврга, аниқроғи, ХХ аср ўзбек адабиёти ва унинг бир қисми бўлган шўро даври адабиётига тааллуқлидир.
Қ.Йўлдошов ХХ аср ўзбек адабиётининг етакчи хусусиятларини, ижтимоийлашувининг моҳиятини, сабаб ва оқибатларини теран талқинлар асосида кўрсатиб беради. Унинг фикрича, мумтоз адабиёт хос одамларга аталиб, уларни қаҳрамон сифатида тасвирлаган бўлса, кейинги давр адабиёти ўз «эстетик аршидан тирикчилик заминига тушиб» ижтимоий ҳаётни ва турмуш ташвишларига кўмилган оддий одамларни, уларнинг кундалик ўй-хаёлларини тасвирлай бошлаган адабиётга айлана борган (30-бет). Шунга кўра, адабиётнинг вазифаси ҳам ўзгара бошлаган. Яъни адабиёт ўзининг соф санъатлигидан чекиниб, ижтимоий муаммоларни кўтариб чиқадиган, ташвиқот қиладиган ижтимоий-эстетик ҳодисага айланган. Шу боис, унда халқчиллик кучайди, тили жонли халқ тилига яқинлашди, жанр имкониятлари кенгайди. Олимнинг хулосаларига кўра, бу ўзгаришлар бошданоқ ижтимоийлашган Ғарб адабиёти таъсирида юзага келди ва айниқса, шўро даври адабиётида авж нуқтага кўтарилди. Оқибатда адабиёт нафақат ижтимоий мазмун касб этди, айни чоғда, ҳоким мафкура ғояларига хизмат қилиб, ҳукм-хулосалар чиқариб, қарорлар қабул қилувчи давлат ишига айлантирилди. Адабиётда инсоннинг ўзи эмас, унинг фоалияти тасвири етакчилик қила бошлади.
Қ.Йўлдошев қарашларида шўро даври адабиётига нописанд муносабат сезилмайди. Унинг ўзи таъкидлаганидек, бу даврда адабиёт кўп нарсаларга эришди ҳам, роман, қисса, ҳикоя каби ўнлаб жанрлар ўзлаштирилди. Натижада «Ўткан кунлар»дан бошлаб «Ўғри» каби ўнлаб бадиий мукаммал ва жаҳоний синовларга бардош берадиган кўплаб асарлар яратилди (30-бет). Олим фикрларининг тасдиғини шўро даврида яшаб ижод қилган Ғ.Ғулом, М.Шайхзода, Миртемир, У.Носир, шунингдек, ижоди билан ўша замонда бошлаб элга танилган А.Орипов, Ў.Ҳошимов, Ш.Холмирзаев, Р.Парфи, Ш.Раҳмон, З.Аълам, А.Суюн сингари ижодкорларнинг асрларига доир кузатишларида ҳам кўришимиз мумкин.
Қозоқбой Йўлдошев мақолаларида бадиий адабиётнинг эстетик жиҳатига, яъни унинг «соф санъат» эканлигига урғу қаратади. Айни чоғда, адабиётнинг оммавий бўлиши лозимлигини  инкор қилади. Диди юксак, савияси ўта юқори кишилар-хос одамларгамўлжаллаб ёзилган асарларнигина чинакам санъат намуналари, деб ҳисоблайди. Шу нуқтаи назардан, олим бадиий асарнинг мафкуравийлигини ҳам инкор этади. Мустақилликдан кейинги янги адабиётни аслига – «соф санъат»лигига қайтаётган адабиёт сифатида кўради ва уни ўнта асосий хусусиятини шарҳлайди.
Адабиётшунос Дилмирод Қуронов эса, бу каби қарашларга муносабат билдираркан, айни муаммоларни узил-кесил ечимга эга, аниқ-тиниқ ҳукм-хулосалар чиқаришнинг  имкони бўлмаган тушунчалар сирасига киритади. У Чўлпоннинг «Адабиёт надур» деган мангу саволини ўртага қўяркан, мазкур саволга турли даврларда турлича жавоблар берилганлигини, бироқ бугунги кунда ҳам ушбу савол кун тартибидаги асосий масала бўлиб қолаётганлигини таъкидлайди ва , уларга ўз муносабатини Абдулла Қаҳҳорнинг «Ўғри», Ойбекнинг «Наъматак» асарлари таҳлили орқали билдиради. Олим адабиётнинг ўзига хос табиатини ижод жараёни билан боғлаб талқин этишга ҳаракат қилиб, ижодкорнинг билишга эҳтиёжини ижодга олиб борувчи йўл сифатида таъкидлайди ва бу эҳтиёж билишга қаратилганлиги боис ҳам ижтимоийликка дахлдор, деган хулосага келади. Асарни яратилиши, яъни генетик жиҳатига кўра ижтимоий ҳодиса, деб баҳолаган мунаққид фикрича, бадиий асарда ижтимоийлик билан шахсийлик қоришиқ ҳолда келади, фақат уларнинг даражаси, нисбати турли асарларда турлича намоён бўлади. «Инсоннинг кўнглидаги туйғулар, изтироб-у қувончлар келиб чиқиши жиҳатидан ижтимоий эмас-ми?»  
Д. Қуронов бу фикрини асослаш учун Абдулла Ориповнинг «Баҳор кунларида кузнинг ҳавоси» сатри билан бошланувчи табиат манзараси тасвирига бағишланган (аслида эса, руҳий ҳолат, кайфият манзараси чизилган) шеър таҳлилида ундаги дардни ижтимоий дард, деб таърифлайди ва уни шеър ёзилган давр, яъни 1967 йил билан боғлаб талқин этади. «Ҳассос шоир ўзини қийнаган ДАРД суратини табиат манзарасида кўради, «баҳор кунларидаги куз ҳавоси»дан келган изтиробини, аламу ўкинчини ифодалайди. Жамиятнинг кўзи очиқ аъзоларини изтиробга солган бу ижтимоий дард шоирнинг шахсий дардига айланган, дарднинг шахсийлашиш даражаси шунчаларки, биз шеърни «кўнгил шеърияти» дейишга-да, уни «соф санъат» намунаси сифатида баҳолашга-да мойилмиз» (ўша китоб, 22-бет). Мунаққид адабиётдаги юзаки, яланғоч талқин этилган ижтимоийликка қарши, бироқ айни пайтда бадиий асарлардаги том маънодаги ижтимоийликни инкор этувчиларнинг фикрига ҳам қўшилмайди.
Д. Қуронов ўз муносабатини билдирган масалалардан яна бири адабиёт оммавий бўлиши керакми ёки у хос кишиларга мўлжалланган бўлиши керакми, деган масаладир. Бу масалада у шундай фикрни илгари суради: «Бир қарашда бу баҳс ниҳоясиздек, уни ҳал қилиб бўлмайдигандек кўриниши мумкин. Бироқ, унутмаслик керакки, муаммонинг ечими баҳс бир томонга ҳал бўлганидагина топилади дейишлик хато, кўп ҳолларда баҳснинг ечими муросада бўлади. Зикр этилган баҳснинг ечими ҳам, бизнингча, муросададир».  (24-бет).
Айни хулоса олимнинг масалага тўғри ёндашаётганидан далолат беради. Зеро, чинакам бадиий асарни хос кишиларгина ўқиши керак, қабилида ёндашиш адабиётнинг вазифасини бирёқлама талқин этишга йўл очади. Зотан, Д.Қуронов таъкидлаганидек, китобхонларнинг диди ҳар хил ва улар ўз дидлари, савияларига мос асарларни танлаб мутоала қиладилар. Бироқ, шуни ҳам таъкидлаш керакки, Д. Қуронов бадиий асарнинг эстетик қиммати билан ундаги ижтимоий талқинни бирдек кўраркан, уларнинг нисбати насрда кўпроқ, назмда камроқ бўлади, деган фикрни билдирадики, бунга қўшилиб бўлмайди. Чунки бадиий асар, энг аввало, эстетик ҳодиса. Шу боис, китобхонни ундаги ижтимоий ҳодисалар тасвири ва талқинигина эмас, энг аввало, бадиий-эстетик мазмуни қизиқтиради. Бундан ташқари, инсонга табиатан ижтимоий ҳодиса, деб қараш ҳам бирёқлама. Ваҳоланки, инсон нафақат ижтимоий, балки биологик ҳодиса ҳамдир. Агар одам биологик жиҳатдан мукаммаллик бўлмаса, бошқача айтганда соғлом бўлмаса, у том маънодаги ижтимоий ҳодисага айлана олмайди.
Бинобарин, биз юқорида келтирган икки олимнинг бир-бирига зид қарашларини бугунги кунда адабиётни тушунишдаги икки хил тамойил, деб оладиган бўлсак, уларнинг бирини асосли, иккинчисини асоссиз, деб ҳукм чиқаришдан тийилиш лозим бўлади. Негаки, гап илмий-назарий қарашларни шакллантириш ҳақида кетаркан, ҳар иккала қарашдаги энг характерли жиҳатлар уйғунлаштирилиб, муайян хулосалар чиқарилса, бу методологик жиҳатдан мақбул йўл бўлади.
Хуллас, юқоридаги кузатишлардан шундай тўхтамга келиш мумкин: истиқлол даври танқидчилиги ўзининг методологик асосларини синфийлик ва партиявийликка асосланган шўро даври танқидчилигидан тубдан фарқ қилувчи тамойиллар асосида янгилай бошлади. Бу янгиланиш, энг аввало, танқидчи дунёқараши ва илмий концепциясидаги ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда намоён бўлди. Бу давр танқидчилигида методологияга фақат илмий билиш методлари ёки  методлар назарияси ҳақидаги таълимот деб эмас, балки, энг аввало, адабий жараёнда кечаётган етакчи тенденцияларни тезкорлик билан талқин этиб, илмий муаммо сифатида адабиёт илми олдига қўядиган ва шу тариқа илмий йўналишларни тўғри ечим  сари йўналтирадиган яхлит тизим, деб билиш етакчилик қилмоқда. Бу жараёнда диалектик ёндашувдан ташқари гнесологик, онтологик, аксиологик ва снергетик ёндашувлар ҳам амал қила бошлаганлигини кузатиш мумкин.  Бадиий асарни тайёр назарий қолиплар воситада эмас, балки матннинг моҳиятидан келиб чиқиб талқин этиш устивор йўналишга айланиб бормоқда. Бу хил янгиланиш жараёнида нафақат ташқи омиллар, балки, энг аввало, ички омил-мунаққид «мен»и ҳал қилувчи аҳамият касб этишига эърибор қаратилаётир.

2-БОБ.  ТАНҚИДДАГИ ТАРИХИЙЛИК ПРИНЦИПИ: ЗАМОН ВА ТАДРИЖ.

Адабий танқид методологиясининг янгиланиш тамойилларидан бири танқидчиликда миллий уйғониш (жадид) адабиёти ва унинг намояндалари ижодининг қайта баҳоланганида кузатилади. Юқорида таъкидланганидек, ўтган асрнинг  80-йиллар якунига келиб, ижтимоий ҳаётда юз бера бошлаган сиёсий ўзгаришлар адабий танқид тафаккурида ҳам янгиланишларга туртки берди. Бу даврга келиб, айниқса, мустақилликнинг дастлабки йилларида адабий танқид сезиларли даражада фаоллашди, мавзу доираси кенгайди, бошқа   гуманитар соҳалар, жумладан, тарих, фалсафа ва эстетика  билан алоқаси изчил ва мунтазам тус касб этаборди. Бунинг асосий сабаби айни ўша даврга келиб ўтмишни, тарихни, миллий маданий меросни ўрганиш ва қайта баҳолашга қизиқишнинг ғоятда кучайганлиги билан изоҳланади.
Дарҳақиқат, айни шу даврдан тарихчилар, файласуфлар, адабиётшунос ва нафосатшунослар  тарихимизга, маданий меросимизга доир қарашларни янгилашга, янгича концепция ва тафаккур тарзи билан ёндашишга  киришдилар. Бу ҳаракат, айниқса, чор мустамлакасидан кейинги, хусусан, ХIХ аср охири  ва ХХ аср бошларидаги миллий уйғониш даврига қизиқишнинг кучайганида яққол кўринади. Чунончи, жадидчилик ҳаракати билан боғлиқ воқеалар, жадидларнинг октябр тўнтаришигача кўрсатган фаолияти ва тўнтаришдан кейинги қисмати  масаласи илм аҳлининг алоҳида эътиборида бўлди.
Таъкидлаш жоизки, бу йилларда, яъни ХIХ аср сўнггидан  ХХ асрнинг 30-йилларининг охиригача бўлган давр фақат ўзбек адабиётшуносларининг эмас, айни чоғда, хорижлик адабиётшунослар, жумладан, америкалик, олмониялик, туркиялик олимларнинг ҳам диққат марказида  бўлиб келди.
Истиқлол арафасида ўз концепциясини ва тадқиқ усулларини янгилаётган танқид тафаккури бу пайтга келиб эътиборини бир қатор долзарб муоммоларга қаратмаслиги мумкин эмас эди. Чунки ХХ аср бошларидаги миллий уйғониш ва маърифатпарвар зиёлиларнинг истиқлол бораcидаги орзу-интилишларига 80-йиллар зиёлиларининг саъй-ҳаракатлари уйғун эди. Зеро, ўзбек адабиётида ўтган асрнинг 70-80-йилларида яратилган энг яхши асарларни кузатганда уларда социалистик реализм қолипларини ёриб чиқишга кучли интилишни, турли хил усуллар, образ ва тимсоллар воситасида давр фожеасини, тоталитар тузумдан норозилик кайфиятини, ўзликни англашга кучли иштиёқни кўриш мумкин. Шу боис, янгиланаётган танқид тафаккури 80-йиллар охирига келиб бутун диққат эътиборини аср бошидаги адабий ҳодисаларга қаратгани табиий жараёндир. Айни шу ҳодисанинг бошқа бир сабаби ҳам бор.
Маълумки, ўтган аср бошидаги  миллий уйғониш ҳаракати   намояндалари ва уларнинг фаолияти, асарлари шўро даврида муттасил турли  сиёсий айбловлар билан қораланиб келинди. Айни чоғда, илғор миллатпарвар зиёлилар, таниқли ёзувчи ва шоирлар, адабиётшунос ва мунаққидларда ўша даврда яшаб ижод этган адибларнинг ижодларига  қизиқиш сусаймаган. Жумладан, улар Чўлпон ва Фитратларнинг  таъқиқланган асарларини имкон топиб ўқишган, фикр юритишган. Таниқли мунаққидлардан бири Умарали Норматовнинг айтишича, Чўлпон шеърлари  ён дафтарларда қўлда кўчирилиб ўқилган.  Озгина имкон туғилган 60-йиллардаги каби «илиқ эпкин» паллаларида улар  ижодини юзага чиқариш имкониятини излашган. Хусусан, ўша 60-йилларнинг охиридаги танқидчилик фаолиятидаги илғор тенденция фикрларимизнинг исботидир. Бу эса  80-йилларнинг охирига келиб, айниқса, истиқлол даврида аср бошидаги жадид адабиёти муаммолари адабий танқиднинг етакчи йўналишларидан бирига айлангани қонуний жараён эканини билдиради.
Умуман, адабий танқиднинг ушбу соҳани ёритишга доир  фаолиятини кузатганда бир-бирига ўзаро боғлиқ бўлган бир неча йўналишда изланишлар олиб борганлиги аён бўлади. Бу йўналишлар орасида, айниқса, ижодкор биографияси ва ижодий лабораториясига оид кузатишлар яққол кўзга ташланади. Уларда мунаққидлар миллий уйғониш даври адабиёти намояндаларининг ҳаёти ва ижодига оид манбаларни, маълумотларни топиб, уларни тарихий воқеа ва фактлар асосида тадқиқ этиш, шарҳлаш усули етакчилик қилади. Адабий танқиднинг бу йўналишдаги фаолиятида унинг тарих билан ҳамкорлиги, айниқса, муҳим аҳамият касб этган.
Ушбу кузатишлар воситасида танқидчилар ижодкор жадидлар ҳаёти ва фаолиятини ўрганиш асносида умуман жадидчилик ҳаракати, унинг концепцияси ҳақида ҳам тарихий фактлар асосида қимматли маълумотлар бердилар. Натижада бу давр адабий ҳаётининг ҳаққоний тарихий лавҳасини яратишга эришилди, ватанимиз тарихининг аср бошидаги саҳифалари холис шарҳ ва изоҳлар билан тўлдирилди. Гарчи қисқа муддатни ўз ичига олган бўлса-да, янгича методология ва концепцияга асосланган адабий танқид фаолиятнинг ушбу босқичи беқиёс илмий ва амалий аҳамиятга эгадир. Чунки, биринчидан, бу босқичда аср бошидаги адабий муҳит ҳақида  объектив маълумот берилган ва шу асосда адабиётимизнинг янги тарихи яратилишига асос солинган бўлса, иккинчидан, шўро тузумининг қатағонга таянилган сиёсатининг қурбонига айланган   ва узоқ йиллар мабойнида ноҳақ айбловлар билан айбланиб келинган ижодкорларимизнинг ҳақиқий орзу-истаклари ижобат бўлди-уларнинг ижодий мероси халққа қайтарилди.
Мунаққидларимиз миллий уйғониш даври адабиётининг етук намояндалари  Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Ҳамза, Абдулла Қодирий, Фитрат, Чўлпон сингари улуғ адиблар  ҳаёти ва фаолиятини ёритишга бағишланган тадқиқотларда аср аввалида нашр этилган газета ва журналлардан, архив материалларидан унумли фойдаланишган. Жумладан, бу борада Беҳбудий шахси ва унинг жадидчилик фаолияти билан боғлиқ илмий изланишлар алоҳида эътиборга лойиқ. 1990-йиллар  бошида «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг икки сонида Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби Солиҳ Қосимовнинг «Беҳбудий ва жадидчилик», «Ёшлик» журналининг 1990 йил 1-сонида эса таниқли олим Бегали Қосимовнинг «Карвонбоши» сарлавҳали мақолалари эълон қилинди. Уларда Беҳбудийнинг жадидчилик ҳаракатидаги ўрни ҳақида фикр юритилади. Солиҳ Қосимовнинг мақоласида етмиш йил давомида буржуа оқими сифатида қораланиб келинган жадидчилик ҳаракати илк маротаба миллий истиқлол ғоялари билан суғорилган маърифатпарварлик ҳаракати дея таърифланиб, Туркистонда бу ҳаракатнинг бошида Маҳмудхўжа Беҳбудий тургани асослаб берилади ҳамда  унинг фаолияти ҳам дунёвий, ҳам диний асосларга таянгани таҳлиллар билан кўрсатилади. Шунингдек, мақолада жадидчилик ҳаракатининг асл мақсадлари ҳақида фикр юритилиб, унинг, шўро сиёсатдонлари айтганидек, панисломизм билан бир ҳодиса эмаслигини, бу ҳаракат замирида  маърифатпарварлик  ётгани далиллар билан исботлаб берилган. Исмоил Гаспирали асос солган «усули жадид» мактабларига ўхшаш кўплаб мактабларнинг Туркистонда Беҳбудий томонидан очилгани, улар учун дарсликлар яратилгани ҳам  атрофлича ёритилган.
Бегали Қосимовнинг мақоласида эса,  Беҳбудий шахси, ҳаёти ва ижодига доир маълумотлар берилиб, асосий эътибор унинг педагогик, публицистик фаолиятига қаратилган. Муаллиф Беҳбудийни жадидчилик ҳаракатининг карвонбошиси сифатида таърифлаб, унинг вафоти муносабати билан 20-йилларда чоп этилган Садриддин Айний, Фитрат ва Чўлпон шеърларидан парчалар келтиради. Бу шеърларнинг яратилишига сабаб бўлган  Беҳбудий аслида ким бўлган, бугунги китобхон бу аллома ҳақида нималарни билади, дея саволлар қўйиб, уларга батафсил жавоб беради ва маърифатпарварнинг «Китобат ул-атфол» дарслигидан бир парчани ўқувчилар эътиборига ҳавола қилади.
Умуман, бу каби чиқишларда ўтган аср охирлари ва мустақилликнинг дастлабки йиллари адабий танқидчилиги учун характерли хусусиятни, яъни маърифатпарвар адибларнинг қисқача таржимаи ҳолини ёритиш, асарларидан парчалар бериш орқали уларни оммага таништириш усулини кузатиш мумкин. Жумладан, «Фан ва турмуш» журналининг 1989 йил ноябр ойи сонида ҳам Беҳбудийнинг «Баёни хақиқат» номли мақоласи, 1991 йил 11 сонида эса тадқиқотчи Нормурод Авазовнинг  қисқа сўзбошиси билан «Қозоқ қариндошларимга очиқ хат»и босилди. Бу ҳаракатлар  Беҳбудий ҳаёти ва ижоди ҳақида янгича қарашларнинг юзага чиқишига туртки бўлди, улуғ маърифатпарвар ҳақида холис нуқтаи назарнинг   шаклланишига хизмат қилди. Танқидчиликдаги айни шу тенденция  миллий уйғониш даври адабиёти намояндалари фаолиятини ёритишга бағишланган тадқиқотларга  хос хусусиятдир. Чунончи,  Бегали Қосимовнинг Авлоний таваллудининг 110 йиллиги муносабати билан эълон қилинган  «Сапёрлар кўчасидаги уй» , Аҳмад Алиевнинг «Ғози Юнус ҳақида сўз» , Нурмуҳаммад Холлиевнинг «Ҳамза: ўтмиш эмас, истиқбол» , Саидаҳмад  Сиддиқий Ажзий таваллудининг 125 йиллигига  профессор  Бегали Қосимовнинг қисқа шарҳи билан босилган Вадуд Маҳмуднинг «Турк шоири Ажзий»  сингари мақолалари ҳам шундай чиқишлар сирасидандир. Бундай қимматли маълумотлар, манбааларнинг эълон қилингани ўтган аср бошида яшаган ижодкорлар ҳаёти ва фаолияти ҳақида алоҳида  тадқиқотларнинг юзага келишига замин ҳозирлади.
Бу давр танқидчилигидаги яна бир муҳим жиҳат шундаки, мунаққидлар ёзувчи, шоирларнинг ижодий лабораториясига кириб, муайян асарларнинг яратилиш тарихи, уларнинг етакчи концепцияси, мавзу кўлами, ғоявий мотивларини таҳлил қилиб, кенг ўқувчилар оммасига етказишди. Ана шу мавзудаги мақолаларда бадиий асарлар тақдирига аниқлик киритиш тенденцияси етакчилик қилди. Жумладан, Бойбўта Дўстқораевнинг «Падаркуш»нинг ғаройиб саргузашти» , Ҳамидулла  Болтабоевнинг «Юрт қайғуси» ,  Шерали Турдиевнинг «Тонг юлдузи қисмати» , Ўктам Мирзахўжаевнинг «Чўлпон ҳақида қайдлар»,  Наим Каримовнинг «Кечанинг кундузи борми?»,   Дилмурод Қуроновнинг «Яна кеча ва кундуз ҳақида»,  Наим Каримовнинг «Унутилган саҳифа»,  Умарали Норматовнинг «Адолатнинг йўллари машаққатли...»,  Бойбўта Дўстқораевнинг «Чўлпон: газета-еттинчи давлат» сингари мақолалари  характерлидир.
Адабий танқид  ижодкорларнинг ижодий лабораториясига кираркан, адабиётшунослик илми олдида муаммо бўлиб турган жиҳатларни ёритишга ҳаракат қилди. Бундай муаммолар қаторида Беҳбудийнинг «Падаркуш» асари яратилиш тарихи, Фитрат драмалари, Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романи тақдири каби катта мавзулардан тортиб, муайян бир шеърнинг яратилишига туртки берган омилларгача қамраб олинган. Чунончи, «Падаркуш» драмасининг яратилиши билан боғлиқ мақолаларда  турли-туман маълумотларни кузатамиз.
Шуҳрат Ризаев «Истибдодга қарши исён»  мақоласида Беҳбудийнинг «Падаркуш» асари ўзбек драматургиясидаги  илк асар эканлигини Миён Бузрук Солиҳов қарашларига таяниб баён этади. Шу билан бирга, драматург бу асарида фақат маърифатчилик ғояларини илгари суриш билан чекланмай, айни чоғда, турли деталлар, тагмаъноли сўзлар воситасида миллат, ватан тақдирига боғлиқ катта ғояларни ифодалаганини таъкидлайди. Хусусан, илмсизлик оқибатида келиб чиқадиган ичкиликбозлик, фоҳишабозлик каби бадбинликлар  миллатнинг эътиқодини бузувчи иллат эканлиги биргина факт - Фарғонада  жиноятчиликнинг ўсиши ўн йил ичида «бутун Россия империясидан икки баробар ортиқ эканлиги...»ни уқтириш билан  кўрсатиб беради. Умуман, биз юқорида тилга олган мақолаларнинг муҳим аҳамияти шундаки, уларда Беҳбудий  ижодкоргина эмас, балки жадидчилик ҳаракатининг етакчи намояндаси сифатида талқин этилади.
Жадид адабиёти намояндалари ҳаёти ва ижоди жадидчилик ҳаракати билан узвий боғлиқликда ўрганилган мақолалардан яна бири тадқиқотчи Зебуннисо Аҳророванинг «Беҳбудий кутубхонаси»  мақоласи. Мақолада улуғ маърифатпарварнинг нафақат мактаблар очиб, газета-журнал ташкил этиб, дарсликлар чоп қилдиргани, айни пайтда, Самарқандда ўз даврида машҳур бўлган, кейинчалик «Беҳбудия» деб ном олган кутубхонанинг ҳам ташаббускори ва моддий таъминотчиси бўлгани таъкидланади. Беҳбудий 1908 йилда очган бу кутубхона қисқа вақт ичида зиё масканига айланиб, 1000 жилдли нодир китоблар фондига эга бўлган. Дарҳақиқат, Беҳбудийнинг бу тадбири  жадидчилик  фаолиятидаги муҳим қирралардан бири эканлигига мақолада алоҳида урғу берилади.
Бойбўта Дўстқораевнинг «Падаркуш»нинг ғаройиб саргузашти» мақоласида иккита масалага: а)«Падаркуш» драмаси қачон ёзилиб, қачон чоп этилганига; б)асарнинг муқовасидаги «Бородино жангининг 100 йиллигига бағишланади», деган ёзув нимани англатишига ойдинлик киритилган. Муаллиф ушбу масалаларга доир кўплаб манбаларни ўрганиб, кузатиб, асар 1911 йил охири 1912 йилнинг бошларида ёзилган, деган хулосага келган. «Падаркуш»нинг нега Тбилиси цензурасидан ўтганлигини ҳам ишонарли ёритган. Маълум бўлишича, 1912-1913-йилларда генерал-майор Иля Одишелидзе деган шахс Самарқанд ҳарбий губернатори  бўлган. Ўша пайтларда  Бородино жангининг 100 йиллиги санаси нишонланаётган бўлиб, қўлёзмани нашр этишга рухсат сўриб  унга мурожаат этилган. Китобдаги «ҳийла» ёзув шу тариқа муқовада пайдо бўлган. Айниқса, бу йилларда танқидчиликнинг диққат марказида Қодирий, Фитрат ва Чўлпон ижодлари тургани табиий ҳол эди. Миллий ўйғониш даврининг етакчи намояндалари бўлган бу улуғ адиблар ҳаёти ва ижодига бағишланган кўплаб адабий-танқидий мақолалар пировард натижада ўзбек адабиётшунослигида қодирийшунослик, чўлпоншунослик, фитратшунослик каби янги йўналишларнинг тўла шаклланишига олиб келди. Зеро, бу уч аллома  ХХ аср ўзбек  адабиётини ҳам мазмун ва ҳам шакл жиҳатдан бойитган, прозада Қодирий, драматургияда Фитрат, шеъриятда эса Чўлпон ХХ аср ўзбек реалистик адабиётига асос солган  ижодкорлардир.
Сўнгги давр танқидчилигида бу  ижодкорлар фаолиятига кенг ва чуқур ёндашилгани  масаланинг моҳияти методологик жиҳатдан тўғри белгиланганидан далолат беради. Чунки Қодирий, Фитрат ва Чўлпон  ижоди 70 йил давомида шўро ҳокимияти томонидан таъқиб ва тазйиққа олиб келинган, ҳукмрон комфирқа мафкурачилари тарафидан турли айбларга грифтор этилган, баҳс-мунозараларнинг доимий мавзусига айлантирилган эди.  Масаланинг яна бир  жиҳати эса шундаки, бу ижодкорларнинг асарлари  ўз замондошларининг ижоди намуналаридан бадиий жиҳатдан анча юксак даражада бўлиб,  ХХ аср ўзбек адабиётини том маънода янгилаган  эди. Уларнинг ижоди шўро даври назариётчи ва мафкурачиларининг энг кўп таъқибига учрагани боиси ҳам шундан. Зеро, 1956 йилдаёқ ёзувчи сифатида номи  оқланган,  асарларини кенг китобхонлар оммаси ўқиш имкониятига эга бўлган Қодирий ижоди ҳатто  мустақилликкача ўзининг тўла ҳақли,  холис баҳосини олмади. Метод ва дунёқараш муоммаси билан боғлиқ баҳс-мунозаралар қуюни муттасил Қодирий ижодиёти тепасида  айланди. Адабиётшунос олим Матёқуб Қўшжонов адиб ижодини ўрганиш тарихини олти босқичга ажратади ва ҳар бир босқичнинг ўзига хос жиҳатлари, ютуқ ва камчиликларини таҳлил қилиб берди. Унинг талқинига кўра, олти босқичнинг бештаси шўро даврига оид бўлиб, мазкур босқичларда ёзувчи ижодини ўрганишда кўплаб чекланишлар бўлган.  Жумладан, ХХ аср бошларидан 20-йилларнинг иккинчи ярмигача  биринчи босқичида Қодирий ижоди бўйича деярли алоҳида мақолалар чоп этилмаган бўлса-да,  «Ўтган кунлар» романи катта қизиқиш билан қабул қилинган, асарнинг яхлит боблари ёд олинган. Иккинчи босқичда, яъни  20-йилларнинг охирига келиб фақат Қодирий ижоди эмас, балки Фитрат, Чўлпон асарлари ҳам сиёсий айбловлар билан қоралана бошлаган. Михаил Швердин, Сотти Ҳусайн ва Ойбекнинг адибга айблар қўйиб ёзилган мақолалари шу иккинчи босқичда эълон қилинган. М Қўшжонов   учинчи босқичга  Абдулла Қодирий номини  тиклаш йўлидаги саъйи-ҳаракатларни киритган. У комфирқанинг  ХХ сеъздидан кейин ёзувчи  номини оқлашда муҳим роль ўйнаган икки шахснинг жасоратини алоҳида таъкидлайди: «...Улардан бири ўша пайтлари республикамизда олий лавозимларни эгаллаб турган Н. Муҳитдинов, иккинчиси йирик адабиётшунос олим И. Султоновдир. Н. Муҳитдинов бу савоб ишга сиёсий жиҳатдан замин тайёрлади ва йўл очди. И Султонов эса, А Қодирий бизга ёт адиб эмаслигини илмий равишда исботлаб берди.   Шунга қарамай, ҳали  Қодирий асарларини  эмин-эркин таҳлил қилишга имкон йўқ эди, чунки «Қодирийнинг оқлангани билан у мансуб бўлган ғоявий оқим-жадидизм қора тахтага тортиб қўйилган эди. Шу сабабдан Қодирий ҳақида гапирмоқчи бўлганлар жадидизмни икки марта сўкиб, адиб ҳақида бирор фикр билдириши мумкин эди, халос».
Ўтган асрнинг  60-йилларидан 80 йиллар бошигача бўлган даврни М. Қўшжонов  тўртинчи босқич деб белгилайди.  Бу босқичга  Собир Мирвалиевнинг «Ўзбек романи» китобидан тортиб 70-йилларнинг бошида  «Ўзбекистон маданияти» газетасида эълон қилинган  социалистик реализм ва Абдулла Қодирий ижоди мавзусидаги баҳс- мунозараларгача киради. Бешинчи босқичга эса,  80-йиллардаги мафкуравий курашни ва Қодирий, Чўлпон, Фитрат  ижодларига бағишланган мунозараларни ўз ичига олади. Ниҳоят, олтинчи босқич сифатида М.Қўшжонов мустақиллик йилларида қодирийшуносликнинг том маънода янги даври бошланганини,   бунда Абдулла Қодирий таваллудининг 100 йиллигини нишонлаш тўғрисидаги Президентимизнинг Фармонининг улкан аҳамият касб этганини, адиб ижодини эмин- эркин, янгича тафаккур асосида қайта баҳолаш жараёнлари бошланганини таъкидлайди.
Албатта, муҳтарам олимимизнинг ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилигида Абдулла Қодирий ижоди  ўрганилишини босқичларга бўлиши, яъни даврлаштириши шартли характерга эга. Шу ўринда таъкидлаш жоизки Матёқуб Қўшжонов қодирийшуносликни  даврлаштиришда йиллар ва саналарни эмас, балки биринчи галда адиб ижодини баҳолашдаги чекланишлар, бирёқламаликлар ва уларнинг моҳиятини очиб бериш жараёнларини назарда тутган.   Мунаққид тилга олган олтинчи босқич, яъни истиқлол арафалари ва истиқлолдан кейинги давр  моҳият эътибори билан етмиш йилдан зиёдроқ вақт мобайнида давом этган қодирийшунослик  заминида пайдо бўлган ва айни чоғда, ўша пайтда йўл қўйилган камчилик ҳамда нуқсонларни бартараф этишга ҳаракат қилинган, янгича коцепция, янгича танқид тафаккурига асосланилган даврдир. Бинобарин, бу даврда адабий танқид етмиш йил ҳукмронлик қилган марксча-ленинча методологиядан воз кечиш баробарида, адабий жараёнга янгича методологик тамойиллар асосида ёндаша бошлаганлигини кўришимиз мумкин. Бу ҳол фақат Қодирий  асарларига эмас, балки умуман жадид адабиёти намояндалари ижодига  муносабатда ўз аксини топди.
Шу боис, 80-йилларнинг охири 90-йилларнинг бошларидаёқ Қодирий ҳаёти ва ижодига боғлиқ ҳақиқатларни тўла тиклаш, асарларини  янгича мезонлар, методологик тамойиллар асосида қайта баҳолашга жиддий эътибор берила бошланди. Бунда адабий танқид жаҳон адабиётшунослиги ва танқидчилигига хос илғор методологик тамойилларга таянди, хорижда шаклланган қодирийшунослик, фитратшунослик ва чўлпоншуносликнинг етакчи концепцияларни ўрганиш орқали эътиборли жиҳатларини ижодий ўзлаштириш йўлидан борди. Адабий танқид бу адиблар ижодини баҳолашда, айниқса, Қодирий асарлари тадқиқида мувофиқлик ва тўлдирувчанлик тамойилларга таянди. Бу хусусият, айниқса шўро даври қодирийшунослигига ҳам ўз ҳиссаларини қўшиб келишган М.Қўшжонов, С.Мирвалиев, А.Алиев, У.Норматов сингари мунаққидлар ижодига хосдир. Натижада ёзувчи таржимаи ҳолининг шу пайтгача  ошкор этилмаган қирралари янги факт ва маълумотлар билан тўлдирилди,  илгари маълум бўлмаган фактлар, қўлёзмалар, ҳужжатлар, архив материаллари илмий муомилага киритилиб, муайян хулосалар чиқарилди. Илгари ўрганилмаган  манба ва талқинлар қайта таҳлилдан ўтказилди.
Шундай ишлардан бири Абдулла Қодирийнинг фарзанди Ҳабибулла Қодирийнинг «Қодирийнинг сўнгги кунлари»  номли хотира қиссасидир. Маълумки, Ҳ. Қодирий 70-йилларда «Отам ҳақида» номли хотира қиссасини эълон қилиб, унда Абдулла Қодирий ҳаёти ва ижоди ҳақида дастлабки маълумотларини баён этган эди. Мазкур хотира шўро даврида ёзилгани боис, унда адиб ҳақида эмин-эркин фикр айтиш имконияти йўқ эди. 80-йилларнинг охирига келиб ижтимоий-сиёсий ҳаётда юз бера бошлаган ўзгаришлар туфайли бир қадар  эркинроқ фикрлаш шароити туғилди ва янги фактлар, кузатишлар, изланишлар орқали А. Қодирий тўғрисида очиғроқ ёзишга имконият пайдо бўлди. Дарҳақиқат, «Қодирийнинг сўнгги кунлари» хотира қиссасида улуғ адиб ҳаёти, ижодий лабораториясининг айрим қирралари ўз аксини топди.
Чунончи, хотиранинг «Хитой консули» бобида адиб романларининг   фақат Ўрта Осиёдаги туркий халқлар орасида эмас, балки Шарқий Туркистонда ҳам кенг ёйилгани таъкидланади. Бошқа тарафдан ўша даврда сиёсийлашган шўро идораларининг тазйиқини ҳам кўрсатувчи ҳужжатдир. Дарвоқе, А. Қодирийнинг Амир Умархоннинг канизи ҳақида роман ёзиш нияти бўлганига оид маълумот айни шу жиҳатдан характерлидир. Адиб нияти ва бу мавзуга доир маълумотлар тўплагани бошқа адабиётшуносларнинг кузатишларидан ҳам учрайди. Жумладан, «Шарқ юлдузи» журналида босилган «Абдулла Қодирий ва тарихчи Ҳакимхон» сарлавҳали мақолада «Амир Умархоннинг канизи» номли романга материаллар тўплаш чоғида тарихчи Муҳаммад Хакимхон тўранинг «Мунтаҳаб ат таворих» номли тарихий китоби муҳим манба сифатида ёзувчининг эътиборини тортгани таъкидланади. Бу  маълумот Қодирийнинг навбатдаги тарихий романлар туркумини давом эттириш нияти жиддий бўлганидан далолат беради.
Кейинги давр танқидчилигида адабий ҳодисаларга тарихий- биографик ёндашувнинг кучайгани янгича адабий танқид  методологиясининг муҳим тамойилларидан бири шаклланаётганидан далолат беради. Зеро, ижодкор ҳаёти ва асарларига доир манбаларни аниқлашда бу тамойил муҳим аҳамият касб этади. Мазкур давр танқидчилиги фаолиятида Қодирий, Чўлпон, Фитрат, биографиясига тааллуқли, бироқ яшириб келинган, ёритилмаган маълумотларга эътибор қаратилганига гувоҳ бўламиз. Чунончи, уларнинг қанақа айбловлар билан қачон, қандай вазиятда қамоққа олингани, тергов жараёнида уларга қандай айблар қўйилгани, кимлар билан юзлаштирилгани, қайси «гуноҳлари» учун отилганликлари  ойдинлашдики, бу улар   биографиясининг очилмаган томонлари эди. Шу боис, адабий танқид 80-йиллар охири 90-йилларнинг бошларидаёқ архив материаллари асосида сир тутиб келинган муаммоларга ойдинлик киритди.
Бу борада кенг ўқувчилар оммасига ошкор этилган материалларни янгича нуқтаи назар ва янгича концепция билан тадқиқ ҳамда таҳлил  этишга ҳаракат қилингани муҳим аҳамиятга эга. Шу маънода, айниқса, Наим Каримов, Ислом Усмонов, Ҳамидулла Болтабоев, Шуҳрат Ризаев сингари мунаққидларнинг кузатишлари  характерлидир.
Наим Каримовнинг «Ўзбек зиёлиларининг жаллодлари» туркуми сирасидан «Қодирий боши-янги йил совғаси»,  «Чўлпон учун кишан», Ислом Усмоновнинг «Қодирий қаерда отилган?»  мақолалари, Мажид Ҳасановнинг  «Ватан менинг саждагоҳим»  сарлавҳаси билан эълон қилинган Фитратнинг ҳаёти ва ижоди ҳақидагин суҳбатида атоқли адиблар ҳаётининг энг қайғули, фожеали вазиятларига оид маълумотлар берилган. Хусусан, Наим Каримовнинг мақолаларида Қодирий ва Чўлпон ҳаётининг  халқдан сир сақланган саҳифалари ёритилган. Қодирийнинг қамоққа олиниши ва шўро хавфсизлик хизмати бошлиғи Апресян ва унинг гумашталари Агабеков, Триғулов кабиларнинг Қодирий, Чўлпон ва Фитрат тақдирида ўйнаган машъум роллари ишончли таҳлиллар билан кўрсатилган.  Бинобарин, қатағон қурбонлари бўлган бу адиблар қисматини ёритишда ушбу мақолаларнинг аҳамияти жуда катта бўлди. Бошқа тарафдан эндигина истиқлолга  эришган халқимиз ўша пайтда бу фактлардан воқиф бўлиб, ҳурриятга   эришганимиз тасодифий эмаслигини,  балки Ватан озодлиги йўлида  фидойи зиёлиларимиз ўз жонларини қурбон қилишганини, мустақиллик оғир ва машаққатли курашлар эвазига қўлга киритилганини далилловчи  манбалар билан танишишга муяссар бўлди.
Шубҳасиз, бу давр танқидчилигида, аввало, ижодкорларнинг поэтик олами, бадиий маҳоратини кашф қилиш, асарларини янгича мезон ва методологик тамойиллар асосида таҳлил ҳамда талқин этиш етакчилик қилади. Бу борада, айниқса, Қодирий, Фитрат, Чўлпон ижодиларига муносабат характерлидир. Аслида, шўро даври танқидчилигида ҳам Қодирий ижодий оламини ёритишга бағишланган кўплаб тадқиқотлар яратилганди. Ушбу мавзудаги  мақола ва баҳс-мунозараларда асосий эътибор ёзувчи дунёқараши,  мафкураси, методи ва ниҳоят маҳорати масаласига қаратиларди. Бироқ уларда марксча-ленинча методология устуворлик қилгани учун, гарчи Қодирий улкан  истеъдод соҳиби сифатида этироф этилган бўлса-да, ҳукмрон мафкура талабларидан келиб чиқиб, унинг ижодидаги чекланганликлар  алоҳида уқтирилар эди. Қодирийшунос олим Баҳодир Каримовнинг «ХХ аср ўзбек адабиётшунослигида талқин муаммоси» (Қодирийшунослик мисолида) мавзусидаги докторлик иши ва шу илмий тадқиқот асос бўлган «Абдулла Қодирий»   номли монографиясида адиб ижодининг ўзбек ва хориж адабиётшунослиги ҳамда танқидчилигида қандай талқин этилганлиги ҳар томонлама очиб берилган. Тадқиқотчи  тўғри таъкидлаганидек, «ХХ аср ўзбек адабиётшунослигида, умуман, собиқ иттифоқдаги миллатлар адабиётшунослигида бадиий асар талқини кўпинча давр сиёсатига мувофиқ бўлганлиги кўринади. Шу маънода, адабиёт ва сиёсат жуфтлиги филология илмида ҳар вақт ёнма-ён келди».
Бинобарин, истиқлол даврига келиб, Қодирий ижодини таҳлил қилишда қандай методологик тамойилларга таянила бошланди, адиб ижодий маҳоратининг қайси қирраларига эътибор қаратилди, деган масала жуда муҳимдир. Шу нуқтаи назардан кейинги йилларда чоп этилган мақолалар, тадқиқотлар ва баҳс - мунозараларни кўздан кечирсак, уларда ёзувчи биографиясининг янги қирраларини очишдан ташқари, адиб поэтик оламининг талқинида ҳам янгича мезонларга қўл урилганлигини кузатамиз. Аввало шуни таъкидлаш керакки, истиқлол даври танқидчилигида Қодирий ижодий маҳоратига бағишланган бир қанча мақола, тадқиқот юзага келди. Уларнинг айримлари монографик характерда бўлиб, ёзувчи ҳаёти ва ижодини яхлит ҳолда ўрганишга бағишланган очерклар ва монографиялар бўлса, айримлари ижодкор поэтик оламининг муайян қирраларини ёритган тадқиқотлардир. Жумладан, М. Қўшжоновнинг «Ўзбекнинг ўзлиги»,  И.Ғаниевнинг «Руҳий гўзалликнинг қисмати»,  А.Муродхоновнинг «Истеъдод жозибаси»,  Ғ.Лутфиддинованинг «Гулларнинг раъноси»,  «Абдулла Қодирийнинг бадиий дунёси»,   Б.Каримнинг «Қодирий қадри»,  «Абдулла Қодирий»,  «Адабиёт бадиият абадият»   каби асарларда адиб поэтик олами тадқиқ этилса, У. Норматовнинг «Қодирий боғи»,   А.Алиевнинг «Истиқлол ва адабий мерос»  китобидаги «Абдулла Қодирий» очерки, С.Мирвалиевнинг «Абдулла .Қодирий»  каби тадқиқотларида унинг ҳаёти ва ижоди батафсил ёритилган. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, истиқлол йилларида Қодирий ижодини янгича тафаккур тарзи, янгича методологик тамойиллар асосида талқин этиш шўро даври қодирийшунослиги шаклланишига катта ҳисса қўшган атоқли мунаққидлар фаолиятига ҳам хос хусусиятдир. Улар мустақилликнинг илк йилларидаёқ ўз дунёқарашларини қайта қура олган, аввалги айрим мафкуравий қарашларидан воз кеча олган олимлардир. Уларнинг тадқиқотларида шўро давридаги Қодирийшуносликка хос сиёсий-мафкуравий ёндашувдан батамом воз кечишга интилишни ҳам, ёзувчи поэтик оламини бадиийлик, миллий ўзликни англаш ва қадриятлар, халқ ва ватан манфаатлари билан боғлиқ ҳолда ёндашишга уринишни ҳам кузатиш мумкин. Бу эса, истиқлол даври Қодирийшунослиги концепциясининг етакчи хусусиятларидандир. М. Қўшжонов, А.Алиев, С.Мирвалиев, У. Норматов, Б. Каримов, И.Ғаниев ва бошқа мунаққидларнинг кузатишларида шу хусусият сингдирилганлигига амин бўламиз.
Албатта, Қодирий шахси ва ижодига таҳлилига доир  тадқиқот ва мақолаларни тўла-тўкис анализ қилиш бизнинг вазифамизга кирмайди. Қолаверса, Б.Каримов тадқиқотларида бу масала муфассал тадқиқ этилган. Биз бу ўринда истиқлол даври танқидчилигида қодирийшунослик қайси методологик тамойилларга кўра ривожланди деган масалага кўпроқ эътиборни қаратдик. Таъкидлаш жоизки, истиқлол даврида қодирийшунослик, фитратшунослик ва чўлпоншуносликнинг мукаммал намуналарида, шўро давридагидан фарқли равишда, ижтимоий таҳлилга эмас, балки эстетик талқинга кўпроқ эътибор қаратди. Улар ижодига ёндашишда бадиий-эстетик қонуниятларга таяниш етакчилик қила бошлади. Муайян асарда ижодкорнинг маҳорати, аввало, руҳият тасвирлари қай даражада ҳаққоний акс этган, деган масала устуворлик қилди.
Таъкидлаш зарурки, адабий танқиднинг миллий уйғониш даври адабиёти намояндалари ижодига бағишланган кузатишларида аксиологик ёндашув етакчилик қила бошлади. Яъни бу ижодкорларнинг ижодий меросини миллий қадриятларимизнинг гўзал намуналари сифатида эъзозлаш, асраб-авайлаб халққа етказиш устувор вазифага айланди. Хусусан, М.Қўшжоновнинг «Ўзбекнинг ўзлиги» китоби ана шу хусусияти билан қимматлидир. Унда Қодирий романлари эзгу қадриятлар, ўзбекона урф-одатлар ва миллий руҳият нуқтаи назаридан талқин этилади. Мунаққиднинг ютуғи шундки, у асар қаҳрамонлари Отабек ва Кумуш қалбида кечган туғёнларни, руҳий ҳолатларни роман сюжети ва композициясидан ажратмай, яхлит ҳолда таҳлил қилишга эриша олган. Етакчи қаҳрамонлар  қалб кечинмаларининг  ишонарли таҳлилларида  мунаққиднинг ёзувчи маҳоратини изчил кашф этиб борганига гувоҳ бўламиз. Китобда эстетик таҳлил устувор, бироқ  ижтимоий талқин ҳам эътибордан соқит этилмаган. Жумладан, асарнинг ғоявий мотивини очишда, Отабек дунёқарашининг етакчи хусусиятларини таъкидлашда, романга сингдирилган миллат, ватан тақдири билан боғлиқ коцепцияни далиллашда мунаққид ижтимоий талқинга урғу берган. Бу табиий ҳол албатта. Чунки бадиий асар талқини «соф эстетик таҳлил»дан иборат бўлиб қолмаслиги лозим. Бадиий асарда, айниқса, насрий асарларда, хусусан, йирик жанр ҳисобланмиш романда қаҳрамон бевосита ташқи муҳит, ижтимой борлиқ билан муайян тарзда муносабатга киришади. Демакки, асар таҳлилида мунаққид ҳам ижтимоий  ҳаёт ҳақида фикрлашга бурчли. Бироқ ижтимоий талқин илмий таҳлилнинг ўзагига айланмаган, М. Қўшжоновнинг «Ўзбекнинг ўзлиги» асари Қодирий ижодига миллий қадриятлар нуқтаи назаридан ёндашишнинг гўзал намуналаридан биридир. Мунаққид талқинида ёзувчининг поэтик маҳорати ҳар томонлама далиллаб кўрсатилганини таъкидлаш зарур. Айни чоғда, романга шўро даврига хос мафкуравий мезонлар билан ёндашилган ўринлар ҳам учрайди. Бу, айниқса, Отабек билан Кумушнинг фожеасига сабаб бўлган омилларни белгилашда кўзга ташланади. Мунаққид Отабек билан Кумуш фожеасига зулмкор ижтимоий муҳит, эски урф-одатлар, ота-она орзуси кабиларни асосий сабаб сифатида кўрсатади. Ваҳоланки, Отабек билан Кумуш фожеасининг сабабларини фақат ташқи муҳитдан ахтариш унчалик тўғри эмас. Аслида, булар иккинчи, учинчи даражали сабаблардир. Роман қаҳрамонлари фожеасининг бош омили эса, Отабек билан Кумушнинг қалби, руҳияти, маънавий оламининг ўзига хослигидадир.
Зеро, Отабек ва Кумушнинг қалблари шундай жавоҳирки, унда Зайнабларга ўрин йўқ. Тасаввур қилайлик, Отабек ҳам ўз замонасининг фарзанди. Ўша замонда  савдогарлар  юртларни кезиб юришган. Отабекка ўхшаган савдо аҳли нафақат Марғилон ёхуд Қўқон, балки  Руссия, Шарқий Туркистон, қолаверса, Афғонистон, Эрон, араб давлатларида тижорат билан машғул бўлишиб, бир кетишда ойлаб, йиллаб, ҳатто ўзга элларда ўн йиллаб юришган. (А. Фитратнинг отаси Қашқарда 15 йил тургани ҳақидаги фактни эсланг -Қ.Қ.) Демак, ўша давр ҳаёти савдогар аҳлининг, ислом ақидаларига кўра, бошқа юрт шаҳарларида ҳам оилали бўлишларини тақазо этган. Бу ҳол  табиий бўлиб, Отабек ва Кумушнинг замондошларини ҳеч бир қийноққа солмаган. Шу нуқтаи назардан, Отабекнинг Тошкентда Зайнабга уйлантирилиши анъана ва урф-одатларга хос ҳол бўлиб, бунда  на «мажбурият», на «зулмкор муҳит» ва на «ота-она орзуси»нинг айби бор.  Фожианинг  сабаби эса Отабек билан Кумуш қалбларининг  севги билан лиммо-лимлигики, улар ўз замонасининг тартиб-қоидалари, тамойилларини сингдира олишмади.
Бинобарин, Отабек билан Кумуш фожеаси ҳақида фикр юритганда асосий эътиборни улар қалбининг ўзига хослигига қаратиш лозим бўлади.
У.Норматовнинг «Қодирий боғи» номли  китобида ёзувчининг «Калвак маҳзум...» ва «Тошпўлат тажанг...» ҳажвиялари давр ва шахс концепцияси нуқтаи назаридан талқин этилади. Мунаққид талқинига кўра, адиб  Калвак Маҳзум ва Тошпўлат Тажанг образлари орқали фақат мутаассиб руҳоний ёки чапани образларини яратиш билан чекланмаган, айни чоғда, бу характерлар воситасида даврнинг  фожеали жиҳатларини ҳам ёритиб берган. Китобда У.Норматов  Калвак Маҳзум ва Тошпўлат Тажангнинг ўзига хос инсоний қиёфаси яратилганлигини, гарчи бу образлар ҳажвий характер касб этган бўлса-да, нуқул қора бўёқлар билан чапланган схематик характерлар эмас, балки ҳаётий, ҳаққоний қаҳрамон даражасига кўтарилган образлар эканини асослаб беради.
Адабиётшунос Б.Карим ҳам «Қодирий қадри» номли китобидаги  «Ким нимадан куладир» («Хотира дафтар»ини варақлаганда) мақоласида У. Норматов фикрларини мантиқан давом эттириб, Калвак Маҳзум образи орқали Қодирийнинг давр иллатларини ҳажвий йўсинда асосли, ишонарли фош этганини поэтик маҳорат нуқтаи назаридан талқин этади. Таъкидлаш жоизки, Қодирий ҳажвиётига доир бу талқинлар, фикрлар адабий танқид тафаккуридаги эврилишлар, янгича мезонларни ўзига дастуриламал қилиб олаётган методологик тамойилларнинг илк намуналаридир.
У.Норматов «Қодирий боғи» китобида адиб ижодининг  моҳиятини –ижтимоий, бадиий-эстетик концепциясини тарихийлик тамойиллари асосида ёритишга, асарларига эстетик принциплардан келиб чиқиб ёндашишга ҳаракат қилади. Хусусан, Қодирийнинг  20-йиллардаги ижодининг бир йўналиши-журналистлик фаолиятини таҳлил қиларкан, унинг октябрь инқилобини қувонч билан кутиб олганлигини ва унга сидқидилдан хизмат қилганини  мақолалари таҳлили орқали таъкидлайди.
«Абдулла Қодирий Октябрь инқилобини шу тарзда кутиб олди, ундаги социализмга, большевикларга, Ленин ишига эътиқод шу тариқа шаклланди, совет ҳокимиятининг дастлабки пайтлариданоқ сидқидилдан унинг хизматида бўлди» .  Мунаққид бу фикрларини Қодирийнинг  таржимаи ҳолига таяниб, унинг «Рўста», «Иштирокуюн», «Қизил байроқ», «Инқилоб», «Коммунист» ва айниқса, «Муштум» журналидаги фаолияти давомида эълон этган мақолалари асосида далиллашга уринади. Жумладан, китобдаги ёзувчининг хурофатга қарши ёзилган мақолалари таҳлили шу жиҳатдан характерлидир.
Бироқ  таъкидлаш жоизки, «Қодирий боғи» рисоласида  мунаққиднинг ўзини-ўзи инкор этган ўринлар ҳам бор. Хусусан,  20-йилларнинг биринчи чорагида яратилган «Ўтган кунлар»нинг  эстетик принципларига доир кузатишларида У.Норматов бу роман  шўро даври фожеаларини фош этувчи, миллий мустақиллик ғояларини ифодаловчи асар эканлигини  таъкидлаб, Юсуфбек Ҳожининг ўғли Отабекка қарата айтган хитобномасидан каттагина кўчирма келтириб, ўз фикрини асослашга ҳаракат қилади . Мунаққид ҳатто рисоласининг мазкур бобини «Истиқлол қайғуси» деб номлайди. У «Меҳробдан чаён» романини ҳам худди шу нуқтаи назаридан талқин этади. Ушбу талқинлардан гўё ёзувчи бир вақтнинг ўзида ҳам инқилобни олқишлаган, унга хизмат қилган (мақолалари билан), ҳам истиқлол учун кураш олиб борган (романлари билан), деган хулоса келиб чиқади. Албатта, масалага бундай ёндашиш методологик жиҳатдан ўзини оқламайди. Назаримизда,  мунаққид ушбу кузатишларида  давр ва ёзувчи дунёқарашидаги зиддиятли жиҳатларга урғу берганида мақсадга мувофиқ бўлар эди. У.Норматов рисоласининг хотимаси- «Фиғон» деб номланувчи бобида Хабибулла Қодирийнинг «Қодирийнинг сўнгги кунлари» хотира-қиссаси ва у ҳақда айтилган фикр-мулоҳазаларга муносабат билдирган. Жумладан, хотира қиссага киритилган архив ҳужжатларида номлари зикр этилган кўплаб таниқли ижодкорларни обрўсизлантирувчи фикрларга эътироз билдирган айрим мунаққидлар билан  мунозарага киришади. Провардида мунаққид  барча тарихий фактларни очиқ-ойдин, холис, ошкоралик билан баҳолаш пайти келди, шу боис, турли хил мулоҳазалардан чўчимасдан бундай фактларни эълон қилиш зарур, деб ҳисоблайди.
Муаллифнинг холисликка, ошкораликка чорлаганини қўллаб қувватлаган ҳолда, хотира-қиссадаги кўпгина мулоҳазалар субектив қарашлар натижаси эканлиги ҳақидаги А. Расулов фикрлари асосли эканлигини таъкидлаш зарур. Чунончи, Ҳ.Олимжон ва Зулфиянинг тўйи муносабати билан ота-бола ўртасидаги мулоқат, хусусан, Абдулла  Қодирийнинг айтган гаплари нафақат Ҳ.Олимжон ва Зулфия сиймосига, балки Қодирийдек буюк адиб сиймосига ҳам соя солади. Зулфия эса Ҳ.Олимжон вафотидан кейин севги ва садоқат тимсоли сифатида халқимиз қалбига муҳрланиб қолди. Бунинг замирида  қандайдир тарғиботлар эмас, балки Зулфиянинг ўзбек халқи кўз ўнгида босиб ўтган ҳаёт ва ижод йўли, умрининг мазмун-моҳияти ётибди. Шу боис, унинг сиймосига  соя ташлашга ҳеч кимнинг маънавий ҳаққи йўқ. «Қодирийнинг сўнгги кунлари» қиссасида акс этган давр фожеалари, буюк ёзувчининг аччиқ қисмати ва саргардон кезган ўғилнинг фожеали образи қодирийшуносликнинг кемтик жойларини тўлдиришга хизмат қилса-да, юқорда кўрсатилганидек, унда ўринсиз таъкид ва талқинлар ҳам учрашини инкор этиб бўлмайди.  Хуллас, айрим эътирозли ўринларига қарамай,  ҳозиржавоб мунаққид У. Норматовнинг «Қодирий боғи» китоби янгича методологик тамойиллар асосида қодирийшуносликда янги қарашларни ўзида акс эттирган, янгича танқид тафаккурининг намунаси сифатида майдонга келган тадқиқотлардан биридир.
Шўро даври қодирийшунослигига муносиб ҳисса қўшган олимлардан яна бири Аҳмад Алиевдир. У ҳам, бошқа қодирийшунослар сингари, шўро даврида Қодирий ижодини баҳолашда муайян чекланишларга йўл қўйилганини эътироф этиб, истиқлол даврида Қодирий ҳаёти ва ижоди ҳақида янгича концепция ва янгича нуқтаи назарга асосланган мақолалар чоп эттирди. Шунингдек,  «Истиқлол ва адабий мерос»  «Маънавият, қадрият ва бадиият»  номли китобларида Қодирий ҳаёти ва ижоди ҳақида ҳам фикр юритилади.
Муаллиф бир ўринда Қодирий ижодини ўрганишга 50-йилларнинг ўрталаридан киришганини , 50-йилларнинг охирларидан  мақолалар чоп эттира бошлаганини ва 1967 йили «Абдулла Қодирий» номли адабий-танқидий очеркини нашр қилдирганини айтаркан, жумладан, бир масалага эътиборни қаратади. Олим гарчи ўша даврда ҳам Қодирий ижоди ҳақида илиқ фикрлар айтган бўлса-да, замона зайли билан танқидий мулоҳазаларни ҳам айтишга мажбур бўлганини, бунга шўро мафкураси ва миллий уйғониш даври адиблар ижоди тарғиботига қарши турган  кучларнинг тазйиқи сабаб бўлганини таъкидлаб, мустақилликдан кейин янгича қарашлар учун кенг имконият яратилганлигини мамнуният билан эътироф этади ва ўзининг чоп этилган мақолаларида янгича қарашларни илгари сурганлигини айтади.
Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб мунаққиднинг «Истиқлол ва адабий мерос» номли қўлланмасига назар ташласак, унда Фитрат, Қодирий, Чўлпон, Беҳбудий, Ғози Юнус, Элбек, Боту каби ижодкорлар асарлари янгича тамойиллар асосида баҳоланганига гувоҳ бўламиз.
А. Алиев ҳар иккала китобида ҳам А. Қодирий ижодига юксак баҳо беради, унинг ХХ аср ўзбек адабиётида реалистик романчиликни бошлаб берганини таъкидлайди. Адиб ижодини таҳлил ва талқин этишда мунаққид  унинг адабий-эстетик қарашларидаги етакчи тамойилларга, ҳаётийлик, хаққонийлик, миллийлик тилдан фойдаланиш маҳорати сингари мезонларга урғу беради. Бироқ айни дамда  У. Норматов каби  Қодирий октябрь инқилобини тўғри қабул қилди  ва 20-йиллари ижоди  билан шўро даврига хизмат қилди, деган фикрни илгари суради: «У октябрь инқилоби ғалабаларига ишонди ва уни ҳар томонлама ҳимоя қилиш ва сақлаб қолишда қатнашди.
А.Қодирий сира иккиланмай бутун онгли ҳаётини, ижодий фаолиятини, таланти, қобилиятини барча қийинчиликларга чидаган ҳолда янги давр адабиётини, янги давр маданиятини яратишга бағишлаган энг илғор, энг етук зиёлиларимиздан эди» (60-бет). Ушбу фикрдан келиб чиқадиган хулоса шуки, демак, Қодирий октябрь тўнтаришидан кейинги давр адабиётини яратишга хизмат қилган ижодкорлардан бири.  Дарвоке,  А. Алиев ҳам  У.Норматов сингари «Ўтган кунлар» ва «Меҳробдан чаён» романи таҳлилида бу асарларнинг етакчи концепцияси истиқлол ғояларини илгари сурганида, деб ҳисоблайди. Жумладан, мунаққид «Маънавият, қадрият, бадиият» номли китобида Отабек ва Юсуфбек ҳожи образларига тўхталиб, шундай деб ёзади: «Отабек, Юсуфбек ҳожилар умр бўйи ватан деб унинг равнақига тўсиқ бўладиган ёвузларга қарши аёвсиз кураш олиб борадилар, шу юксак қиёфалари билан софдил китобхонни эргаштирадилар... Уларнинг бутун хатти-ҳаракатлари миллий истиқлолга бориб тақалаверади...» .
Ушбу мулоҳазадан аён бўлаётирки, мунаққид талқинида А. Қодирий бир вақтнинг ўзида октябрь инқилоби ғояларини қабул қилган, унга сидқидилдан хизмат қилган ва ўша пайтда яратган романларида эса шўро сиёсатига қарши кураш олиб бориб истиқлол ғояларини илгари сурган. Бир қатор қодирийшуносларнинг сўнгги даврда яратган тадқиқотларида мана шу икки хил, қарама-қарши фикрларнинг мавжудлиги адабий танқид методологияси тамойилларининг, янгича танқид тафаккурининг юзага келишидаги мураккабликлардан, зиддиятлардан далолат беради,  танқиднинг ўзини қайта қуриши осонлик билан юзага келмайдиган  жараён эканини кўрсатади.
А.Қодирийнинг ҳаёти ва ижоди тадқиқига бағишланган С.Мирвалиевнинг «Абдулла Қодирий» номли монографияси  ҳам қодирийшуносликдаги эътиборли ишлардан  бўлди.
Маълумки, С.Мирвалиев 60-йилларда чоп этилган «Ўзбек романи» номли китобида ҳам Қодирий романларини анча кенг таҳлил қилган эди. Бу китобда ҳам ўша давр адабиётшунослигига хос бўлган айрим чекланганликлар кўзга ташланади. Жумладан, муаллиф «Ўтган кунлар» романида ёзувчи меҳнаткаш халқ вакилларини етакчи қаҳрамон қилиб олмаганини, тарихни синфийлик принцплари асосида ёритмагинини, ўтмишни идеаллаштирганини айтади.
«Абдулла Қодирий» монографиясида муаллиф шўро давридаги камчиликлар ҳақида фикр юритиб,  адабиётшуносликда бадиий асарга сиёсий-мафкуравий йўсинда ёндашиш етакчилик қилганини таъкидлайди ва истиқлол даврига келиб бу салбий оқибатлар барҳам топганлигини, бадиий асарга холис ёндашиш имконияти пайдо бўлганлигини, бинобарин,  адиб ижодига объектив баҳо бериш ниятида эканини таъкидлайди.
Дарҳақиқат, ушбу тадқиқотда у шўро даври адабиётшунослигига хос бўлган қарашлар «жанги»ни  четлаб ўтилган, матнни тушуниб талқин қилишга ҳаракат қилган.  Бир неча бобдан ташкил топган ушбу монографияда Қодирийнинг оилавий шажараси, авлодлари, ижодга кириб келиш вақтидаги шарт-шароит, ижодининг илк намуналари-  шеълари таҳлили, ҳажвий асарларида кулги яратиш маҳорати мухтасар таҳлил этилади. Муаллиф ёзган маълумотларнинг аксарияти китобхонга маълум бўлса-да, Абдулла Қодирий шеърларнинг давр билан ҳамоҳанглиги, жадидчилик ҳаракати билан уйғунлиги мазкур ишнинг оригиналлигини таъминлаган. Қолаверса, адибнинг насрий асарларидаги, жумладан, романларидаги  шеърларнинг таҳлили алоҳида аҳамиятга молик. Мунаққид бу  шеърларни мумтоз адабиёт анъаналари билан қиёслаб, ижодкорнинг поэтик маҳоратини кашф қилишга интилганки, бу ҳам тадқиқотнинг ютуқларидандир.
С. Мирвалиев китобида Қодирийнинг романлари таҳлилига кенг ўрин ажратилган. Хусусан, У «Ўтган кунлар» романининг мазмун –моҳиятига тўхталиб: «Бинобарин, «Ўтган кунлар» эпик жанр турига кўра ҳам ижтимоий-тарихий, ҳам ишқий романдир» , -деб  асарнинг ижтимоий-тарихий ва бадиий –эстетик қимматига бирдай баҳо беради. Демак, мунаққид талқинида  ижтимоий таҳлил ҳам, бадиий таҳлилга ҳам  эътибор қаратилганини кўришимиз мумкин.
Романнинг ғоявий мотивини тарихийлик ва ижтимоийлик мезонлари асосида таҳлил қиларкан, С. Мирвалиев асарнинг ижтимоий мазмунини белгилайдиган ғоя-миллий истиқлол учун курашнинг етила  бошлаганлигини кўрсатишдан иборатдир, деган хулосани беради.
Чунончи, тадқиқотдаги таҳлил, образлар таснифи, қаҳрамонлар нутқидан келтирилган парчалар- барчаси шу фикрни асослашга хизмат қилдирилган.
Романнинг бадиий -эстетик қимматини белгилашда мунаққид масалага оригинал ёндашган.. Бунда унга асар матни асосий манба бўлиб хизмат қилган. Тадқиқотчи романдаги алоҳида тасвирлар, иборалар, манзараларнинг ўзига хослигини таъкидлаш орқали рамзий мазмунни очишга уринганига гувоҳи бўламиз. Хусусан, романнинг «...1264 ҳижрия...» деб бошланувчи илк жумласи билан асар хотимасидаги жумлаларнинг қиёслаш, Отабекнинг «Бобурнома» китобини ўқиши, Кумуш кўз ёраётганда Отабекни  тушида кўриши каби деталлар, ҳолатлар сингдирилган рамзий мазмунни очишга ҳаракат қилган.   Дарҳақиқат, бу борада муаллиф кейинги давр танқидчилигида «Ўтган кунлар» романининг янгича талқинини беришга уринаётган мунаққидлар билан ҳамқадамдир.
Мунаққид «Меҳробдан чаён» ва «Обид кетмон» асарларини ҳам ана шу мезонлар асосида талқин этади. Китобнинг яна бир қимматли жиҳати Қодирий ҳаёти ва ижодига оид муҳим саналар, Қодирий шажараси, адибнинг   қизи Адиба Абдуллаеванинг мактуби қўлёзмаси ва Қодирий қатл этилган жой харитасининг чоп этилганда, китобхонларга ёзувчи ҳаёти ва ижоди ҳақида тўлиқроқ маълумот олиш  имконияти яратилганида.
Истиқлол даври қодирийшунослигига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшаётган ёш адабиётшунослардан бири Баҳодир Каримов  сўнгги ўн йил  мобайнида мазкур мавзуга бағишлаб бир неча мақола  эълон қилди, рисолалар чоп эттирди. «ХХ аср ўзбек адабиётшунослигида талқин муаммоси» (Қодирийшунослик мисолида, 2002 йил) мавзусидаги докторлик диссертацияси зса, ўзбек адабиётшунослигида биринчилардан бўлиб Қодирийшунослик тарихини яхлит янгича методологик тамойиллар асосида таҳлил ва талқин этди. Б.Каримовнинг  бу соҳага қўшган муҳим ҳиссаси шундаки, у сўнгги давр танқидчилигида юзагага кела бошлаган янгича методологик ёндашув–герминевтиканинг ўзбек адабиётшунослари фаолиятидаги ўрнини, мавжудлик даражасини илмий  тавсифлаб берди. Унинг бу иши янигиланаётган адабий танқид  методологик тамойилларининг муҳим йўналишларини белгилашга хизмат қилди. Б. Каримовнинг Қодирий асарлари талқинига бағишланган мақолаларига хос энг муҳим хусусиятлардан бири янгича талқин тафаккурини ўзида мужассамлаштирганлигида. Бадиий матнни янгича тушуниш ва янгича талқин этиш унинг кузатишларига хос  хусусиятларидан биридир. «Қодирий қадри» (2003) номли рисоласига жамланган мақолаларида айни шу хусусият устувор. Бошқа адабиётшунослардан фарқли равишда Б.Каримов ёзувчи Х.Султонов ва адабиётшунос М. Қаршибоев сингари «Ўтган кунлар» романини, аввало, севги-муҳаббат мавзусида битилган асар, деб қарайди ҳамда Отабек ва Кумуш муҳаббати фожеаларини-тақдири азал тушунчаси билан боғлаб таҳлил қилади. Мунаққид «Ўтган кунлар» романи матнидаги қодирийшунослар кўпдан эътибор бермаган «тақдир» тушунчаси билан боғлиқ воқелик ва руҳият қирраларини асардан келтирилган кўплаб мисоллар воситасида далиллайди.
Б.Каримовнинг ушбу рисолага кирган ва матбуотда эълон қилинган   мақолаларини Қодирий ижодига онтологик ёндашувнинг ўзига хос намуналари сифатида баҳолаш мумкин. Мунаққид  асардаги матнни тутиб турувчи энг характерли нуқталарини топиб, олам ва одам бир бутунлигини «тақдир ҳукми» тушунчасининг моҳиятига жойлай олган.
Б.Каримов бизда кам ўрганилган хорижий қодирийшунослик муаммоларига алоҳида зътибор қаратган. У ўтган асрнинг 30-йилларидан бошлаб  яқин йилларгача хорижий қодирийшуносликда яратилган мақола ва тадқиқотлар мазмунини, моҳиятини, концепциясини, тадқиқ йўналишларини умумий тарзда бўлсада шархлаб берган.
Мунаққиднинг кузатишича, 30-40 йиллардаёқ  Парижда чоп этилган «Ёш туркистон», Берлинда нашр қилинган «Миллий адабиёт», «Миллий Туркистон» каби журнал ва тўпламларда босилган Исроилжон, Боймирза Ҳайит  сингариларнинг мақолаларида Қодирий ижоди таҳлилга тортилган. Америкалик олим Эдувард Оливорд «Ўзбек адабий сиёсати», олмон адабиётшуноси Ниота Тун, Эден Наби, Майкел Мурфе каби тадқиқотчиларнинг турли даврларда Қодирий ижодига   турлича қарашларини ифодалаган мақолалари ушбу мавзуга бағишланган ўзбек адабиётшунослари тадқиқотлари билан қиёсланиб ўрганилади, хорижий қодирийшуносликнинг ўзбек адабиётшунослиги билан муштарак ва ўзига хос жиҳатларига аниқлик киритилади. Хуллас, ана шундай тадқиқотлар истиқлол даври қодирийшунослигининг ўзига хос жиҳатларини белгилашга имконият яратди. Жумладан, бу давр танқидчилигида Қодирий биографияси ва ижодий лабораториясининг ҳали очилмаган саҳифаларига   эътибор қаратилди ва кўплаб хотиралар, мақолалар, эсселар яратилди.
Иккинчидан, шўро даври қодирийшунослиги ривожига ҳисса қўшган кўплаб мунаққидлар ўзларининг олдинги қарашларини  назардан ўтказиб, янгича нуқтаи-назар асосида яратилган тадқиқотларини чоп этдилар. Жумладан, бундай адабиётшунослар қатарида М.Қўшжонов, С.Мирвалиев, А.Алиев, Ҳ.Абдусаматов, У.Норматов кабиларни тилга олиш мумкин.
Учинчидан, бу даврда   етишиб чиққан ёш мунаққидлар  изланишларида қодирийшунослик масалаларида  янгича методологик тамойиллар асосида талқин этила бошлади. Бу ўринда ёзувчи Х. Султоновнинг адабий-танқидий мақолаларини,  М.Қаршибоев, Б Каримов ва бошқаларнинг илмий тадқиқотларини мисол келтириш мумкин.
Жадид адабиётининг йирик намояндаларидан Фитрат ижодини ўрганишга ҳам 80-йилларнинг охиридан киришила бошланди. Бу пайтга келиб Б.Қосимов, Э Каримов, Н. Каримов, Ш Турдиев сингари таниқли фитратшунослар сафига Х. Болтабоев, И. Ғаниев, Г. Раҳимова каби кўплаб ёш олимлар қўшилди. Айни ўша йилларда эълон қилинган  мақолаларда бошқа жадидчилар каби Фитратнинг ҳам ҳаёти ва ижоди, биографиясининг очилмаган қирралари ҳақида маълумотлар бериб, унинг асарлари билан халқни таништириш асосий мақсад қилиб белгиланган эди.
Таъкидлаш жоизки, мустақилликкача ёзилган мақолаларда янгича тафаккур тарзига хос белгилар билан бир қаторда, шўро даври танқидчилигидаги адабий эҳтиёткорлик, Фитратнинг шўро ҳукуматига хизмат қилган ижодкор эканлигини исботлашга уриниш тенденциялари  бўрттирилганини кўрамиз. Бу жиҳатдан тадқиқотчи Г. Раҳимованинг «Мунозара» уйғониш даракчиси», Н.Каримовнинг «Мавлоно Фитрат», Б.Қосимовнинг «Тарих ва тақдир» рукни остидаги суҳбати, Х. Болтабоевнинг «Номаълум Фитрат»   мақолалари характерлидир. Бу мақолаларда Фитрат, бир томондан,  жадидчилик ҳаракати билан боғлиқ ҳолда халқни истибдодга қарши уйғонишга чақиргани айтилган бўлса, иккинчи томондан, унинг аста-секинлик билан шўролар позициясига ўта бошлаганини исботловчи қарашлар илгари сурилган. Бундай ҳол 80-йиллар охирларига келиб адабий танқидда эскича методологик тамойиллар (марксча-ленинча методология) билан янгича методологик қарашлар ўртасида кураш жараёни кечганлигини кўрсатади.
Г.Раҳимова «Мунозара» асари талқини асосида Фитрат дунёқарашининг шаклланиш жараёнларини тадқиқ этишга ҳаракат қилади. Чунончи, Фитратнинг  Истамбулда таҳсил олгани, у ердаги ижтимоий-сиёсий воқеалар дунёқарашининг шаклланишида асосий омил бўлгани ва «Мунозара» асарининг яратилишига туртки бергани қайд этилади. Мақолада «Мунозара»га муносабат билдирган В.Б.Андреев, В.Климович каби рус олимларининг фикрларига муносабат билдирар экан, муаллиф Фитратни диний мутаассибликка қарши курашувчи материалист сифатида таърифлайди. «Шахс давр маҳсули экан, шу жамиятнинг жароҳати-ю дардлари, ўсиш-ўзгаришларини ўзида ҳис қилади. Бинобарин, Фитрат ҳам материализмга бирдан келиб қолган эмас, у бунга классик меросимизни, хусусан, Бедил, Ҳайём фалсафасини, дунёвий билимларни чуқур ўрганиш асосида ҳамда ижтимоий-сиёсий воқеаларга қизғин аралашиш асносида эришди. Ҳозирги кунда биз учун Фитратнинг атеист сифатида намоён бўлишидан кўра, ислом эътиқодининг тарафдори- мусулмон зиёлисидан ўзи сиғинган дин догмаларини инкор эта бориб даҳрийлик позициясида туриб курашган ёзувчи даражасига кўтарилгани муҳимроқдир.»  Н.Каримов ҳам «Мавлоно Фитрат» мақоласида адиб ҳаёти ва ижоди, унинг дунёқараши ҳақида маълумот беради, шунингдек, унинг «Заҳронинг иймони» ҳикоясини ўқувчилар эътиборига ҳавола этади. Мақолада муаллиф сўнгги давр танқидчилигида Фитрат ва Чўлпон ижоди жиддий ўрганла бошланганини, жамиятдаги ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар туфайли танқидий тафаккурда ҳам  эврилишлар  юз кўрсатаётганини тўғри қайд этиб, Фитратнинг ҳаёти, ижодий фаолияти ва дунёқарашининг шаклланишини янгича мезонлар асосида ёритишга интилади. Бироқ олимнинг фикр-мулоҳазаларида, гарчи  бу мақола мустақиллик арафасида ёзилган, қолаверса,    Фитрат фаолиятини жадидчилик ҳаракатининг етакчи ғоялари билан боғлашга ҳаракат аниқ кўриниб турса-да, бошқа тарафдан, адибнинг шўро мафкурасига хизмат қила бошлаганини ҳам кўрсатиш, жумладан,    23-24-йилларда Фитратнинг Москвадаги Шарқ тиллари институтида ишлагани, яъни «давр хизматида» бўлгани қуйидагича таъкидланади: «У ўша йиллари Октябр инқилобининг халққа берган ва бераётган самараларини ўз кўзи билан кўрди. Ленин ва коммунистик партиянинг шарқ халқлари ҳаётига янгилик шабадаларини олиб кирганлигига ишонди, ижоднинг илк босқичидаги айрим миллий биқиқлик ҳолатларини бартараф қилди, адиб имкони борича халқ ва давр хизматида бўлишга интилди» .
Н.Каримов Фитрат ижодидаги атеистик йўналишга урғу беради ва уни атеист ижодкор даражасига кўтаради. Хусусан, насрий асарларида    Фитрат диний ақидалар устидан кулганини, ёзувчи «...худо, пайғамбарлар ва малоикалар ҳақидаги афсоналарнинг меҳнаткаш халқ оммаси онгини заҳарлаш, унинг ижтимоий озодлик ва бахтли турмуш сари интилишларини кишанлаш учун ўйлаб топилган қурол эканини кўрсатади» ,  дея алоҳида таъкидлайди.
Албатта, фитратшуносликда бундай фикрларнинг   учраши бежиз эмас. Зеро, адибнинг  «Қиёмат» каби   ҳикоялари, «Шайтоннинг тангрига исёни» драмасининг зоҳирий мазмунида юқорида айтилган ғоя етакчилик қилаётгандек таассурот қолади.  Бироқ уларнинг ботиний мазмунига, рамзий жиҳатларига назар ташласак, бошқачароқ манзаранинг гувоҳи бўламиз. Фитрат диний мавзу воситасида жаҳолат батқоғига ботган кишиларнинг маънавий инқирозини, иймонсизлигини, шунингдек, шахс эрки масаласини кўрсатишга ҳаракат қилган. Буни машҳур «Қиёмат» ҳикоясида ҳам, Н.Каримов нашрга тайёрлаган «Заҳронинг иймони» ҳикоясида ҳам кўриш мумкин. Чунончи, «Заҳронинг иймони» ҳикоясида жодугарга айланган Заҳро охир -оқибат одамга нон эмас, иймон керак деб тавба қилишга уринади. Умуман, бу асарнинг етакчи концепцияси Оишанинг қуйидаги сўзларида ўзининг аниқ ифодасини топган: «-Кампир, энди сенинг тавбанг қабул бўлмайдир. Бобулинг билан чиқиб кўкка учиб кетган бўз отли одам сенинг иймонинг эди. Сен имонсиз бўлиб қолгансан. Имонсизнинг тавбаси қабул бўлмайдир!»-деди .  Демак, бу ҳикояда ҳам  гап малоикларнинг худога эътирози ёки шубҳаси борасида эмас, балки мусулмончиликда одамлар имон-эътиқодларини пок сақлаши зарурлиги ҳақида кетмоқда.
Етакчи фитратшуносларидан бири Ҳ.Болтабоевнинг «Номаълум Фитрат»  мақоласида Фитрат ижодининг умумий концепцияси методологик жиҳатдан тўғри белгиланган.  Жумладан,   ижодининг илк намуналаридан бўлган «Сайҳа» тўплами ҳақида фикр юритар экан, мақола муаллифи мажмуадаги ватанпарварлик ва истиқлол мотивлари учун Фитратни нафақат Бухоро ҳукумати, айни пайтда, Чор Россияси ҳукумати ҳам таъқиб қила бошлаганини Файзулла Хўжаев фикрларини келтириш орқали асослайди. Адибнинг «Мунозара» асари, диний мавзудаги «Қиёмат» ва бошқа бир қанча ҳикоялари ҳақида мулоҳаза юритаркан, Х.Болтабоев, Г. Раҳимованинг фикрларига эътироз билдириб, Фитратнинг асарлари динга қарши эмас, балки диний хурофотга, бидъатга қарши курашувчи асарлар, дея тўғри хулосаларга келади.
Муаллиф Фитрат дунёқараши халқчил дунёқараш эканлигини алоҳида таъкидлайди, унинг драмалари, адабиётшунос ва тилшунос сифатидаги фаолиятига, мумтоз адабиётимизнинг билимдони сифатида ёзган мақолаларига  урғу беради. Мақоласи якунида Ҳ. Болтабоев   Фитратнинг бой ижодий меросини ўрганиш кун тартибидаги асосий вазифалардан зканлигини айтаркан, биз ҳам шу ўринда олимнинг бу борада кейинги йилларидаги саъйи-ҳаракатлари ибратли эканини, унинг фитратшуносликка муносиб ҳисса қўшиб келаётганини эътироф этишни жоиз деб биламиз.     
Истиқлол даврига келиб Фитрат ижоди    жиддий ўрганилди, фитратшунослик янги босқичга кўтарилди. Ушбу йўналишда докторлик ва номзодлик тадқиқотлари яратилди, мақола ва рисолалар чоп этилди, ёш фитратшунос олимлар етишиб чиқди. Энг муҳими, Фитрат ижодини ўрганишда холислик, теранлик, матн билан ишлаш етакчи усулга айланди. Қолаверса, адиб ижоди хориждаги фитратшунослик билан қиёсий аспектда ўрганила бошландики, бу янги давр танқидчилигининг муҳим ютуқларидан биридир.
Фитрат ижоди таҳлилига бағишланган хорижлик  ва ўзимизнинг  олимларнинг тадқиқотларини қиёсласак, уларда кўпгина муштарак жиҳатлари билан бирга, тафовутли томонлар ҳам борлигига гувоҳ бўламиз. Чунончи, хорижлик адабиётшунослар Фитратни атеист ва материалист, деб узил- кесил хулосани берадилар. Ўзбек адабиётшунослари эса, сўнгги даврдаги тадқиқотларида, Фитратнинг диний мавзудаги асарларида турли хил рамзий образлар, поэтик кўчимлар воситасида адиб миллий истиқлол мотивларини илгари сурганлигини, давр фожеаларини очишга хизмат қилганлигини асослаб беришди.
Умуман, бу даврнинг янгича методологик тамойилларни ўзида мужассамлаштиришга интилаётган, тафаккурини қайта қураётган адабий танқид олдида нафақат Қодирий, Фитрат ёки Чўлпон ижоди ҳақида маълумотлар бериш, балки уларнинг таржимаи ҳоли, қатағон қурбонига айланишганининг туб сабаблари, қолаверса, уларнинг бутун ижодий меросидан кенг китобхонлар оммасини хабардор қилиш вазифаси туради. Зотан, истиқлолга эришиб, ўз дунёқарашини қайта қураётган халқ ўзининг озодлиги йўлида фидойилик намунасини кўрсатган ижодкорлар ҳаёти ва ижодий мероси ҳақида тўлиқ тасаввурга эга бўлмоғи лозим эди.
Адабий танқиднинг бу йиллардаги миллий уйғониш даври адабиёти намояндалари, хусусан, Чўлпон ижодига доир фаолиятида аксиологик, тарихий-биографик ёндашувлар етакчилик қилганини кўришимиз мумкин. Шўро даври фалсафасида тилга олиниши таъқиқлаб келинган ва сўнгги пайтлардагина амалиётда қўллана бошланган акциологик ёндашув  қадриятлар ҳақидаги таълимот бўлиб, фанга ХIХ асрнинг иккинчи яримида немис қадриятшуноси Э.Гардман ва француз олими П.Лаппи томонидан киритилган эди. «Акциология- акциологик онг, қадрлаш туйғуси, акциологик билиш, қадриятли ёндашув ва бошқалар асосида тўпланган қадриятлар тўғрисида билимлар системасидир» .
80-йилларнинг охириларидан бошлаб ва асосан мустақилликка эришилганидан сўнг Чўлпон ижодига бағишланган юзлаб мақолалар, ўнлаб китоблар чоп этилди.    Уларда улуғ шоир ижодий меросига, асосан, акциологик ёндашув етакчилик қилганлигини кўриш мумкин. Бироқ шуни таъкидлаш керакки, Чўлпон ижодини халққа қайтариш осон кечгани йўқ. Уни миллатчи, пантуркист, халқ душмани, деб айблаб келган қатоғончи кучларнинг «меросхўр»лари шоирга нисбатан ушбу ноҳақ тамғаларни қаттиқ туриб сақлаб қолишга ҳаракат қилдилар. Лекин истиқлол арафаларидаёқ янгича фикрлашга мойил бўлган тараққийпарвар зиёлиларимиз- ижодкорлару адабиётшунослар, мунаққидлар Чўлпон ижодини халққа қайтариш йўлида жиддий кураш олиб бордилар ва муайян натижаларга эришдилар. Шу боис, 80-йилларнинг охиридаёқ Чўлпон ҳаёти ва ижодий биографиясига, асарларига бағишланган  мақолалар бирин-кетин эълон қилина бошлади. Бу давр танқидчилигининг муҳим хизматларидан бири шундаки, адабий танқид қисқа вақт ичида халқда, кенг китобхонлар оммасида Чўлпон ҳақида янги тасаввурларни уйғотди. Бундай муҳим ишни мунаққидлар шоир  замондошларининг хотираларини, у ҳақида ўз даврида  чиққан мақолаларни, баҳс-мунозараларни чоп этиш ва уларга муносабат билдириш, Чўлпоннинг  асарларидан, мақолаларидан намуналар эълон қилиш, у ҳақдаги архив хужжатларини ва стенограммаларни босиш орқали амалга оширди. Бу борада таниқли   олимлар О.Шарафиддинов, Н.Каримов, Э.Каримов, Ш.Турдиев, У.Норматов, Б.Назаров, А.Алиев, Б.Дўстқораевлар билан бир қаторда Д.Қуронов, Б.Каримов, З.Эшонова, Н.Йўлдошев, С.Аҳмад каби ёш адабиётшунослар ҳам фаоллик кўрсатдилар.
Жумладан, 80-йиллар  охиридаёқ «ЎзАС» ҳафталигида «Қайта қуриш ва маданий мерос» рукни остида Чўлпоннинг шеърларидан намуналар эълон қилинди . Чўлпоннинг 1938 йил Ёзувчилар уюшмасида сўзлаган нутқи «Нутқ» сарлавҳаси остида ҳам чоп этилди . Шунингдек, унинг шеърлари ,  «Кеча ва кундуз» романи   ҳам баъзи жузъий таҳрирлар билан эълон қилингани китобхонларнинг Чўлпон ҳақида тасаввурлари бойишига хизмат қилди.
Булардан ташқари, мустақилликкача бўлган даврдаёқ Чўлпон шеърлари жамланган «Баҳорни соғиниб» (нашрга тайёрловчи-И.Ҳаққулов)  тўпламининг чоп этилгани ҳам унинг ижоди ҳақида ўқувчиларда муайян тасаввурларни  шакллантирди. Шунингдек, Чўлпонга замондош бўлган, уни кўрган, билган кишиларнинг хотиралари, мақолаларининг топилиб, эълон этилгани   ҳам шоир ҳаёти ва ижоди тадқиқотига доир материалларнинг тўпланишига имкон туғдирди.
Жумладан,  «Ёшлик» журналида Чўлпонга замондош бўлган Лазиз Азиззоданинг «Чўлпон ким эди» мақоласи  чоп этилди.  Мақолада шоирнинг дунёқараши, шахсияти, ижоди ҳақида фикр юритилади. Чўлпоннинг рус, татар, озарбайжон, турк адабиётидан баҳраманд бўлгани, рус ва турк тиллари орқали ғарб адабиётини ўргангани ижодий камолотига катта таъсир қилгани айтилади.  Гарчи мақолада Чўлпон ҳам октябрь тўнтаришидан кейин шўролар сиёсатига хизмат қилди, деган фикрга урғу берилган бўлса-да, унинг айрим шеърлари ўша даврда йўл қўйилган камчиликни фош қилганига эътибор қаратилади. А. Лазиззоданинг ушбу мақоласи Чўлпон ҳақида мухтасар маълумот берувчи дастлабки мақолалардан бири сифатида қимматлидир.
Шунингдек, Абдуазиз Холмуҳаммедовнинг «Букилган бардош», Қ.Норхўжаевнинг «Мен билган Чўлпон»  мақолаларида ҳам Чўлпон ҳақидаги хотиралар баён этилган. А.Холмуҳаммедов 1928-1930- йиллар Самарқандда Чўлпон билан қўшни  яшагани,    бир-бирларига самимий муносабатда бўлишганини эслайди: Чўлпоннинг илмли, ақлли, мулоҳазали, бошқа миллат вакилларига ҳам дўстона муносабатда бўлгани айтилади. Муаллиф ўша пайтдаёқ Чўлпон ижоди ҳақида матбуотда танқидий мақолалар босилгани, унинг шеърий тўпламлари  нашрига рухсат берилмаганини,   ҳар томонлама таъқибга учраган шоир иқтисодий танг ҳолда яшагани ҳақида маълумот беради. Қ.Норхўжаевнинг ёдномасида эса,  20-йиллардаги адабий муҳитда  Чўлпоннинг обрў- эътибори ҳақида фикр юритилади. Хусусан, Қодирий, Фитрат каби мактаб дарсликларига Чўлпон ижодидан ҳам киритилгани айтилади.  
Бу давр матбуотини кузатганда Чўлпон ҳаёти ва ижоди билан кенг халқ оммасини таништириш изчил давом этгани кўриш мумкин. Жумладан, Сирожиддин Аҳмад томонидан нашрга тайёрланган Заки Валидий Тўғоннинг «Абдулҳамид Сулаймон (Чўлпон)»  сарлавҳали мақоласида Чўлпонни шоир сифатида бирдан порлаган улкан исътедод соҳиби эканлиги қайд этилган. Заки Валидий шоир дунёқараши ҳақида фикр юритаркан, унинг қозоқ шоири Мағажон билан ҳамфикр, ҳаммаслак эканлигини таъкидлаб шундай ёзади: «Чўлпон мафкуравий жиҳатдан Мағажоннинг ўзи кабидир. Буларнинг ҳар иккаласини адабий фаолиятдан асл мақсади турк миллий маданиятининг фикрий уйғонишидир».
Муаллиф ўз фикрини Мағажон шеърларидаги «кун» ва «тун» образларининг Чўлпон ижодида ҳам «Шарқ ва Ғарб», «мазлум ва золим» тарзида келишини таъкидлайди.  Ушбу мақола ва  бошқа хотираларнинг эълон қилиниши кенг китобхон оммасини Чўлпон шахси  билан, унинг бетакрор ижоди билан таништиришда муҳим аҳамиятга эга бўлди.
Чўлпоннинг Ёзувчилар уюшмасида сўзлаган «Нутқ»ининг чоп этилиши шоир ҳақидаги тасаввурларни кенгайтиради. Мазкур «Нутқ» ва унга ҳамоҳанг бўлган ижодкор ҳаётига оид айрим архив материаллари  Чўлпоннинг ҳаёти ва ижодининг сир тутиб келинган жиҳатлари ҳақида маълумот бериш баробарида, шўро мафкурасининг манфур башарасини ҳам очишга хизмат қилади. Бу борада, айниқса, Н.Каримовнинг «Чўлпон учун кишан»,  М. Қаршибоевнинг «Муҳит эркидаги тутқинлик»  мақолалари характерлидир.
М.Қаршибоев мазкур мақоласида ижодкорнинг қисмати ҳақида фикр юритиб, асосий эътиборни «шоир ва муҳит» муносабатларининг айрим жиҳатларига қаратади. Унинг «Сомон парча» шеъри  таҳлили воситасида шўро тузумининг қаттол сиёсати 20-йилларнинг аввалидаёқ бошланганлигини, Чўлпоннинг бу шеъри зса 1923 йилда ёзилганлигига эътиборни қаратади. 30-йилларга келиб собиқ иттифоқ ҳудудида давр ва шахс муносабатлари  кескин тус олганини таъкидларкан, мақола муаллифи қосимовчилик, бадридиновчилик, Мунавварқори, Рамз, Боту «иши» каби суд жараёнлари пайтида Чўлпоннинг қамалмай қолгани сабабларини архив материаллари, хусусан, Давлат хавсизлик қўмитасида сақланаётган Чўлпоннинг жиноят ишидаги материаллар асосида кўсатади. Таҳлилий қийматга эга бўлган М.Қаршибоевнинг мазкур мақоласида 20-30-йилларда  ижтимоий-сиёсий ва адабий муҳитида зўравонлик авж олганини, сиёсий   қатағонлар билан адабий муҳитдаги қатағон  сиёсати бир-бирига боғлиқ бўлгани, бири иккинчисини тақозо этгани, тўлдиргани   қатор далиллар билан исботлаб берилган. Чунончи, Чўлпоннинг бошида қора булутлар айлаган 1927 йилда матбуотда «Айн» ва Усмонхон каби мунаққидлар  унга сиёсий айбар қўйишади, 30-йилларга келиб М. Швердин, А. Саъдий сингари ёзувчи ва мунаққидлар   «қосимовчилик» деган тамғага ўхшаш «чўлпончилик» атамасини ўйлаб топишиб қўллай бошлайдилар. М. Қаршибоев мақоласида архив материалларини ўрганиб, уларни таҳлил ва талин қилиш баробарида, Чўлпоннинг КП(Б) Марказкомининг Ўрта Осиё бюроси котиби Бауманга йўллаган баённомаси матнини ҳам тўлиғича келтиради. Бундан ташқари мақолада келтирилган Фитрат ва Чўлпон билан қилинган тергов протоколлари матни ҳам   ўша давр адабий ва ижтимоий муҳити ҳақидаги тасаввурни кенгайтиради, бойитади.
Н.Каримовнинг «Чўлпон учун кишан» сарлавҳали таҳлилий мақоласи ҳам янгиланаётган танқид тафаккурининг муҳим жиҳатларини  ўзида намоён эта олган.  Унда ҳам, М.Қаршибоев мақоласидаги сингари, 20- 30- йиллар ижтимоий-сиёсий ҳаётида ва адабий муҳитида авж олган, бир- бирини тақозо этган, қатағон  сиёсатининг моҳияти очиб берилади.  Ўша пайтдаги сиёсатнинг машъум кўриниши- «наркомпрос иши» тугагандан сўнг, «Миллий истиқлол» ва «Миллий иттиҳот» ташкилотлари аъзоларини қамаш бошланганлигини таъкидларкан, муаллиф 1929-йилнинг ноябридан 1930 йилнинг февралига қадар, яъни 4 ой давомида 87 нафар ўзбек зиёлиси «халқ душмани» сифатида қамоққа олинганини қайд этади.
Мана шундай қалтис вазиятда  ҳаёти   хавф остида қолган шоир  ўзини асраш учун қандай кўрган чора –тадбирларни кўргани, хусусан, Файзулла Хўжаевнинг   қўллаб- қувватлагани туфайли бу сафар қамалишдан омон  қолгани Н.Каримов мақоласида ҳужжатлар, маълумотлар асосида далиллаб кўрсатилади. Мақолада Чўлпонга  «аталган» кишан, аслида, ўша давр ҳаёти учун характерли ҳол бўлгани, бу кишан бир неча йил давомида айғоқчи хуфиялар томонидан тайёрлангани, ўз жонини сақлаб қолиш илинжида шоирга туҳмат тошларини айнан касбдошлари отгани (масалан, Насрулло Охуний  тақризи) характерли далиллар билан   асослаб берилади. Ўткир фош қилувчи  пафос ёзилган, истиқлолнинг илк кунларида эълон қилинган бу хилдаги мақолалар халқимизнинг мустақилликка бўлган интилишларини қўллаб-қувватлашда, шўро даври фожеаларини тўлароқ ҳис қилишида муҳим аҳамият касб этади.
Бу давр танқидчилиги халқни фақат Чўлпон биографияси, унинг тақдири билан таништирибгина қолмай, айни пайтда, адиб асарлари  таҳлили, тарғиб-ташвиқини ҳам эътибордан соқит қилмади. Бу борада О.Шарафиддинов, Ш.Турдиев, Н.Каримов, А.Алиев, Б.Дўстқораев каби таниқли адабиётшунослар билан бир қаторда Б.Каримов, Н.Йўлдошевдек  ёш тадқиқотчилар  ҳам фаол изланиш олиб бордилар.  
1992 йилда ёш тадқиқотчи Н.Йўдошев томонидан «Чўлпон ҳаёти ва ижодий библиографияси»нинг,  «Фан ва турмуш» журналида  Ш.Турдиев   нашрга тайёрлаган «Чўлпоннинг адабий танқидий мақолаларидан намуналар»нинг эълон қилиниши, 1988 йилда  «Баҳорни соғиндим»,  1991 йилда «Яна олдим созимни»   каби тўпламларнинг чоп этилиши, халқни  Чўлпон ижоди билан таништиришга жиддий киришилганидан, ўз навбатида адиб асарларига қизиқиш ғоят юксаклигидан далолат беради.
Қисқа фурсатда Чўлпоннинг уч жилдли асарлари, «Адабиёт надир» номли адабий-бадиий мақолалар тўплами нашр этилди.  80- йилларнинг охири, 90- йилларнинг аввалида бошланган чўлпоншунослик   қизғин илмий тадқиқот соҳаларидан бирига айланди. Тез орада О.Шарафиддинов ва Н.Каримовнинг «Чўлпон» номли тадқиқотлари, «Чўлпон дунёси» номли мақолалар тўплами, «Чўлпонни англаш», «Руҳий дунё талқини» каби рисолалар чоп этилди. Матбуотда   кўплаб мақолалар эълон қилинди. Жумладан, қисқа фурсат ичида кетма-кет чиққан О.Шарафиддиновнинг   «Кеча ва кундуз»,  «Кўнгилда қолғуси унинг бир изи»,  «Адабиёт яшаса, миллат яшар»,  «Тирик сатр»ларнинг қийин қисмати»,  «Чўлпон»,  «Чўлпон таржимон»,  «Чўлпон драмалари»  ва бошқа  мақолалари ўша даврдаги адабий муҳитда алоҳида салмоқ касб этиб, танқид тафаккурини янгилашга катта ҳисса бўлиб қўшилди.
О.Шарафиддинов  Чўлпон ижодининг етук билимдони сифатида   истиқлол арафасида ва истиқлолнинг сўнгги дастлабки йилларда ушбу мавзуда жонбозлик  кўрсатиб ижод қилди. 1991 йилда  «Чўлпон» номли рисоласини чоп эттирди. Унинг мақолалари ва бу рисола икки жиҳати билан ғоятда аҳамиятлидир.
Биринчидан, олимнинг Чўлпон дунёқараш ва ижодий истеъдодига оид кузатишлари 80-йиллар охири  танқид тафаккуридаги эврилиш ва янгиланиш жараёнини ўзида намоён этиш билан қимматли. Маълумки, шўро даври танқидчилигида Чўлпон ижоди, асосан, дунёқараш ва ижодий метод билан боғлиқ ҳолда айбланиб келинган эди. Унинг асарлари ҳақида ижобий фикр айтиш мумкин бўлмаган ҳодиса саналарди. Номи эса фақат миллатчи, пантуркист ва «халқ душмани» сифатида тилга олинар эди. Бинобарин,  ижодини халққа қайтариш имкони пайдо бўлган 80- йилларнинг охирларида Чўлпон дунёқараши ва маслаги, ижодий методи ва асарларининг ғоявий мазмунини белгилаш долзарб масалалар  сифатида танқидчилик олдида кўндаланг бўлди. Шу боис, танқидчилар,  ўз хоҳиш иродаларига зид тарзда бўлса-да, бор имкониятидан фойдаланиб, Чўлпонни ҳам худди Қодирий, Фитрат сингари шўро мафкурасига яқинлаштириб, шўро ғояларига хизмат қилган, деган эътирофлар билан юзага олиб чиқишига уриндилар.
О. Шарафиддинов ҳам Чўлпон ҳақидаги илк мақолаларида, шунингдек, «Чўлпон» номли рисоласида адиб дунёқараши, ижодининг ғоявий мотивига тўхталаркан, унинг октябрь инқилобини катта умидлар билан кутиб олганлигини, дастлаб инқилобга  сидқидилдан хизмат қилганлигини таъкидлайди. Айни чоғда, мунаққид шоир шеърларининг таҳлили орқали унинг миллий истиқлол мотивларини илгари сурганини ҳам таъкидлайди.
Чўлпонннинг миллатчиликда айбланиб келинганига ўз муносабатини билдириб, О.Шарафиддинов унинг дунёқарашини ойдинлаштиришга  ҳаракат қилади. Мунаққид умуман миллатчиликка хос белгилар нималарда намоён бўлишини шарҳлаб, шундай ёзади: «...Унда муқаррар тарзда бир халқ бошқа бир халққа қарама- қарши қўйилади, бир халқни камситиш ва таҳқирлаш эвазига бошқа халқ кўкларга кўтарилиб мақталади, ҳатто унинг ирқий устунликлари ва бошқа афзалликлари ҳақида сафсата сотилади» .  Шоир ижодига шу нуқтаи назаридан ёндашилганда унинг на шеъриятида, на прозаси ва мақолаларида бирон бир миллатчилик унсурларини учратмаганини таъкидларкан, мунаққид, аксинча Чўлпоннинг  миллатпараст шоир эканини ишончли далиллар орқали асослаб беради.
Чўлпоннинг дунёқараши ва ижодининг ғоявий мотивини белгилашда унинг миллатпарварлиги нуқтаи назаридан келиб чиқиб, асарларини талқин қилиш адабий танқид методологиясининг янгиланаётганлигидан далолат беради. Зеро узоқ вақт мабойнида шўро даври танқидчилиги Чўлпонни миллатчиликда  айблаб келган бўлса, бу давр танқидчилиги унинг миллатчи эмаслигини, балки миллатпарвар эканлигини ижтимоий-эстетик таҳлил асосида асослашга ҳаракат қилди, қолаверса миллатпарварлик байналминал ижодкор бўлишга монелик қилмаслиги ҳам эътиборда тутилди. Бу давр танқидчилигида нафақат Чўлпон ижодини, шунингдек Фитрат, Қодирий асарларини ҳам тарихий-биографик ёндашув асосида талқин этишга уриниш кучайганлигини кўриш мумкин. Чўлпон ҳаётини, унинг ижтимоий фаолиятини ижоди билан, айниқса, асарларининг ғоявий мотивлари билан боғлиқ ҳолда талқин этиш бу давр танқидчилигининг муҳим хусусиятларидан биридир. Чунончи, О.Шарафиддинов Чўлпонга айб тақашда далил сифатида келтирилган  «Бузилган ўлкага» шеъри ҳақида фикр юритар экан, шеърда  «...баландпарвоз оҳанглар, кўтаринки кайфиятлар, ҳайқириш ёҳуд фахриялар йўқ, аксинча, унда кўм-кўк ўтлоқлари топталган, подачилари осилган, шарақ-шарақ булоқлари қайнашдан тўхтаган, тоғу-тошларида ўйин қилган, чопқиллаган гўзал қизлар, ёш келинлар ғойиб бўлган хароб аҳволи тасвирланган. Шеърда шу ҳақсизликларга, адолатсизликларга қарши курашга ундовчи эҳтиросли мисралар бор»,  деб тўғри талқин этади. Шеърда гўё Фарғона водийси манзаралари тасвирланган, деган қарашларга муносабат билдирар экан, мунаққид 56 мисра шеърнинг бирор жойида «Фарғона» сўзининг учрамаслиги, эҳтимол, шоир «Шарқнинг бошқа бирор ўлкасини назарда тутган ҳам бўлиш мумкин», деган мулоҳазани айтади.
Бу каби мулоҳазалар ўша пайтда Чўлпон ижодини тарғиб-ташвиқ қилиш, ўрганишга эҳтиёткорлик билан ёндашилганидан далолат беради. Зеро, танқидчиликнинг бу борадаги саъй-ҳаракатларини 1987 йилда Чўлпон ва Фитрат ижодини ўрганиш бўйича тузилган комиссия хулосалари билан мувофиқлаштириш лозим эди. Чунки 1987 йил 7 феврал куни Марказкомда ўттиз икки нафар олим ва ижодкор иштирокида ўтган йиғилишда «Чўлпон ва Фитрат асарларини нашр этиш ва ижодларини янгича баҳолаш тўғрисида» бир қарорга келинган эди.  
Шу нуқтаи назардан адабий танқиднинг 80-йиллар охири 90-йиллар бошидаги фаолиятида Чўлпон зиддиятли ижодкор сифатида талқин этила бошланди. Бу ҳол, айниқса, шўро даврида ҳам Чўлпон ижодига имкон қадар муносабат билдирган мунаққидлар фаолиятига хос эди. Уларнинг мақола ва рисолаларида шоир ижоди, дунёқараши мураккаб, зиддиятли эканлиги, 30-йилларга келиб Чўлпон батамом совет позициясига ўтганлиги ижобий ҳодиса сифатида баҳоланади. Бироқ бундай мазмундаги қарашлар ва эҳтиёткорликлар қисқа фурсатда барҳам топди. Мустақиллик эълон қилингандан сўнг эҳтиёткорликнинг зарурати қолмади. Адабий танқид энди баралла Чўлпонни истиқлол куйчиси сифатида таърифлашга, бу таърифни асослашга киришди. Бироқ таъкидлаш керакки, адабий танқид истиқлол арафасидаёқ Чўлпоннинг истиқлол куйчиси эканлигини алоҳида қайд эта бошлаган эди.
Чунончи,  О.Шарафиддинов «Кеча ва кундуз»  мақоласида: «Бу роман бугунги кунда бизнинг қалбимизда жўш ураётган эркинлик ва мустақиллик оҳангларига эшдир. У ўзимизни танишимизга ёрдам беради. Юраклардаги инсоний ғуруримизни янада авж олдиради», дея асарнинг тарбиявий аҳамиятини алоҳида таъкидлаганди. Шунингдек, ёш мунаққидларнинг мақолаларида ҳам Чўлпон истиқлол учун курашган шоир эканлиги, шеърларида давр ва шахс фожеаси тасвири етакчилик қилиши баралла айтила бошланган эди.
Умуман олганда, бу давр танқидчилигида Чўлпон дунёқараши, ижодининг ғоявий мотивини белгилашда, бир томондан, унинг ижодига тарихийлик тамойиллари асосида ёндашилганини кузатсак, иккинчи томондан, ижтимоий таҳлил билан эстетик таҳлилнинг уйғунлашган ҳолдаги талқини, ижтимоий-эстетик таҳлил адиб ижодини баҳолашдаги етакчи мезонга айланганлигини кўрамиз. Бу тарздаги ёндашувлар таниқли мунаққидлари билан бир қаторда ёш чўлпоншунослар изланишларига ҳам хосдир. Жумладан, М.Қаршибоев, Д.Қуронов, З.Эшонова, Н.Йўлдошев сингари ёш чўлпоншуносларнинг мақолалари, қўлланма ва рисолалари айни шу хусусиятлари билан эътиборни тортади. Жумладан,  Д.Қуроновнинг «Чўлпон. Ҳаёти ва ижодий мероси»  номли қўлланмаси фикримизга далил бўла олади. Таъкидлаш жоизки, Д. Қуронов чўлпоншунос сифатида Чўлпон ижодини ҳар томонлама тадқиқ этган мунаққидлардан. Унинг номзодлик ва докторлик диссертациялари Чўлпон насри поэтикасига бағишланган. Олим Чўлпон ижодини, айниқса, насрини тадқиқ этишда янгича методологик тамойиллар, усул ва талқинларга асосланади, тарихий-биографик, тарихий-функционал, структуравий-функционал методларни муваффақият билан қўллайди. Мазкур қўлланмасида ҳам у шоир ижодини унинг ҳаёти ва ижтимоий фаолиятига доир муҳим саналар билан боғлиқ ҳолда таҳлил этади. Чўлпоннинг ҳаёт йўли ва ижодининг илк босқичи ҳақида фикр юритаркан, Чўлпоннинг чоп этилган биринчи асари сифатида «Садойи Туркистон» газетасининг 1914 йил 3-сонида босилган «Туркистонли қардошларимизга» номли шеърини кўрсатади.
Шу ўринда эслатиб ўтиш лозимки, О.Шарафиддинов Чўлпоннинг илк асари сифатида «Садойи Туркистон» газетасининг 1914 йил 29-апрел сонида чиққан «Қурбони жаҳолат»ни таҳмин қилган. Адабиётшунос  Б.Каримов эса «Даҳа гўзал битиклар» номли мақоласида «Таржимон» газетасининг 1913 йил 17 ноябри, 261 сонидаги «Андижондан ўлан савола жавоб» сарлавҳали мактуб ҳақида фикр юритиб, И.Ғаспиралининг жавоб мактубини ёзишга сабаб бўлган бу хат «Сулаймонзода Абдулҳамид Юнусов»- Чўлпон эканлигини айтади ва Чўлпоннинг савол мактуби тўлиқ келтирилганлигини таъкидлайди. Эҳтимол, ушбу мактуб Чўлпоннинг матбуотдаги илк қадамидир», дейди Б.Каримов. Ушбу фикрни Н.Каримов ҳам «Чўлпон» номли маърифий романида таъкидлаган.
Н.Каримов «Чўлпон»  номли маърифий романида Чўлпоннинг дастлабки асари «Ойна» журналининг 1914 йил 18 январ сонида эълон қилинган «Андижонда янги банк» номли хабар эканлигини қайд этади. Юқорида келтирилган маълумотларнинг турли-туманлиги Чўлпон ижодий фаолияти бўйича изланишлар давом этаётганлигидан далолат беради.
Д.Қуронов «Чўлпон. Ҳаёти ва ижодий мероси» номли қўлланмасида Чўлпон дунёқараши билан қизиқаркан, М.Муҳаммаджоновнинг «Турмуш уринишлари»га таяниб шоирнинг 1917-йил феврал инқилобини зўр шодиёна билан кутиб олганлигини,  шунингдек, Закид Валидийнинг хотиралари асосида бу даврда шоир ниҳоятда фаол бўлганлигини таъкидлайди. Бироқ қисқа вақтдаёқ Чўлпоннинг орзу-умидлари барбод бўлганлигини, унинг ижоди намуналари талқини билан асослашга ҳаракат қилади. Мунаққид Чўлпоннинг 20-йиллар бошидаги, жумладан, «Ётоқдан», «Тарих», «Кўнгил», «Бас энди», «Алданиш» каби шеърларининг яратилиш асносидаги руҳий ҳолати билан тарихий воқеаларни уйғунлаштириб, қиёслаб фикр юритадики, бу ҳам Чўлпон ижодига тарихий-биографик  ёндашув ҳамда ижтимоий-эстетик талқиннинг ўзига хос намунасидир.
Мунаққид фикрича, Чўлпон шеърияти ХХ аср ўзбек поэзиясини ўзига хос тарзда янгилаган шеъриятдир. Шоир даврга мос тарздаги фикр ва туйғунинг шиддатли ифодасини бера олган янги шакл ва вазнни дадил қўллаган хақиқий навотир ижодкордир. Шеъриятидаги бу янги мотивларга мумтоз адабиётимизнинг энг яхши анъаналари асос бўлиб хизмат қилганини таъкидларкан, Д.Қуронов Чўлпон поэзиясини тушуниш, унинг мазмун-моҳиятини англаш фақат «матн» орқали эмас, балки контекстда тўла намоён бўлишини, шу асосдагина мукаммал талқинга эришиш мумкинлигини эътироф этади. Унинг фикрича, «контекст» тушунчасини шоирнинг шеър ёзаётган пайтдаги руҳий ҳолати, дунёқараши, ўша даврдаги ижтимоий тарихий ҳаёт, тарихий- маданий анъана ва хоказолар ташкил этади.
Мунаққид айни шу мезонлар асосида Чўлпоннинг «Гўзал», «Бинафша», «Қаландар ишқи», «Ўзбегим», «Бузилган ўлкага», «Виждон эрки» каби кўплаб шеърларини таҳлилга тортади.
Бироқ, шу ўринда сўнгги давр чўлпоншунослигида ҳам ўрни бўлса-бўлмаса ижтимоий талқинга ҳаддан ташқари урғу бериш ҳоллари учрашини таъкидлаш зарур. Ҳатто шоирнинг «Гўзал» шеъридан ҳам эрк, озодлик ғоясини излаш ножоиздир. Тўғри, танқидчидикда бу шеърнинг турли-туман талқинлари ҳам яратилди. Шундай бўлиши табиий деб қаралса-да, бироқ Чўлпонни шоир сифатида кўпроқ муайян бир ғоянинг куйчисига айлантириш ҳоллари кузатилади. Бу ҳол методологик жиҳатдан ўзини оқламаслигини шўро даври танқидчилиги мисолида кўриш мумкин.
Чўлпон ижоди ҳақида таниқли адабиётшунос олим ва мунаққид Н.Каримовнинг тадқиқотлари ҳам алоҳида салмоққа эга. Ўтган асрнинг 20-30- йилларига доир манбаларни чуқур ўрганган заҳматкаш олим 80-йилларнинг охиридаёқ Чўлпон биографиясининг тикланишида,  асарлари нашр этилишида, адиб ҳаёти ва ижодини ёритиш, концепциясини белгилашда, поэтик оламини талқин этишда жуда катта хизмат қилди. У ўз тадқиқотларида Чўлпоннинг улкан истеъдод соҳиби, буюк шоирлигидан ташқари, ўз миллатини севувчи миллатпарвар, кўнгли нозик, ҳиссиёти уммон қадар кенг инсонлигини ҳам кашф эта олди ҳамда  ХХ аср ўзбек адабиётини янгилашга ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган новатор шоир ва ёзувчи сифатидаги сиймосини тўлиқ ярата олди. Назарий жиҳатдан, Н.Каримовнинг Чўлпон ҳақидаги илмий, оммабоп, маърифий асарларини ўрганар эканмиз, олимнинг ўзбек адабий танқидчилиги  шўро даврига хос синфийлик ҳамда партиявийликка асосланган методологиядан халос бўлиб, янгича илғор методологик тамойилларга эга бўла бошлашида ўзининг муносиб ҳиссасини қўшганини кўрамиз. Н.Каримов адабий танқид методларининг жанр имкониятларини кенгайтиришга хизмат қилган мунаққидлардан биридир. Унинг Чўлпон ҳақидаги кўплаб хотираларни тўплагани, архив материаллари ва давлат ҳужжатларини ўрганиб, шулар асосида адиб ҳаёти ва ижодига доир турли жанрларда ёзган асарлари танқид фаолиятининг кўлами кенгайиб, бошқа соҳалар билан ҳамкорлиги тобора ортиб бораётганлигидан далолатдир. Бу адабий танқид методологиясининг янгиланаётган жиҳатларидан биридир.
Истиқлол даврида чўлпоншуносликнинг янги йўналишлари таркиб топганини ҳам таъкидлаш жоиз. Жумладан, мустақиллик йилларида Чўлпон ва танқид, Ҳамза ва Чўлпон, Чўлпон ва Фитрат, Гаспиринский ва Чўлпон, Чўлпон ва театр, Чўлпон таржимон, Чўлпон ва матбуот каби йўналишлар бўйича турли хил илмий ахборотлар, мақолалар, хотиралар чоп этилди. Уларда Чўлпоннинг ижодкор ва фаол жамоатчи шахс сифатидаги фаолияти таҳлил этилади. Бу типдаги мақолалар адабий танқид доираси кенгайиб,  бошқа соҳалар билан алоқаси кучая бошлаганидан далолат беради. Айни пайтда, бу саъй-ҳаракатлар қиёсий адабиётшуносликнинг ривожланишига муносиб ҳисса бўлиб қўшилди. Ана шундай изланишлар орасида, айниқса, «Гаспиринский ва Чўлпон», «Чўлпон ва Фитрат», «Чўлпон ва Ҳамза» каби мавзуларидаги тадқиқотлар Чўлпоннинг поэтик маҳоратини ёритишга хизмат қилади.
Хулоса қилиб айтганда, истиқлол даври танқидчилигида Миллий уйғониш даври (Жадид) адабиёти намояндалари ҳаёти ва ижодини ҳар томонлама таҳлил ва талқин этиш етакчи йўналишлардан бирига айланди. Адабий танқид Беҳбудий, Авлоний, айниқса, Фитрат, Қодирий ва Чўлпон сингари миллий уйғониш (жадид) адабиёти намояндалари ижодини ўрганар экан, асосий эътиборни қуйидаги муҳим масалаларга қаратди.

Шўро даври адабиёти ХХ аср ўзбек адабиётининг ажралмас  қисмидир. Бугунги кун юксаклигидан туриб назар ташлаганда, бу давр адабиётининг бебаҳо ютуқлари ва улкан фожеалари яққол намоён бўлади. Кейинги йилларда адабиёт ҳақида  жуда кўп баҳс-мунозаралар бўлди ва улар ҳануз давом этмоқда. Эҳтиросга берилиб кетилган ҳолатлар эндиликда барҳам топиб, босиқлик билан таҳлил қилинаётган шўро даври ўзбек адабиётининг улуғворлиги–ю, фожеали нуқталарига адабий танқидчиликда бир қадар ойдинлик киритилди.
Аввало шуни тақъкидлаш керакки, шўро даври адабиёти ўзининг ижодий принципларини шакллантирган ва уларни ижод жараёнига тадбиқ этган ҳамда бу принциплар шўро мафкураси ғояларига ҳамоҳанг эди. Истиқлол даври адабий танқидчилигида  мафкуранинг адабиётдаги ўрни масаласида қарашларнинг турли-туманлиги,  умуман, «адабиётда мафкура», деган тушунчага салбий муносабатнинг кучлилигини шўро мафкурасининг адабиётга етказган зарарли оқибатлари таъсири билан изоҳлаш лозим бўлади.   Бироқ шуни унутмаслик керакки, ҳар қандай мафкуранинг етакчи тамойиллари назариётчилар томонидан ишлаб чиқилса-да, унинг амалиётдаги кўриниши узоқ вақт давомида муайян соҳалар фаолиятида шаклланиб, ҳаётга тадбиқ этила боради. Большевиклар партиясининг асосчиси бўлган В.И.Ленин 1905 йилдаёқ «Партия ташкилоти ва партия адабиёти» номли мақоласида   адабиётнинг мафкуравийлиги унинг синфийлигида эканлигини назария сифатида олдинга сурган эди. Ушбу ғоянинг амалиётдаги кўриниши фақат ижтимоий жараён билан боғлиқ бўлмасдан, ўша даврда адабиёт ва санъат, илм- фанга кучли таъсир кўрсатиб, янги-янги қоидалар билан бойитиб борилган.
Бу ғоя Октябр тўнтаршидан кейин юзага кела бошлаган шўро адабиётида, хусусан, Ҳамза Ҳакимзоданинг:
Ҳой, ҳой отамиз,
Тошни кесар болтамиз.
Кимки бизга қарши турса,
Шарта-шарта отамиз- сингари ҳайқириқли сатрларида, Чўлпоннинг «Бузилган ўлкага» номли шеърига қарши ёзилган Ғайратийнинг «Тузалган ўлкага» шеърида ўзини намоён қилди. Демак, бу туғилиши ҳамоно шўро адабиётининг танглайи, таъбир жоиз бўлса, синфий кураш, синфий душман излаш ғояси билан кўтарилган эди. Бу ғоя нафақат 20-30 йилларда, балки бутун  шўро даври адабий ҳаётида байроқ бўлиб келганини таъкидлаш лозим. Масалан, Уйғуннинг олтмишинчи йилларда ёзилган «Буюк вазифа»  шеърида шоир асосий мақсади қаламни найза қилиб душманнинг кўксига санчмоқдир, деган фикр илгари сурилади. Уйғун ижоди тадрижини кўздан кечирсак, айни концепция шоир ижодининг етакчи принципларидан бирини ташкил этганлигини кўриш мумкин. Демак, шўро даврида яшаб ижод этган ва унинг ғояларига хизмат қилган ижодкорлар ижодининг бир йўналишни синфий кураш мотиви ташкил этади.
Бинобарин, улар ижодида замонасозлик мотивлари, ҳар қандай чақириққа «шеър» билан «лаббай» деб жавоб бериш кайфияти устивор. Натижада шўро даври адабиётининг бир қанотида замонасозлик, лаганбардорлик, шахсга сиғиниш иллатларини ўзида намоён этган ижод намуналари юзага келди. Хўш, бу ҳолат ўша пайтда қай тарзда энди  ижод майдонига кириб келаётган ёш қаламкашларни ўзига қарам қилиб олди? Нега улар илк ижод намуналаридаёқ гўзалликни табиат ёки инсонда эмас, балки меҳнатда, манглайнинг  терлашида  деб тушундилар?    
Шуниси қувончлики, бу давр адабиётининг иккинчи йўналишини эса чинакам бадият намуналари, инсон руҳияти, қалбдаги эврилишларни  санъаткорона тасвирлаган, ХХ аср ўзбек адабиётининг  улуғворлигини намоён қилган асарлар ташкил этади. Бу давр адабиётининг буюклиги ҳам, фожиаси ҳам ана шунда.
Таъкидлаш керакки, шўро даври адабиётининг ўзига хос ижодий- зстетик принципларни белгиловчи намуналари ва унинг  етакчи намояндалари бор. Назаримизда, 20-30- йиллардаёқ бу ижодий принципларни шакллантиришга хизмат қилган ижодкорлар ҳақида гап кетганда, аввало, буюк истеъдод соҳиблари- Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор ва Ҳамид Олимжонлар кўз ўнгимизда намоён бўлади.
Дарҳақиқат, шўро даври ўзбек адабиётининг  вужудга келиши, шаклланиш ва ривожланишининг биринчи босқичи-20 йиллардан токи 60-йилларнинг охиригача бўлган давр адабиётининг шакл-шамойилини, улуғворлиги-ю фожеасини биз ана шу тўртта буюк сиймо ижодида кўришимиз мумкин. Бу ижодкорларнинг асарлари ҳар доим адабий танқиднинг диққат назарида бўлиб келган. Шу боис, ўзбек адабий танқидчилиги уларнинг ижодига турли даврларда турлича муносабатда бўлган: Ғоҳида адабий танқид «ур тўқмоқ»қа айланиб бу ижодкорларнинг асарларини аёвсиз «дўппослаган» бўлса, шундай пайтлар ҳам  бўлганки, улар шахси ва ижоди беҳад мақталиб,  танқиддан холи ижод намуналари сифатида таърифланган. Шу боисдан ҳам 80-йилларнинг охири 90-йилларнинг бошларида юзага кела бошлаган янгича танқид тафаккури шўро даври адабиётини қайта баҳолашга киришганда, асосий эътиборни ана шу ижодкорлар ижодига қаратиши, уларнинг асарларини талқин қилиш орқали шўро даври адабиётининг етакчи тамойилларини белгилашга уриниши табиий ҳол эди.
Хўш, танқидчилик фаолиятида бу жараён қандай амалга ошди? Адабий танқид бу ижодкорлар ижодининг қайта баҳолашда, талқин қилишда қандай методологик тамойилларга таянди? Методологик тамойилларнинг янгиланиши қандай кечди?
Аввало шуни таъкидлаш керакки, бу давр танқидчилигида шўро даври адабиётига муносабат бир хил бўлгани йўқ. Танқидчиликда шўро адабиётни баҳолаш жараёни ниҳоятда мунозараларга бой, эҳтиросли, кескин қарама-қарши фикрлар курашига айланди. Бир томондан бу давр ижодкорлар асарларини янгича мезонлар, янгича методологик тамойиллар асосида баҳолашга интилиш кўзга ташланса, бошқа тарафдан, уларни ёппасига инкор этиш тенденцияси ҳам бўй кўрсатди. Адабий танқиднинг шўро даври адабиётига муносабатида сенергетик йўналиш устуворлик қилганини таъкидлаш жоиз. Тасдиқ билан инкор, мувозанат билан мувозанатсизлик, бутун билан бутунсизлик (хаос) ҳолати бу давр танқидчилигига хос хусусиятдир.
Юқорида қайд этганимиздек, 70 йиллар танқидчилигида айрим мансабдор ижодкорлар норасмий тарзда, танқиддан «муҳофаза» этилган эди. Улар ижоди ҳақида айтилган жиндек танқидий фикрга  ҳам нохолислик сифатида қаралар, танқидчига ҳар хил тўғаноқлар қўйилар эди. Бундай ижодколар рўйхатида биз юқорида тилга олган тўрт нафар атоқли адиб ҳам бор эди. Шу маънода, 80-йиллар охири ва 90-йилларнинг бошларида бу ижодкорлар асарларига янгича қарашларнинг бўй кўрсата бошлаганини кузатиш, уларни таҳлил қилиш ва янгича танқид тафаккурининг методологик тамойилларини белгилаш муҳим аҳамиятга эга, деб ҳисоблаймиз.
Бу пайтга келиб адабий танқид бу ижодкорлар орасида, айниқса, Ойбек ва Абдулла Қарҳҳорнинг адабий меросига жиддий эътибор қаратди.
Бу бежиз эмас, албатта. Чунки бу ижодкорлар улкан истеъдод соҳиби сифатида ХХ асар ўзбек адабиёти тараққиётида жуда улкан мавкега эгадирлар. Жумладан, Ойбек барча жанрларда, шеъриятда ҳам, насрда ҳам энг сермаҳсул ижодкор эди. Бундан ташқари, унинг йирик фан арбоби сифатида  адабиётшуносликнинг ривожига қўшган ҳиссаси ҳам салмоқли эди. Бу масаланинг бир томони. Бошқа жиҳатдан эса, Ойбек шўро даврида кўп жабр кўрган, тазйиққа учраб азоб чекканди. Ушбу жиҳатлар боис, қолаверса, улкан истеъдод эгаси сифатида унинг поэтик маҳоратини кашф этиш танқидчиликнинг долзарб вазифаларидан саналарди.
1985 йили Ойбек таваллудининг 80 йиллигини нишонлаш    муносабати билан унинг ижоди таҳлил этилган мақолаларда  янгича адабий тафаккурнинг илк куртаклари намоён бўлди.                                                                  Танқид тафаккурида рўй бера бошлаган бундай  эврилишни Ойбек ижодига бағшланган. Наим Каримовнинг «Шаффоф туйғулар жилоси»,   Одил Ёқубов ва Умарали Норматовнинг «Ойбек даҳоси»,  Суннатилла Анарбоев, Ўлжас Сулаймонов, Д. Қурбонбоевларнинг,  Матёқуб Қўшжоновнинг «Улуғворлик»  каби мақолаларда кузатиш мумкин.  Жумладан, Н.Каримовнинг мақоласида Ойбекнинг  шоир, носир, етук адабиётшунос олим ва таржимон сифатидаги улкан истеъдоди  таъкидланади ва асосий эътибор унинг шоир сифатида нафис туйғулар куйчиси эканлигига қаратилади. Айни шу фазилат, мунақид таъкидлашича, шоирнинг шўро даври танқидчилигида мақталган «Курашади икки тўлқин», «Фанга юриш», «Днепрострой» каби шеърларида эмас, балки дарсликлардан ва адабий танқид назаридан четда қолган шеърларида кўпроқ намоён бўлган. Н. Каримов шоирнинг  оддий кўз билан илғаш қийин бўлган поэтик манзараларини нозик ҳис қила олганини «Наъматак» ва бошқа шеърлари талқини орқали кўрсатади. Мақолада Ойбекнинг узоқ йиллар давомида олқишлаб келинган шеърлари эмас, балки инсон руҳиятининг нозик товланишлари кашф этилган шеърларининг таҳлилга тортилгани ўша пайтдаёқ танқидда сифат ўзгариши рўй бера бошлаганидан далолатдир. Бироқ ушбу мақоладаги баъзи бир  фикрлар танқид тафаккури ҳали шўро мафкурасидан батамом халос бўла олмаганини ҳам акс эттиради.
Жумладан, мунаққид тун манзаралари тасвирланган шеърларида учрайдиган «Юлдузлар чамани гуллаган» ташбеҳи ҳақида фикр юритар экан, буни ҳатто Ленинград осмонига нисбатан ҳам ишлатиб бўлмаслигини, шу боис, бундай ташбеҳ рус шоирлари ижодига хос бўлмаган хусусият эканлигига урғу беради: «Гап шундаки, «Юлдузлар чамани гуллаган» ибораси билан фақат шарқ, эҳтимол, фақат совет шарқининг беғубор... тунги манзараси ифодаланиши мумкин». Бу ўринда мунаққид ушбу манзара  кўпроқ шарқ  табиатига хос бўлгани учун ҳам шоир томонидан поэтик идрок қилинган, деган фикрни айтмоқчи. Бироқ мунаққид ўз қарашини рус адабиёти, Ленинград осмони билан боғлаганлиги боис эҳтиёткорлик билан «Совет шарқининг беғубор...»  манзараси деган иборани қўллайди. Бу қарашни Ўлжас Сулаймоновнинг «Ойбек» номли мақоласида ҳам кўришимиз мумкин. У Ойбек ижодининг поэтик қудратини, кенгликларини бир жиҳатдан она замин билан, Ўрта осиё кенгликлари билан боғласа, иккинчи томондан, инқилоб Ойбекка шу кенгликларда дадил ҳаракат қиладиган курашчан руҳга хос куч ато этганини  таъкидлайди.
Одил Ёқубов билан Умарали Норматовнинг «Ойбек даҳоси» номли суҳбатида асосий эътибор адибнинг буюк истеъдод соҳиби ва катта шахс эканлигига қаратилади. Айни чоғда Умрали Норматов «Қутлуғ қон», «Навоий» сингари романларнинг яратилиш жараёнидаги маънавий- руҳий, ижодий- психологик ҳолатларни белгилашга ҳаракат қилади. «Қутлуғ қон»даги ворисилик, анъанавийлик масалаларини Қодирий романлари билан қиёслаб талқин этади. Мунаққид Ойбекнинг Қодирий ижодига оид кузатишлари, баҳс-мунозараларини унинг ўз ижодий принципини белгилашга уриниши сифатида талқин этади. Суҳбатда «Қутлуғ қон» ва, айниқса, «Навоий» романи билан боғлиқ ҳолда тарихий романларда бадиийлик ва илмийлик муаммоларига, тарихийлик тамойилларига  эътибор қаратилади.
М. Қўшжоновнинг «Улуғворлик» номли мақоласида Ойбекнинг шахс ва ижодкор сифатидаги салоҳияти ҳаётий  лавҳалар орқали кўрсатилади. Ойбек ижодига хос бўлган бағрикенглик ва улуғворлик унинг шахсияти, руҳияти билан чамбарчас боғлиқлиги таъкидланади. М. Қўшжонов талқинидаги Ойбек  билан илк танишувидаги руҳий ҳолатлар Ойбек шахсига хос болаларча соддалик,  турмушнинг икир-чикирларидан батамом юқори турувчи, бутун дарду-дунёси ижод  билан чамбарчас боғланган сиймоси, ўзига ёмонлик қилган, ё панд берган рақибларига нисбатан  кечиримлилиги  унинг катта қалб эгаси эканлиги кўрсатилади. Бу фазилатларни муаллиф Ойбек шаҳсиятининг улуғворлилига далил сифатида талқин этилади.
Бу давр танқидчилигида Ойбек ижоди ҳақида  энг кўп ва  ҳўп ёзган мунақидлардан бири Наим Каримов бўлди. Олимнинг мақолаларида адиб ҳаёти ва ижодининг ҳали очилмаган қирралари янгича мезонлар асосида талқин этилади. Таъкидлаш жоизки, шўро салтанати адабиётимиз бошига солган қора кунлар,  қатағон сиёсати жабр-ситамларининг архив материаллар асосида кенг жамоатчиликка маълум қилинишида илмий муамолага критилишида Н. Каримовнинг хизматлари жуда катта бўлди. Хусусан, унинг «Ойбек: тош экан бошим»  номли туркум мақоласи шу жиҳатдан характерлидир. Мазкур мақолада мунаққид, Ойбек ҳаётининг кўпчиликка маълум бўлмаган ёки тўла ёритилмаган кўпгина саҳифаларини қайта варақлайди.  Тарихий-биографик талқиннинг яхши намуналаридан бири бўлган бу мақолада Ойбек шахсиятига, ижодига 30-50-йилларда қўйилган айбловлар, туҳматлар ва уларнинг зарарли оқибатлари  таҳлилий мулоҳазалар воситасида баён этилади. Ўзбек адабиётининг  жаллодлари бўлган Ёзувчилар уюшмасига ишга юборилган В.Мильчаков ва унинг атрофига тўпланган маҳаллий хушомадгўйларнинг қабиҳ кирдикорлари фош этилади.
Умуман олганда, Наим Каримовнинг бу даврда яратган ҳар бир мақоласида янги  фикр, янги концепция илгари сурилганини кўриш мумкин. Олим аввало,  асарнинг яратилиши ижодкор ҳаётидаги бирор-бир ҳаётий факт билан боғлиқлигига эътиборини қаратади. Бундай тарихий биографик талқин  ижодкор фаолиятининг очилмаган  саҳифаларини ёритишга хизмат қилади. Чунончи мунаққиднинг «Боболарим отлар сурган чексиз дашт бу...»   мақоласида Ойбекнинг 1943 йил сентябрда тирикчилик ғами билан Қарши ва Бишкек шаҳарларида бўлгани ва ўзи учун ёзган беш-олтита шеъри талқини орқали шоир руҳиятига хос кечинмалар сувратини  чизишга муяссар бўлган. Хусусан, «Қарши туркуми»даги айрим шеърларда шоир руҳияти, қалбининг оддий тирикчилик ташвишларига боғланиб қолмай,  юксакликка, улуғворликка кўтарилганлигини, «Боболарим от сурган дашт бу...» дея руҳан Амир Темур бобомиз  билан хаёлан ҳаммаслак эканлигини  таъкидлайди.
Наим Каримовнинг яна бир «Ойбек ва жадидчилик» («Мулоқат»,1996 йил,4-сон) номли мақоласида ҳам «Қутлуғ қон» романидаги Абдушукур образининг янгича талқинига гувоҳ бўламиз. Мунаққид характерли мисоллар орқали Абдушукур образида жадид тимсол берилгани, ёзувчи бу образ орқали ўзининг асл ғоявий-эстетик мақсадини ифодалаганини ишончли далиллайди. Унинг фикрича, Ойбек Абдушукур образи билан 1910 йиллардаги маърифий, ижтимоий –иқтисодий , сиёитй ҳаракатда жадид зиёлиларининг ўрнини тўғри кўрсатишга мувоффақ бўлган. Бундай талқин шўро даврида Абдушукур образи баҳонасида ёзувчига айтилган тана-дашномларга муносиб жавоб сифатида юзага келганди.
«Ойбек номли чўққи»  номли мақоласида эса мунаққид «Қутлуғ қон» романининг адиб ижоди ва ўзбек адабиётидаги  ўрни масаласида фикр юритиб, асардаги Мирзакаримбой ва Йўлчи ўртасидаги зиддият тасвири синфий моҳиятга эмас, балки ҳаётий асосга эгалигини таъкидлайди ва бу қаҳрамонларни шу нуқтаи назаридан баҳолайади. Шунингдек, Н. Каримов  Петров образининг романга  киритилгани ўша пайтда асар ёзувчилар уюшмасида муҳокама қилинганида «Айрим ҳакамлар»нинг сайъ-ҳаракати билан  «амалга ошгани»ни  атрофлича асослайди. Мақоладаги «Қутлуғ қон» романига оид бу каби янгича қарашлар олимнинг олдинги мақолалардаги кузатишлар билан ҳамоҳанглигини ҳам таъкидлаш зарур. Н.Каримов мақолада «Навоий» романини яратишда Ойбек жасоратини алоҳида таъкидлайди. Навоий образининг кенг планда тасвирланиши ва темурийлар авлодининг улуғланиши шунинг далилидир.
Мунаққиднинг янги даврда Ойбек ҳақидаги кузатишларининг муҳим жиҳатларидан бири шундаки, у ойбекшунос олим сифатида ўз қарашларини маълум даражада қайта кўриб чиқа олган ва жаҳон методологиясининг муҳим тамойилларидан бўлган халқчиллик, мувофиқлик ва тўлдирувчанлик принципларига мос тарзда янгилай олган мунаққидлардан биридир. У Ойбек ҳақидаги аввалги илмий концепциясининг ўзак қисмини сақлаб қолган ҳолда уни янги-янги фактлар, тафсилот ва талқинлар билан бойитиб бормоқда.
Бу даврда Ойбек ижодига оид кўплаб мақолалар чоп этилди. Уларда Ойбек шахсиятига хос  хусусиятлар, ижодидаги етакчи концепция, адабий муҳитдаги ўрни ва таъсири, поэтик олами ва маҳорат сирлари каби ғоят муҳим масалалар қамраб олинди. Жумладан, О. Шарафиддиновнинг « Миллатни уйғотган адиб»  номли мақоласида унинг ижодига хос бўлган миллатпарварлик мотивлари етакчи тамойиллардан бири сифатида талқин этилади. Мунаққид адибни миллатни уйғотган ижодкор сифатида қайта кашф этади. «Қутлуғ қон», «Навоий» романлари, «Наъматак» каби шеърлари таҳлили асосида ўз қарашларини далиллайди. Мақолада биз фақат Ойбек даҳоси ҳақидаги кузатувларни эмас, балки улкан адабиётшунос олим, етук мунаққид Озод Шарафиддинов шахсияти билан ҳам, унинг дил иқрори,  ушалган орзулари ва чексиз армонлари изҳори билан ҳам танишамиз. Аввалги ёзганларидан қониқмаслик, эски дарди қўзиб ажал билан рўбарў келган пайтларда ҳам илмий ижод ҳақида ўйлаш, ёза олиш улкан олимларга хосдир. О.Шарафиддинов шундай олимлардан бири эди. У Ойбек даҳосининг буюклиги, миллатпарварлиги фақат ижодида эмас, балки Шўро салтанати ҳукм сурган қийин бир даврларда ҳам Чўлпон ва Қодирий ижодига бўлган чексиз ҳурмати  теран илмий кузатишлари, «Тирик сатрлар»га тап тортмай ёзилган ижобий тақризларида ҳам намоён бўлишини фахр билан ёзади.
Ойбекнинг 100 йиллиги муносабати билан матбуотда кўплаб мақолалар чоп этилди. Улар фақат юбилей мақолалар бўлмай, балки Ойбек ижодининг хилма-хил жиҳатларини қамраб олувчи чинакам илмий кузатишлар эканлиги билан характерлидир. А.Расуловнинг «Тунда чақнаган юлдуз»,  Ҳ.Абдусаматовнинг «Тарих ва бадиий талқин»,  У.Норматовнинг «Персонаж меъмори»,  Нурбой Абдулҳакимнинг «Буюк бир муҳаббат талқини», Қ.Йўлдошовнинг «Очилмаган ғунчалар чиройи»,  Ҳ.Абсамиевнинг «Заррин нурларнинг безовта ошиғи»,   У.Абдуваҳобнинг «Ойбекнинг «соф лирика»си»,  «Кўнгил наъматаги»  каби мақолалар характерлидир. Мазкур мақолаларда ижодкорнинг поэтик олами, маҳорат қирралари янгича илмий тафаккур элагидан ўтказилади. Жумладан, А.Расулов мақоласида  тарихий-биографик, структурали талқин, семиотик марказларга оид  кузатишлар адабининг ўттизинчи йиллардаги яшаш ва ижод шароити билан «Қутлуғ қон» романидаги боғ , бедазор тасвирлари қиёси орқали олиб бориладики , бу асар поэтикасини кашф этишнинг янгича илмий талқини намуналаридан биридир. У.Норматов мақоласида кўпда эътибор берилавермайдиган ёрдамчи образларнинг бадиий асардаги ўрни ва вазифалари ҳақида сўз юритилади. Бунда «Навоий» романидаги Тўғонбек образининг янгича талқинини кўрамиз. Мунаққид ишонарли таҳиллар орқали Тўғонбек образининг Навоий тақдирида, асар конфликти, тузилиши ва сюжет йўналишларида тутган ўрнини очиб беради. Ҳ,Абдусаматов, Қ,Йўлдошов, Ҳ.Абсамиев,У.Абдуваҳобовлар мақолаларида ҳам ижодкор маҳоратининг турли қирралари билан танишамиз.
Ўтган асрнинг саксонинчи йиллари охири тўқсонинчи йилларнинг бошларида Ойбек қатори Ғафур Ғулом ижодига ҳам қизиқиш катта бўлди. У ҳақдаги баъзи бир мақолаларда шоир шеъриятида замонасозлик, шахсга сиғиниш иллатларининг акс этиши, шунингдек, унинг Абдулла Қодирий ва Махсуд Шайхзодага бўлган муносабати ҳақида турли хил фикрлар баён этилди. Бу хил қарашлар  аста-секин барҳам топиб, мустақиллик арафаларида фикрлар анча тиниқлаша борганини кузатиш мумкин.
Истиқлол даври танқидчилигида Ғафур Ғулом ижоди ҳар томонлама холис, ҳаққоний қайта баҳолана бошланди. Унинг ижоди талқинида тарихийлик, чинакам халқчиллик ва инсонийлик мезонлари устивор мавқе эгаллади. Бу даврда кўплаб мақолалар, хотира ва тадқиқотлар  чоп этилди. Бу мақола ва тадқиқотларда шоир поэтик маҳорати унинг истеъдоди, шахсияти, ижод психологияси, шоир таржимаи ҳоли билан бир бутунликда талқин этила бошлади.
Ўзбекистон қаҳрамони, атоқли шоир Абдулла Орипов мақоласини «Ўзбекнинг ўз шоири» деб атайди. Таҳлилий қийматга эга бўлган мазкур мақолада шўро даврининг маккор сиёсати ва ҳоким мафкуранинг адабиётга етказган зуғуми, ўзбек ижодкорларининг қадр-қимматининг топталиши, ижод эркинлигининг бўғилиши натижасида кўплаб замонасозлик руҳида асарлар битишга мажбур бўлганлигини алоҳида таъкидланади. Ғафур Ғулом ҳам ўз замонасининг фарзанди сифатида бу каби нуқсонлардан холи эмас. Мақолада президентимизнинг бир гуруҳ ижодкорлар билан учрашувида айтган «Биз яқин ўтмишимизни тафтиш қилмасдан халқимизни порокандаликдан сақлаб қола олдик», деган пурмаъно  фикрларини келтилириб, шу асосида шўро замонида яшаб ижод қилган ижодкорлар ижодидаги чинакам бадиият намуналарини қайта баҳолашимиз зарур, деган фикрларни илгари сурилади.
«Биз яқин ўтмишда яшаб ўтган алломаларимиз, адибларимиз ижодидаги муваққат ғуборларни ювиб ташлаб, ёмби олтинларимизнинг асл жамолига тўйиб-тўйиб боқишимиз, уларни келажак авлодлар ҳукмига, муҳими вақт ҳукмига авайлаб узатмоғимиз шарт.»
Абдулла Орипов Ғафур Ғулом ижодига шу мезон билан назар ташлаб, энг аввало шоирнинг жуда катта истеъдод соҳиби сифатида ҳоким мафкура тазйиқларига қарамасдан ўлмас асарлар яратгани, унинг ижод намуналари ўткинчи майда туйғулар билан эмас, балки қадим шарқ шеъриятига хос бўлган фалсафийлик, кенг қамровлилик, донолик билан нурланиб тургани шеърий ва насрий асарлари мисолида кўрсатилади.
Абдулла Орипов мақоласида илгари сурилган концепция, яъни энг аввало шарқ, ислом фалсафасига хос бўлган инсонийлик, қадриятларни асраб-авайлаш туйғуси акс этган йўналиш бошқа мақолаларда ҳам ўз аксини топа бошлади.
Истиқлол даврида Ғафур Ғулом ҳақида чоп этилган мақолаларнинг бирортасида ҳам истиқлолгача чоп этилган мақолаларга хос бўлган танқидий қарашлар, айниқса кесатиқ, пичинг оҳанглари акс этган эмас. Аксинча, барча мақолаларда Ғафур Ғулом шахсиятига хос бўлган жўмардлик, тантилик, донолик фазилатлари ижодининг ҳам асосий хусусиятларидан бири эканлигига эътибор қаратилди. Ҳатто шўро адабиётининг энг етакчи тамойилларини ўзида мўжассамлаштирган, аниқроғи асос солган «Гўзаллик нимада» типидаги шеърларининг таҳлилида ҳам Ғафур Ғулом шахсиятининг улуғворлиги ва ожизлиги поэтик маҳорат нуқтаи назаридан талқин этилади. Шу жиҳатдан Абдуғафур Расуловнинг «Бир шеър шархи» рукни остида «Гўзаллик нимада» шеър талқинига бағишланган мақоласи характерлидир.
Олим мазкур шеър ҳақида турли даврларда танқидчиликда айтилган фикрлардан кўчирмалар келтириб асар ҳақидаги қарашларни аниқлаштирар экан, тақдир унга ўз даврининг фарзанди сифатида «социализмга асосланган ўзбек шўро адабиётининг устунларидан бири бўлишини раво кўрган»лигини таъкидлайди. Мазкур шеър ўз даврида меҳнат мавзусида ёзилган жуда кўплаб асарлар учун намуна вазифасини ўтаганлигини кўрсатиб беради.
Танқидчи қарашларининг муҳим жиҳати шундаки, у мазкур шеърни социалистик адабиётнинг намунаси деб баҳолар экан, бу учун ижодкорни замонасозликда айблаш ёки бутун айбни ҳукмдор тузумга ағдариб оқлаш йўлидан бормайди. Барчаси қандай бўлса, шундайлигича холис, объектив  талқин қилади. Мақолада яна битта муҳим жиҳат бор. Олим Умарали Норматовнинг «Ғафур Ғулом поэзиясининг эстетик принцплари» номли мақоласидаги талқинларга муносабат билдирар экан, мунаққиднинг Ғафур Ғулом гўзаллик ҳақидаги тушунчани марксча эстетикадан уқиб олди, - деган фикрларни келтириб, бу хусусият шўро санъати ва адабиёти ривожига асос бўлганлигини, эстетик принципларни шакллантирганлигини ва методологиясининг муҳим тамойилига айланганлигини таъкидлайди. Бу тушунча бошқа кўплаб ижодкорлар томонидан ҳам кенгроқ ривожлантирганлигини Эркин Воҳидовнинг «Гўзаллик» шеърини мисол келтириш орқали асослаб беради. Олим Эркин Воҳидов шеъридаги асосий мазмун – ўз меҳнати билан борлиқни гўзаллаштираётган инсоннинг ўзи ҳам тобора гўзал бўлиб бормоқда, деган концепциясидан келиб чиқиб, инсон ҳар томонлама эркин, мустақил бўлгандагина ўз ҳаётини ҳам, жамиятини ҳам фаровон қилади дея таъкидлайди. Ва бадиий ижодда айни шу ҳақиқат содда, самимий, ҳаётий буёқларда тасвириланиши лозим деб ҳисоблайди.
Бу даврда Ғафур Ғулом поэтик маҳоратини кўрсатувчи бир қатор мақолалар чоп этилди. «Мен етим ўтганман»  номли мақолада  Ғафур Ғулом ижодидаги инсоний дардлардан биттаси етимлик тушунчаси билан боғлиқ ҳолда тасвирланганлиги кўрсатилади. Шоирнинг «Сен етим эмассан» шеъридаги  «Мен етим ўтганман, Оҳ, у етимлик...» мисралари билан бошланувчи лирик чекинишни ва ундан келиб чиқадиган поэтик мазмунни шеърнинг асосий пафоси, инсоний асоси дея баҳолайди. Мирзааҳмад Олимов мақолада Ғафур Ғулом ижодида етимлик тушунчасига тўхталар экан, бу тушунча унинг бутун ижоди тадрижида бош мавзу эканлигини таъкидлаб, илк ижод намунаси бўлган «Филикс болалари»дан бошлаб «Шум бола»ю, «Она», «Соғиниш» каби шеърларидан тортиб, умрининг охирларида яратган «Менинг ўғригина болам» ҳикоясигача барчасига хос хусусият эканлигини таъкидлайди.
«Шоир вафоти 1966 йил эканини ҳисобга оладиган бўлсак, тўла ишонч билан айтиш мумкинки, у ижодини етимлик мавзусидан бошлади, шу мавзу билан давом эттириб авж пардасига кўтарилди ва шу мавзу билан олдинги парвозларига муносиб тарзда якунлади. Бинобарин етимлик Ғафур Ғуломни Ғафур Ғулом қилиб турган энг теран дардлардан бири, бизнингча биринчиси эди».
«Ғафур Ғулом нафосати»   номли мақоласида эса шоирнинг «Соғиниш» шеъри фалсафий  ва эстетик қимматига кўра талқин қилинади. Шеърда шоир Қуёш образи орқали муҳим поэтик мазмун кашф этганлигини қуйидагича баён этилади.
«Бинобарин «Соғиниш» шеърида худди «Вақт» (1945) шеъридагидек қуёш тимсоли эстетик мазмун нуқтаи назаридан Аллоҳнинг маҳобатли бадиий рамзидир. Бу тимсол ўша вақтда ҳукмрон бўлган марксча-ленинча диалектик моддиюнчилик (материализм)нинг зўравонлик зулмидан шоирни муҳофаза  этувчи эстетик  мажозий қалқондир.»
Олимларнинг ушбу хулосасидаги Қуёш Аллоҳнинг рамзидир, деган фикрлар китобхонда унчалик эътироз туғдирмайди.   Ғафур Ғуломнинг мумтоз шарқ шеъриятини, тасаввуф илмини мукаммал билиши ҳақидаги мулоҳазалар ҳам диққатга сазовордир.
Мунаққидлар ушбу қарашлардан келиб чиқиб, мазкур шеърни «Буғдой дони ва сомонига мансуб яхлитлик» мавжуд бўлган шеър сифатида баҳолашлари характерлидир. Улар фикрига кўра мазкур шеърда реалистик тасвирлар ҳам, Бедилона тасаввуфий ғоялар ҳам, шўро мафкурасига хизмат қилувчи қарашлар ҳам ўзаро чатишиб, бирикиб кетган ва бу ҳол Ғафур Ғулом ижодининг ўзига хос мураккаб жиҳатларидан биридир.
Б. Рўзимуҳаммаднинг «Келажакка аталган шеърлар»   номли мақоласида ҳам шоирнинг поэтик маҳоратига эътибор қаратилади. Мақолада шоирнинг биргина «Қор» шеъри таҳлилга тортилган. Мунаққид фикрича одатда одамлар қорнинг совуқлиги-ю кўзни қамаштирадиган даражада оқлигини билишади. Шоир тасвирларида эса «Она ғознинг тўшидек юмшоқ қор»нинг ёғиш жараёнидаги нафосат гўзаллиги,  шоирона топқирлик билан тасвирлангани таҳлилга тортилади. Шоир шеърида қиш манзараси, қорнинг ўзига хос табиати ва унинг инсон руҳиятига таъсири масаласи аниқ-тиниқ таҳлиллар билан кўрсатилган. Хусусан, қорнинг «Она ғоз тўши»га, «Қўзининг сиртидаги барра»га ўхшатилиши шеърнинг бора-бора инсон руҳиятининг ўзига хос кечинмалари билан умрнинг ўткинчилиги-ю гўзалликнинг абадийлиги, сутга мойдек синган қуёшнинг мавжудлиги-ю ижод жараёнининг ўзига хослиги билан уйғунлашиб яхлит поэтик мазмунга  бирлашгани ҳам мунаққид назаридан четда қолмайди. Ушбу хусусиятларга кўра мунаққид асарни миллатнинг энг яхши шеъри-«келажакка аталган шеър» дея баҳолайди.
Умарали Норматов эса «Шум бола» «Мафкуравий-сиёсий тазйиқ шароитида руҳ эркинлиги»  номли мақоласида Ғафур Ғуломнинг машҳур асари «Шум бола»ни таҳлил қилар экан, уни шўро даврида яратилган бўлишига қарамасдан давр сиёсати ва мафкурасидан батамом холи бўлган ўзбек турмуш тарзининг турли қатламларини ҳаққоний ёритиб бера олган асар сифатида баҳолайди. Айни пайтда асардаги киноя кесатиқлар, ҳазил мутойибалар, ҳангома, олди-қочдилар, латифанамо тасвирлар моҳиятида даврнинг ўзига хос фожеавий нуқталари тасвирланганлигини ҳам назардан қочирмайди.
Жумладан, асардаги жиннилар тасвири билан боғлиқ бўлган қарашлар, оммавий саҳналар тасвиридаги ғоялар даврни фош қилувчи маназаралар сифатида талқин этилади.  
Мунаққиднинг асар воқеалари бир қарашда тартибсиз, хаос шаклида тасвирланаётгандек таассурот қолдирса ҳам аслида синергетик тафаккур хусусиятларини ёдга тушурадиган бадиий тафаккур намунаси сифатида талқин этилиши ҳам янгиликдир.
Бу даврда Ғафур Ғулом ижодини тадқиқ этувчи Б. Назаровнинг «Ғафур Ғулом олами» , Н. Каримовнинг «Ғафур Ғулом ижодиёти»  номли йирик тадқиқотлар ҳам яратилди.
Б.Назаров Ғафур Ғулом ижодига баҳо беришда сўнгги давр танқидчилигида иккита йўналиш кўзга ташланаётганлигини таъкидлайди. «Бирида унинг шўровий қарашларига ҳамон урғу берилиб танқид қилинса, иккинчисида шоирнинг мафкуравий жиҳатлари хаспўшланиб, уни кимлардандир ҳимоя қилиш истаги сезилади». (Ўша манба 5-бет)
Мунаққид фикрича, ҳар иккала йўналишдаги қарашларда ҳам камчиликлар бор. Негаки, Ғафур Ғулом ижодида замонасозлик мотивларининг мавжудлигини бугунги кунда ҳеч ким инкор қилаётгани йўқ. Бу хусусият Ғафур Ғулом ижодининггина эмас, умуман шўро даври адабиётига хос бўлган қусур бўлиб, унинг асосий сабаби давр, замон ва тузум билан изоҳланади.
Муаллиф талқинича иккинчи йўналишдаги  қарашнинг қусурли жойи шундаки, Ғафур Ғулом ижоди ўзини оқлашга, кимлардандир ҳимоя илишга мухтож эмас. Унинг асарлари орасида ўзини-ўзи ҳимоя қиладиган, ХХ1 аср, балки кейинги асрларда ҳам яшаб қолишга қодир бўлган бадиий мукаммал асарлар кўплаб топилади.
Шунинг учун олим фикрича Ғафур Ғулом ижодини шўро даври адабиётшунослигидан фарқли равишда, мафкуравий ёки сиёсий нуқтаи назардан эмас, балки янгича концепция, янгича эстетик тамойиллар асосида тарихийлик принципларидан келиб чиқиб баҳоламоқ лозим. Ҳатто замонасозлик мотивларига эга бўлган, партия, комсомол ва «доҳий»ларга бағишланган, шунингдек турли саналар( 1-Май, 7-ноябрь ва ҳ.) билан боғлиқ ҳолда яратилган шеърларга баҳо берганда ҳам тарихийлик принципларига таяниш  ва асосий урғуни бу типдаги асарларга эмас, балки давр синовларидан ўтган чинакам бадиият намунаси сифатида халқимиз маънавиятини ўзида мужассамлаштирган,  ҳақиқий шарқона инсонпарварлик мотивлари билан суғорилган асарлари талқинига қаратмоқ лозим.
Мунаққид шу нуқтаи назардан нафақат бадиий мукаммал ҳисобланган «Соғиниш», «Вақт», «Шум бола», «Менинг ўғригина болам» типидаги асарларига, балки ҳали танқидчилик деярли эътибор бермаган ва Ғафур Ғулом фонемонига хос яширин дардларни ифодалаган асарларини топиб таҳлил қиладики, бу таҳлил ўзининг холислиги, объективлигидан ташқари талқиннинг кутилмаган натижалари билан ҳам аҳамият касб этади. Шу жиҳатдан айтиқса китобнинг  «ХХ аср ва Ғафур Ғулом», «Биз билган ва билмаган Ғафур Ғулом» каби бўлимларидаги таҳлиллар характерлидир. Мунаққид шоирнинг кўпгина шеърларида мадҳиягўйлик,  «доҳийлар» ва партияга ҳамду санолар мавжудлигини инкор этмайди. Айни чоғда бу типдаги асарларни баҳолашда шошма- шошарлик қилмасликка чақиради. Жумладан олим бу ҳақда қуйидагича ёзади: «Шунинг учун бундай асарларни Ильич ёки партия сўзлари ишлатилгани учунгина улардан воз кечишга шошилмаслик керак. Шоирнинг бундай асарларига жиддий муносабатда бўла билмоқ  адабиётшунослик методологиясидаги муҳим нуқталардан бирини ташкил этмоғи зарур: асар асл эътибори билан мафкурани, Ильични, партияни мадҳ этишга йўналтирилганми ёки бу нарсалар асарнинг шунчаки «қутилиш» арқоғини ташкил этиб, ҳар эҳтимолга қарши ҳушёрликни мустаҳкамлашнинг бир усули, ижодий инерциянинг бир кўриниши бўлиб, аслида асарнинг туб моҳияти, мақсади, етакчи пафоси ҳаёт ва инсоннинг абадий муаммолари, инсон қалби, инсон билан боғлиқ ҳаёт завқини, яшамоқ сеҳрининг таманноларини куйлашга қаратилганми – шуни аниқ ажратиб олмоқ зарур.(33 бет).
Агар эътибор берилса, олим адабиётшунослик ва адабий танқиднинг янгитдан вужудга келаётган методологик тамойилларидан бири- талқинда бадиий асар матни қаърига яширинган поэтик маъно-мазмунни топишга  ундаётганини сезиш мумкин. Чунки бадиий матннинг зоҳирий қатламидаги маъно шўро даври цензорларини чалғитувчи ҳолат бўлиб, ижодкорнинг асл мақсади сўзлар қаътига жойлашган яширин маъноларда мавжуддир.
Б.Назаров ушбу методологик тамойил асосида Ғафур Ғуломнинг ХХ асрнинг глобол мавзуларига бағишланган  «Поль Робсонга»,»Тинчлик минбаридан», «Атом», «Ғолиблар шарафига» каби бир қатор шеърларини қайта таҳлил қилар экан, шоир шеъриятига хос бўлган асл инсонпарварлик, халқпарварлик мотивларини кўрсатиб беради. Айни чоғда Ғафур Ғулом ижодини фақат ижтимоий-сиёсий мавзуда битилган шеърлардан иборат деб ўйлаш хато эканлигини, оддий инсоний муносабатлар, ҳаётнинг бир парчасини меҳр билан тасвирлай олувчи шоир сифатида ҳам тушуниш лозимлигини «Олабузоқча» шеъри мисолида кўрсатади. Олим таҳлилларида шоир ижодининг мана шундай муҳим жиҳатлари-жаҳоний буюклик билан оддий инсонийлик уйғунлашиб кетганини кўриш мумкин. Шу жиҳатдан айниқса «Биз билган ва билмаган Ғафур Ғулом» бўлими характерлидир. Мазкур бўлимдаги таҳлиллар герменевтиканинг сўнгги давр ўзбек танқидчилигидаги гўзал намуналари дейишимиз мумкин. Бу ўринда мунаққид моҳир синчига ўхшаб иш юритади. Сўзлар қатига  яширинган турли- туман им-ишоралар орқали шоир қалбининг оғриқли нуқталарини, дардларини ўқишга ҳаракат қилади. Бунда олим ғўё ўзи билан баҳслашаётган мухолиф образини яратади , унинг эҳтимол тутилган эътирозларини келтиради ва бу эътирозларга қарши муносиб жавоб қайтаради. Шу тариқа адабий танқид талқинининг янги-янги гўзал намуналарини яратади. Шу жиҳатдан айниқса «Тишларинг тушибди десам Шукрулло», «Тинчлик минбаридан», «Тинчлик нашидаси», «Қутлуғ йил тонгида» каби қатор шеърлари таҳлили характерлидир.  Мунаққид талқинида шеърларда қўлланган баъзи сўзларга катта поэтик маъно, жумладан эрк, озодлик, мустақиллик ғоялари илгари сурилганлиги ишонарли асосланади. Ушбу талқинлар ҳақида фикр юритаркан, профессор Санжар Содиқ унга қуйидагича баҳо беради.
«Демак, Б.Назаров қўллаган гипотетик таҳлил услуби китобда Ғафур Ғуломни замонамизга яқинлаштирган, рисоланинг  миллий истиқлол мафкурасига қўшилган салмоқдор улуш даражасига кўтарилишига хизмат қилувчи омилга айланган бўлса ажаб эмас.
Ўзига хос таҳлил услуби китоб Ғафур Ғулом ижодининг замонавийлиги билан бир қаторда катта умумбашарий аҳамиятга ва бадиий қимматга эга эканлигини очиб беришга ҳам қўлай восита бўлиб хизмат қилган» .         
Бироқ танқид тафаккурида акс этаётган ҳурфикрлик ХХ асрда яратилган ва ўз замонаси ғоялари билан тўйинган асарларнинг барчасидан истиқлол мотивини ахтараверишга изн бермаслиги лозим. Чунки Ғафур Ғуломнинг «Донгли шоирга», «Конституциямиз» каби шеърларидан ҳам истиқлол ғоясини излаш таҳлилда зўрма-зўракиликка олиб келади. Айни чоғда эътибор поэтик мазмунга эмас, балки ғоявийликка қаратилаётганлиги боис ижтимоий-мафкуравий талқин етакчилик қилганини кузатиш мумкин. Бу каби жузъий нуқсонлардан қатъий назар Б. Назаровнинг ушбу китоби Ғ. Ғулом ижодий маҳоратини очувчи энг муҳим тадқиқотлардан бири сифатида эътиборга лойиқ.
Сўнгги давр танқидчилигида Абдулла Қаҳҳор ижодини қайта баҳолаш ҳам асосий мавзулардан биридир. Бу даврда Қаҳҳор ҳақида юзлаб мақолалар, кўплаб рисолалар чоп этилди. Агар адабий танқиднинг Қаҳҳор ижодига муносабатини кузатадиган бўлсак, 80-йиллар охирларидан бошлаб зиддиятли қарашлар вужудга келганини кўриш мумкин. Худди Ойбекнинг «Қутлуғ қон» романи сингари «Сароб», «Синчалак», «Ўғри», «Даҳшат» каби асарлар талқини баҳсли кечди.
«Ёш куч» журналининг « Ҳозирги ўзбек адабиётида энг  маъқул учта асарни санаб ўтсангиз», деган анкета саволига  жавоб берар экан, яхши асарлар ўрнига ёқтирмаган асарларини санайман, дея Олим Отахонов Қаҳҳорнинг «Сароб» ва «Синчалак» асарларини тилга олади ва буни қуйидагича изоҳлайди:
«Абдулла Қаҳҳор ҳар қанча истеъдодли бўлмасин замонасоз адиб эди; у аксар ҳолларда ўткинчи ақидалар, муваққат мезонлар, юқори доираларнинг кўрсатмаларида ўқтириб ўтилган ҳақиқатларга таяниб ижод қилган ёзувчи эди; у жадидлар ҳаракатини ё тушунмаган ёки мутлоқа инкор этган» . О.Отахонов ушбу  мезон асосида «Сароб», «Синчалак» асарларига муносабат билдиради. Ҳар иккала асарда ҳам вокеликка коммунистик мафкура кўзойнаги билан каралган, деган хулоса илгари сурилади.
Албатта бу фикрлар кейинчалик жиддий баҳс-мунозараларга, кескин эътирозларга сабаб бўлган бўлсада, бу хил қарашларни қўллаб-қувватловчи мақолалар ҳам чоп этилди. Жумладан,  Анвар Жабборовнинг «Ўз даврининг машҳур асари»  номли мақоласида «Синчалак» қиссаси замонасозлик мотивлари билан суғорилган асар эканлиги таъкидланди.
Кейинчалик ҳам Қаҳҳор ижодига муносабатда икки хил йўналиш давом этганлигини кузатиш мумкин. Сувон Мелиев, Ҳакимжон Каримов, Абдулла Улуғов каби мунаққидларнинг айрим чиқишларида ёзувчининг «Сароб», «Синчалак» , «Ўғри», «Даҳшат» каби асарларида шўро даврига хизмат қилувчи ғоя етакчилик қилиши айтилди. Аксинча, Озод Шарафиддинов, У.Норматов, Санжар Содиқ, И.Ҳаққулов, Д. Қуронов ва бошқа кўплаб адабиётшунослар кузатишларида Қаҳҳор ижоди янгича нуқтаи назар, янгича методологик тамойиллар асосида баҳолашга ҳаракат қилинади. Шу билан бир қаторда бу мунаққидларнинг кузатишларида Қаҳҳорни тушунишга, унинг ижодини, етакчи концепциясини англашга интилиш кучайиб бораётганини англаш мумкин. Шуни бошданоқ таъкидлаш зарурки, танқидчиликдаги Қаҳҳор ижодига муносабатдаги бир- бирига зид  қарашларнинг биттаси муқлақ ҳақ, иккинчиси мутлақ ноҳақ деб хулоса чиқариш методологик жиҳатдан нотўғри бўлар эди.
Чунончи, С. Мелиев ва Х. Каримовларнинг «Ўғри» ва «Дахшат» ҳикоялари ҳақидаги танқидий характердаги мақолалари ва уларга жавобан Д. Қуронов ва С. Содиқларнинг битилган мақолаларидаги етакчи масалаларига назар ташлайлик.
С.Мелиев ва Х. Каримовнинг танқидий қарашларига хос бўлган битта муштарак жиҳат бор, у ҳам бўлса ҳар иккалал олим мақолаларида Қаҳҳорнинг ўтмиш мавзусида ёзилган асарларида воқелик шўро даври тотолитар тузум ғоялари нуқтаи назаридан ёритилади, шу боис ҳам сохта ғояга асосланганлиги учун юксак бадиийлик намуналари бўлолмайди деган хулосаларида намоён бўлади.
Мазкур мақолаларга жавоб тариқасида битилган Д. Қуронов ва С. Содиқларнинг кузатишларида ҳам айни хусусият бадиий асарни давр билан, давр ғоялари билан боғлиқ ҳолда талқин этишга интилишни кузатамиз. Бу ҳол ўз-ўзидан баҳс-мунозараларда асосий эътибор ғоябозликка яъни Қаҳҳор ўтмиш мавзусидаги асарларида шўро ғояларини тарғиб қилганми ёки аксинча фош қилганми? деган масала етакчилик қилганлигини кўришимиз мумкин. Ваҳолангки, С. Мелиев ва Х. Каримов мақолаларида адабиётнинг асосий ядросини ташкил этувчи инсонийлик (уни С. Мели мақоласида меҳр, Х. Каримов эса ўзбекона урф-одатлар ва мусулмон оламига хос яшаш принциплари шаклида талқин этади) тамойиллари ҳақида гап кетадики, уни муайян давр ғоясига боғламасдан матннинг ўзидан келиб чиқиб талқин этилганда асл моҳият ойдинлашган бўлур эди. Ваҳолангки мазкур танқидий қарашларга ва уларнинг оппанентларининг жавобларига ҳам давр ғояси деган тушунча халақит берганлигини кўрамиз. Бироқ, айни чоғда шуни таъкидлаш лозимки, мазкур баҳс-мунозаралар Қаҳҳор ижодини англашга, унинг эстетик тамойилларини тушунишга хизмат қилади. Мазкур баҳслар шу жиҳати билан характерлидир.
Ҳ.Олимжон ҳақидаги баҳсларда ҳам шундай хусусиятни кўриш мумкин. Жумладан, Д.Қуронов «Ҳамид Олимжонни биласизми?» номли мақоласида шоирнинг «Муқанна» драмасини таҳлилга тортар экан, асосий эътиборни ижодкор дунёқараши ва концепциясига қаратади. Бунда Ҳ.Олимжоннинг 30-йиллар ижодидаги асосий концепция давр руҳи билан чамбарчас боғланган ва шўро ғояларига хизмат қилган бўлса, «Муқанна» драмаси эса истиқлол ғоялари билан суғорилган, деган фикрни асослашга ҳаракат қилади. Мунаққид ўз қарашларини Гулойим, Оташ образлари талқини орқали кўрсатади.
Адабиётшунос олим Н.Каримов, Д.Қуронов мақоласига жавоб хатини «Ҳамид Олимжонни биласизми» деб номлайди. Мазкур мақолада Д.Қуроновнинг асосий концепциясидаги асосий қарашларни инкор этиб, Ҳ.Олимжон ва унинг замондошлари, давр билан, социалистик тузум ғоялари билан изчил боғланганлигини таъкидлайди ва нафақат «Муқанна» шу даврда яратилган Уйғун ва Иззат Султоннинг «Алишер Навоий» драмасидан олинган парчалар билан фикрини асослашга ҳаракат қилган.
Кўриниб турибдики, Д.Қуроновнинг мақоласида ҳам асосий эътибор бадиий асарда ифодаланаётган ғояни очишга қаратилмоқда ва унга табиий равишда қилинган жавобда ҳам асосий урғу ғоявий мақсадга қаратилади. Бу ҳол адабий танқид методологиясидаги ёндашувлар изланиш жараёнида эканлигидан далолат беради. Шу боис ҳам бу баҳсдаги иштирокчиларнинг бирортасини фикрларини абсалют ҳақиқат деб баҳолаш мумкин эмас. Чунки Қаҳҳор ёки Ҳ.Олимжон ҳар қанча катта истеъдод соҳиби бўлмасин, ўзига ҳар қанча талабчан ёки қатъиятли бўлмасин, барибир ижодкор сифатидаги ожизликларини, ижодидаги баланд-паст эврилишлар мавжудлигини мутлақ инкор этиб бўлмайди. Шу боис мазкур ўринда Қаҳҳор ижодига оид зиддиятли қарашларнинг, мухолифатчиликнинг ҳаками сифатида эмас, балки сўнгги ўн-ўн беш йил  танқидчиликнинг тадрижий такомилида , методологик тамойилларнинг шаклланишида Абдулла Қаҳҳор ижоди қандай муҳим роль ўйнади, деган масалага кўпроқ эътиборни қаратдик.
Шу жиҳатдан қаҳҳоршунос олим Р.Қўчқоровнинг адиб ҳақидаги туркум мақолалари ва «Мен билан мунозара қилсангиз...» номли рисоласидаги қарашлар характерлидир.
Р.Қўчқоров саксонинчи йилларнинг охири тўқсонинчи йилларнинг бошларида Қаҳҳор ижоди ҳақида, айниқса, романларига турли даврда танқидчиликнинг муносабати ва  ёзувчи томонидан амалга оширилган таҳрирлар ҳақида қизиқарли изланишларни амалга оширди.  Шу жиҳатдан унинг «Қўш роман ва айрича қарашлар» , «Саробнинг пайдо бўлиши»  каби мақолалари характерлидир.
Биринчи мақолада ёзувчининг «Қўшчинор чироқлари» романи билан унинг биринчи варианти бўлган «Қўшчинор» романи қиёсий таҳлил қилинади.  Мунаққид танқидчиликда айтилган фикрларни таҳлил қилар экан, ёзувчи асарда худди М.Шолоховнинг «Очилган қўриқ» романига хос бўлган концепцияни илгари сургани,  қаҳрамон танлашдаги ўхшашликлар, сюжет йўналиши ва композициядаги, конфликтдаги, ва ҳатто қаҳрамонлар нутқидаги ўхшашликлар мавжудлигини таъкидлар экан бундан қуйидагича хулоса чиқаради.     
Чунки, УНДАН БУНИ ТАЛАБ ҚИЛИШДИ!
Буни қандай тушуниш керак?
Шундай тушиниш керакки, биринчидан роман идеясига сингмайдиган бошқача табиатли романга мос бўлган колхоз қурилиши, унинг таржимаи ҳоли асарга нима қилиб бўлмасин олиб кирилиши шарт қилиб қўйилди.
Иккинчидан, бу қурилишда партиянинг роли албатта кўрсатилиши керак, деган талаб қўйилди. Бундай «ошкоралик»ка ўрганмаган ёзувчи, худди Давидовга ўхшаган ишчилар синфининг вакили, Ўзбекистонлик «йигирма беш мингчи» –Сафаровни яратди.
Учинчидан, синфий кураш жараёнини тасвирлаш керак эди. Бунинг учун бўлса, аввало, бу тасвирни туғдирадиган ёзувчи мақсади бўлмоғи керак эди. Қаҳҳорда эса бундай мақсад, узоқ йиллар етилган ўй йўқ бўлиб, ўз-ўзидан унинг намоён бўлиши ҳам қийин эди. Мана шу вазиятда ёзувчи замонасининг сийқа, схематик сюжетларидан кўра талантли уюштирилган жаҳон миқёсига чиқиб кетганлиги сабабли конфликтсизлик назарияси рамкаларига бўйсунмаган «Очилган қўриқ» йўлини афзал кўрди.
Ва, ниҳоят, тўртинчидан ёзувчи, ҳатто ўзини мажбурлаб оригинал синфий кураш эпизодларини тасвирлаши мумкин эди. Бироқ, унинг танқиддан ҳафсаласи пир бўлган, ундан оғзи куйганди. Бу тепса-тебранмас танқид, барибир, «тук топиши» муқаррарлигини ўйлаб, унинг энди қўли етмас бўлиб қолган романга тақлид қилиб қутилди.
Мунаққид «Ёшлик» журналида чоп этилган «Уч сароб»  номли мақолада ҳам «Сароб романининг қайта ишланиш жараёнларида адабий танқиднинг нотўғри баҳолари сабаб бўлган деган хулосага келган эди. Бу фикрлар қай даражада ҳақиқатга яқин? Наҳотки Қаҳҳордек атоқли ва жасоратли ёзувчи танқидчиларнинг қарашларидан келиб чиқиб асарларини қайта ишлайверса?... Бу каби саволлар шубҳасиз олимни тинч қўймаган ва у илмий изланишларини давом эттириб, ушбу саволларнинг жавобини топишга ҳаракат қилади. Ва ниҳоят изланишлари натижаси ўлароқ «Саробнинг пайдо бўлиши» номли мақола шулар асосида чоп этилган «Мен билан мунозара қилсангиз...» номли ртсола яратилди. Мазкур изланишларда адабий танқид методологиясининг асосини ташкил этувчи битта жиҳат бор. Муаллиф фактларга холис ёндашиб асосий мақсадини қуйидагича ифодалайди: Тушуниш.
Дарвоқе, бу тушунча истиқлол даври танқидчилигининг бош масаласидир. Барча методологик йўналишларнинг асосидан қизил ип бўлиб ўтадиган тушунча бу – тушунишдир.
Адабий танқид методологиясининг фалсафий, илмий-назарий, бадиий-эстетик асосларини бир-бирига боғлаб турадиган тушунча ҳам тушунишдир.
Раҳмон Қўчқоров «Сароб» ва «Қўшчинор»нинг қайта ишланган вариантлари ҳақида фикр юритар экан, олдинги қарашлардан воз кечишининг асосий сабабини қуйидагича изоҳлайди. «Аввало бу мақолада ҳам «Сароб» романининг ёзилиш сабаблари очилмай қолган, фақат унинг қайта ишланиш жараёнига эътибор берилган эди. Бунда ҳам роман танқидининг кўлами асл моҳиятни кўз олдимиздан тўсган, бизни бир ёқлама ёндашув йўлига бошлаган, натижада ҳар бир ўзгариш ва таҳрир сабабини нотўғри танқиддан излашга ўтган эканман. Ҳолбуки, мантиқли бир савол бизни доимо сергаклантирмоғи керак эди: агар ўзгаришлар сабаби фақат қатағон йилларининг танқиди бўлса, нега А. Қаҳҳор «Сароб»ни ўша йиллариёқ қайта ёзишга мажбур этилмади? Нима учун фақат 1957 йилда чиққан романнинг иккинчи нашрига ўзгартиришлар киритди? Бу пайтда қатағон деярли тугаган эди-ку?
Биз бу ва бундан бошқа яна ўнлаб саволларни энди ўзимизга бериб кўрмоқимиз, уларга холис жавоб изламоғимиз керак. Давр ҳақидаги, ёзувчи ва унинг асарлари тўғрисидаги ҳақиқат, нечоғли аччиқ бўлмасин, очиқ айтилмоғи, илмий таҳлилга тортилмоғи лозим, акс ҳолда чала ҳақиқатлар занжири бизни келажакдан бенасиб қилади.» (ўша манба 68 бет)
Раҳмон Қўчқоров ушбу саволларга жавоб излар экан, роман яратилган даврдаги сиёсий-ижтимоий воқеликка, ёзувчи архивидан топилган қатор манбаларга, хусусан, П. Алексеенковнинг «Қўқон муҳторияти» (рус тилида) шунингдек, ўша даврда амалга оширилган суд жараёнлари, Қосимовчилик, Бадридиновчилик каби материаллар билан романни деярли сўзма-сўз, фаслма-фасл қиёслаб таҳлил қилиб ўхшаш жиҳатларини кўрсатар экан, қуйидагича хулосага келади:
«Гап шундаки, асарнинг қайта ёзилишига ўша пайтда билдирилган танқидий фикрлар деярли таъсир этган эмас. Чунки, уларнинг аксарияти ўша даврнинг ўзидаёқ инкор қилинган бўлиб, ёзувчи томонидан ҳар иккала танқиддан ҳам кўра қудратлироқ бир куч–давлат сиёсати, унинг ҳоким мафкураси турар эди. 1938 йили омма қўлига етиб борган «Сароб» номли сиёсий, унинг устига бадиий бақувват, психологик нуқтаи назардан таъсирлигина роман, Ленин ибораси билан айтганда, «айни вақтида ёзилган асар» эди. Худди шунинг учун ҳам ҳар бир уюштирилган муҳокама ва  мақоладан янчилиб, муаллифини бўлса маҳкум қилиб чиққан асарлардан фарқли ўлароқ, «Сароб» нафақат ўзини, балки авторини ҳам бир эмас, бир неча марта соғ олиб чиқди, ҳатто мукофат билан олиб чиқди...
Асар кейинроқ, 1953 йилда Сталин ўлгач, мамлакатда бошқача, илиқ шабадалар эса бошлаган, КПСС ХХ съезди «доҳий» шахсига сиғинишни ва унинг ўтказган сиёсатини қоралаган бир пайтдагина қайта ёзилди. Чунки, тарих сал бўлса-да, энди бошқача «тилга кира бошлаган», ҳамма ишониб юрган гапларнинг аксарияти ёлғон экани, оз бўлса ҳам, айтила бошлаган эди. Ва Абдулла Қаҳҳор, замонни, унинг эврилишларини нозик ҳис қилган ёзувчи бу ўзгаришларнинг кучини, овозини, руҳини тездан сезмаслиги мумкин эмас эди. Шунинг учун ўзининг 50 йиллик юбилейи муносабати билан чиқарилажак 3 томлик «Танланган асарлар»ининг 1 томи –«Сароб»га алоҳида эътибор берди. 60-йилларнинг ўрталарига келиб бўлса қатағон қилинган ўзбек адибларининг номигина эмас, дастлабки асарлари ҳам ҳаётга қайтаётганини кузатган ёзувчи навбатдаги олти томликнинг биринчи томига яна қалам теккизди. Зеро энди бусиз мумкин ҳам эмас эди.
Чунки... «Ким қандай яшаса, шундай ўйлади».» (ўша манба 75 бет).
Биз кузатишларимизда танқидчиликда Қаҳҳор ижодига нисбатан мухолифатли, зиддиятли қараш мавжудлигини таъкидлаган эдик. Ана шу ҳолатнинг айнан ўзи, биргина Р. Қўчқоровнинг Қаҳҳор ҳақидаги изланишларининг ўзига хос тимсоли эканлигини таъкидлаш зарур.
Бу баҳс-мунозараларнинг асосида ҳам Қаҳҳор ижодини тушуниш истаги ётади. Бунда хулоса битта- Қаҳҳор катта истеъдод соҳиби сифатида ХХ аср ўзбек адабиётини бадиий мукаммал, психологик жиҳатдан теран, ўлмас асрлар билан бойитди. Айни чоғда Қаҳҳор ҳушёр дунёқараш соҳиби ва ўткир интивитив ёзувчи сифатида замонадаги сиёсий-ижтимоий ўзгаришларни нозик ҳис қилди ва асарларининг моҳиятига буни моҳирлик билан сингдириб юборди.
Шу боис, юқорида таъкидланганидек Қаҳҳор ижоди ҳақида зиддиятли қарашларнинг вужудга келишини табиий бир ҳол сифатида қабул қилиш керак.
Қаҳҳор ижоди ҳақида чоп этилган  мақолаларида унинг шахсиятига хос етакчи хусусиятлар ижоди билан муқояса қилинган ҳолда тақдиқ этилишини ҳам кузатиш мумкин.
Шу жиҳатдан айниқса Озод Шарофиддиновнинг «Бир нутқ тарихи», «Чинорлардан бири эди...», И. Ҳаққуловнинг «Абдулла Қаҳҳор жасорати» каби мақолалари характерлидир. О. Шарафиддинов мақолаларида Қаҳҳорга хос бўлган катта инсоний қалб, масъулият ҳисси, жасорат ва бошқа фазилатларга эътибор қаратилади. Жумладан, «Бир нутқ тарихи» номли мақоласида 1956 йилда Ёзувчилар Уюшмасининг III Пленумида Абдулла Қаҳҳорнинг сўзлаган нутқи ва бу нутқ орқали вужудга келган жараён ҳақида, Абдулла Қаҳҳорнинг катта жасорат билан адабий муҳитни соғломлаштиришга қўшган ҳиссаси атрофлича кўрсатилади. Энг муҳими шундаки мунаққид А. Қаҳҳорнинг фақат Ёзувчилар Уюшмасида ишлаб кўпгина ижодкорларга озор етказган Владимир Мильчаков кирдикорларинигина фош қилиб қолмасдан, балки унинг воситасида ўша даврдаги қатағонлик сиёсати ва шўро мафкурасининг зулмкор ғояларининг моҳиятини теран англаган ва янги шароитда дадиллик билан фош қилган шахс сифатида ҳаққоний талқин этади.
«Чинорлардан бири...» мақоласида ҳам Қаҳҳор шахсиятига хос бўлган улкан инсоний жасорат ва айни чоғда жуда катта меҳр-муҳаббат ўз ифодасини топган. Мунаққид сўнгги давр адабий жараёнида кечаётган турли-туман қарашларга муносабат билдирар экан, ХХ аср ўзбек адабиётининг етук намояндалари ижоди ҳақида фикр юритганда билиб-билмай бирёқлама хулоса чиқаришга қарши чиқади. Мақолада А.Қаҳҳорнинг 60 йиллик юбилейида идрок этган «Мен партиянинг солдати эмас, онгли аъзосиман» деган машҳур гапи ва унинг акс-садоси ҳақида тўхталади ва Қаҳҳор шахсиятидаги етакчи хусусиятлар  «Қўшчинор», «Сароб», «Синчалак» каби асарлари талқини асосида кўрсатади.
И.Ҳаққуловнинг «Абдулла Қаҳҳор жасорати» номли мақоласида ҳам ёзувчи шахсиятига хос бўлган фазилату жасорат мунаққид ўй-мушоҳадалари билан уйғун тарзда акс этган. Шу боис мақолани Қаҳҳор ҳақида битилган ўзига хос бир бадиа деб аташ мумкин. И.Ҳаққул Абдулла Қаҳҳор инсоний хислатлари, курашчанлиги ва жасорати, ижодий маҳорати ҳақида фикр юритар экан, уни бугунги кун адабиёти муаммолари билан, унинг ўзига хос хусусиятлари-ю, замонга қараб турланиб турувчи турфа хил тоифалар қисмати билан боғлиқ ҳолда талқин этишга ҳаракат қилади. Мана шундай товланишу турланишлар замонида Абдулла Қаҳҳор шахсияти, унинг мустаҳкам эътиқоди, эстетик идеали ва ижодий принциплари ўзлигини намоён қилиб қад кўтариб тургани эътироф этилади.
Мазкур бобдаги кузатишларни умумлаштириб шундай хулосага келиш мумкинки, янги типдаги ХХ аср реалистик адабиётнинг гарчи етмиш йилдан зиёдроқ даври тоталитар тузум тазйиқлари остида яратилган бўлса-да том маънода буюк адабиётдир. Бу адабиёт халқимиз кечмиши, руҳияти, маънавияти, бахтию бахтсиз қисматларининг ўзига хос бадиий кузгусидир. Шу боис ҳам истиқлол даври танқидчилигининг бу давр адабиётини янгиланаётган илмий концепция ва эстетик тамойиллар асосида қайта баҳолашидаги мураккабликлар, зиддиятлар табиий хол сифатида юзага чиқмоқда.
Адабий танқид миллий уйғониш адабиёти намояндалари ижодини, жумладан, Қодирий, Чўлпон, Фитрат каби атоқли намояндалари ижодини холис, объектив равишда ўрганишга киришди ва шўро даврида қатағон қурбони бўлган халқимизнинг асл фарзандларининг шарафли номи ва ижодий меросини халққа қайтаришга эришдилар. Айни чоғда адабиётимизнинг ҳаққоний тарихий қиёфасини ҳам тикладилар.
Адабий танқид шўро даврида яшаб ижод этган ва бу давр адабиётини тамал тошини қўйган атоқли намояндалари ҳаёти ва ижодини ҳам янгича тафаккур ва мезонлар билан қайта баҳолай бошлади. Бу жараёнлар гарчи турли-туман баҳсу мунозараларга бой бўлса-да, ахир оқибат халқимизга хос бўлган жуда катта инсонийлик тамойилларига асосланганлиги, миллий меросимиз, қадриятларимизни асраб авайлаш ва келажак авлодларга етказишдек мақсад билан ёндашилганлигини кўришимиз мумкин. Бу қайта баҳолашда «уриб ташлаш», «йўққа чиқариш» тамойиллари  эмас, адабий танқид методологиясининг асосини ташкил этувчи, Раҳмон Қўчқоров ҳақли равишда таъкидлаганидек, катта ҳарфлар билан ёзиладиган ТУШУНИШ истаги етакчи тамойилга айланганлигини кўришимиз мумкин.

Адабий танқид адабиётнинг ўзи каби қадимий ва ҳамиша навқирондир. Зеро бадиий асар борки, унинг талқинчиси ҳам мавжуд. Мумтоз адабиётшуносликда турлича номлар билан аталган адабий танқид Х1Х асрнинг охири ва ХХ аср бошларида турли хил ички ва ташқи омиллар, ўзгаришлар натижасида профессионаллаша бошлади, адабий жараён билан узвий боғлиқликда шакллана борди.
Асримиз бошларида асосий эътиборни ижодкорнинг поэтик маҳоратига қарата бошлаган танқид (В. Маҳмуд, А. Қодирий, Элбек, Боту) шўролар ҳукмронлиги даврида марксча-ленинча таълимот ва унинг ғояларини ифодалаган ҳоким мафкура манфаатларига хизмат қилишга маҳкум этилди. Бироқ мустабит тузум тазйиқларига қарамай бу даврда ҳам бадиий асарни поэтик маҳорат ва эстетик тамойиллар асосида баҳолаган адабий-танқидий мақолалар мавжудлигини таъкидлаш лозим.
Адабий-танқидий қарашларни, танқид тафаккурини янгилаб турадиган изланишлар шўро даврида ҳам бўлган. М. Қўшжонов, О. Шарафиддинов, Н. Худойберганов, И. Ғафуров, У. Норматов каби мунаққидларнинг шўро даврида яратган мақолаларида ҳам адабиётнинг долзарб муаммоларига эътибор қаратдилар.
Бироқ том маънодаги янгиланиш мустақилликдан кейин амалга оширилганлигини таъкидлаш лозим.
Ўтган асрнинг 80-йиллари ва мустақиллик даврида адабий танқид янгиланиш йўлидан борди. Бу янгиланиш аввало танқидчи тафаккуридаги ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда намоён бўлди. Таназзулга юз тутган ва синфийликка асосланган марксча-ленинча дунёқараш ўрнига эркин фикрлайдиган, бадиий асарнинг моҳиятини матндан келиб чиқиб талқин этадиган янгича танқид тафаккури шакллана борди. У ўзининг ёндашув ва усулларини, эстетик тамойилларини вужудга келтира бошлади. Бир сўз билан айтганда янги адабий танқиднинг методологик асослари яратида бошланди.
Бинобарин, вужудга келаётган янгича адабий танқид тамойилларини, унинг методологик асосларини бадиий асарни талқин этишдаги метод ва ёндашувларини бадиий эстетик мезонларини ўрганиш ва шу асосда янгиланаётган адабиётшунослик фани тараққиётига ҳисса қўшиш долзарб масалалардан биридир.
Тадқиқотда ушбу талабдан келиб чиқиб адабий танқиднинг методологик асосларини диалектика қонуниятлари асосида белгилашга ва моҳиятини очишга ҳаракат қилинди. Унда фалсафанинг умумий диалектик қонун ва категориялари ва таҳлил усулларининг адабий танқид фанида тутган ўрнини ва алоқасини кўрсатиб жуда кўплаб ёндашувлар, жумладан диалектик, герменевтик, генесиологик, аксиологик, антологик, синергетик ёндашувлар адабий танқид фаолиятида у ёки бу даражада хусусий, нофалсафий таҳлил усуллари билан уйғунлашган ҳолда намоён бўлиши янгича методологиянинг фалсафий асоси сифатида белгиланди. Шунингдек тадқиқотда адабий танқиднинг оралиқ методоло8гиясини фалсафий методология билан хусусий методологияни бир-бирига боғлаб турадиган асосий тамойиллар, яъни бадиий асарнинг образлилигини, бадииятини таъминловчи асосий тушунчалар ҳисобланган бадиий-эстетик категориялар ташкил этиши кўрсатилди. Айни ҳолат адабий танқид методологиясининг бадиий-эстетик асосини ташкил этиши илмий тезис сифатида белгиланди. Бу методологик асос илмий билишда ғоят муҳим ўринни эгаллайди. У бадиий асарни билишнинг умумий қонун категориялари, таҳлил методлари билан адабий танқиднинг хусусий, специфик хусусиятларини, таҳлил усулларини бир-бирига уйғунлаштиришдан ташқари бадиий асарни талқин этишнинг бадиий-эстетик мезонларини илмий жиҳатдан асослаб беради.
Диссертацияда адабий танқид методологиясининг муҳим асосларидан бири сифатида илмий-назарий қарашлар белгиланди. Тадқиқотда адабий танқиднинг ижтимоий-сиёсий соҳаси сифатида бадиий асарни тадқиқ этишда унинг ўзига хос жиҳатларини, поэтик унсурларини ижодкорнинг маҳорати нуқтаи назаридан талқин этиш баробарида одам ва олам, шахс ва жамият ҳақидаги муносабатининг ҳам акс этиши қатор мисоллар билан кўрсатилади. Айни чоғда адабий танқиднинг ўзига хос фан эканлигини, унда илмий тафаккур билан бирга бадиий тафаккур ҳам ўзлигини намоён қилиши специфик ўзига хослигини белгиловчи омиллар сифатида қаралди.
Тадқиқотда адабий танқиднинг янгиланиш жараёнлари, омиллари ва етакчи концепциялари, тамойилларига ҳам эътибор қаратилди. Бунда янги танқидни вужудга келтиришга хизмат қилган омиллар сифатида ички ва ташқи манбаларга эътибор қаратилди. Жумладан, ички омиллар деганда энг аввало танқидчи тафаккуридаги ўзгаришлар, дунёқараш, мунаққид маҳорати интиуцияси, ўзлиги масаласига катта эътибор қаратилди, бу ҳал қилувчи омиллар сифатида қайд этилди. Адабий танқидни янгиловчи ташқи омиллар ҳақида гапирилганда ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлар назарда тутилди. Шунингдек адабий жараёндаги янгиланишлар ҳам, яъни яратилаётган янги асарлар ҳам ташқи омил манбалари сифатида қайд этилди. Диссертацияда бу жараёнлар ва чоп этилаётган мақолалардаги янгича йўналишлар атрофлича талқин этилди ва керакли хулосалар чиқарилди.
Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, истиқлол даври танқидчилигининг мавзу кўлами ниҳоятда кенг бўлиб биргина маданий меросни қайта баҳолаш муаммоларига бағишланган изланишлар ҳам ғоят кенг қамровлидир. Жумладан, мумтоз адабиётимизни қайта баҳолаш муаммоси, ХХ аср адабиётини қайта баҳолаш муаммоси, адабиётимиз тарихида яшаб ижод этган атоқли сўз санъаткорларининг ижодини қайта баҳолаш муаммолари, истиқлол даври адабиётини баҳолаш масалаларида ҳам реализмга оид баҳс-мунозаралар, ўзбек романчилиги, мустақиллик даври шеърияти, қиссачилигига оид баҳс-мунозараларнинг ҳар бири танқид фаолиятининг алоҳида-алоҳида йўналишини ташкил этади.  Буларнинг барчасини биргина тадқиқот доирасида қамраб олиш мушкул ва имконсиз. Шу боис ҳам диссертацияда адабий танқид методологик асослари ва янгиланиш жараёнларини белгилаш билан бир қаторда етакчи тамойиллардан ҳисобланган ХХ аср ўзбек адабиёти намоёндалари Беҳбудий, Қодирий, Чўлпон, Фитрат, Ғ. Ғулом, Ойбек, Қаҳҳор, Х. Олимжон каби ижодкорлар ижодига оид изланишлардаги етакчи концепциялар тадқиқ этилди. Улар ижодини қайта баҳолашдаги асосий ёндашув ва талқинларга эътибор қаратилди, ютуқ ва камчиликлари кўрсатилди.
Шунингдек, тадқиқотда мустақиллик даври адабиёти ҳақидаги кузатишлардан модернизмга оид баҳс-мунозаралар тадқиқ этилди. Адабий танқиднинг модернизм ҳақидаги кузатишлари рус ва жаҳон адабиётшунослигидаги қарашлар билан қиёсан тадқиқ этилди ва керакли хулосалар чиқарилди. Ушбу кузатишлардан келиб чиқиб диссертацияда қуйидаги хулосаларга келинди.
1. Мустақиллик даври танқидчилигининг асосий концепцияси шўро даври танқидчилигидан тамоман фарқ қилиб шарқ фалсафасига хос бўлган инсонийлик тамойилларига асосланди.
2.    Бу давр танқидчилиги фақат таҳлил усулларинигина янгилаб қолмасдан ёндашувлар ва йўналишларни ҳам янгилади. Бунда холисликка объективликка, ҳаққонийликка том маънодаги эстетик мезонларга асосланди.
3.    Адабий танқид ўз концепциясини янгилаш баробарида методологик асосларини ҳам тубдан янгилай бошлади. Адабий танқиднинг фалсафий, бадиий-эстетик ва илмий-назарий асослари том маънода диалектик қонун ва категорияларга асосланди.
Янги адабий танқиднинг вужудга келиши ва шаклланишида дунёқараш, танқид тафаккурининг ўрни ниҳоятда каттадир. Шу боис уни ички омил сифатида белгилаб янги танқидни вужудга келтирувчи манба сифатида эътироф этилди. Шунингдек ташқи омиллар ҳисобланган ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришларга катта эътибор қаратилди.
4. Жадидчилик ва миллий уйғониш даври адабиётига муносабатда адабий танқид ижодкорларнинг дунёқараши, улар ижодидаги етакчи ғоявий мотивларнинг жадидчилик ғоялари билан суғорилганлигини ва шу ғояларни ўзида мужассам этганини, шунга кўра, бу ижодкорлар асарларида маърифатпарварлик ва миллатпарварлик, ватанпарварлик ва истиқлол мотивлари етакчилик қилганини асослаб берди.
5. Адабий танқид жадид адабиёти намояндаларининг ижоди таҳлилида янгича методологик тамойиллар, биринчи галда, акциологик ёндашувни амалга оширди. Яъни мунаққидлар юқорида номлари зикр этилган ижодкорлар ижодига миллий қадриятларни ва маданий меросни тиклаш ва асраб-авайлаб халққа етказиш концепцияси асосида ёндашишди.
6. Адабий танқид янгиланган танқид тафаккури асосида миллий уйғониш даври адабиёти намояндалари  ижодини холис, объектив, асар матни таҳлили орқали, тарихий-биографик метод бўйича талқин этишга ҳаракат қилди. Жумладан, ижодкорларнинг таржимаи ҳолини тўла тиклашда,  муҳим саналар, воқеалар, фожеали вазият, ҳолатларни холис баҳолашда хотиралар, ҳужжатлар, архив материаллари кенг ўрганилди ва амалиётга тадбиқ этилди.
7. Асарларни баҳолашда биографик методга асосланилди. Яъни муайян асарнинг  яратилиш жараёни ижодкорнинг ўша пайтдаги руҳий ҳолати, ҳаётида кечган ижтимоий, сиёсий воқеа-ҳодисалар, муносабатлар ва бошқа таъсирлар билан боғлиқ ҳолда ўрганиб, яхлит талқин этиш тенденцияси кучайди.

8.    Янги танқидда маданий меросни қайта баҳолаш жумладан, шўро даврида яшаб ижод этган ва унинг ғояларига маълум даражада хизмат қилган ижодкорлар ижодини баҳолашда инсонийлик тамойиллари бош мезон эканлиги таҳлиллар билан кўрсатилди. Улар ижодига оид баҳс-мунозаралар методологик ҳурфикрлилик (плюреализм) намунаси сифатида баҳоланди.
9.    Адабий танқиднинг мустақиллик даври адабиёти ҳақидаги кузатишларидан модернизмга оид баҳс-мунозаралар алоҳида тамойил сифатида таҳлилга тортилди. Модернизмга оид баҳс-мунозараларнинг асосий йўналишлари жумладан, «модернизм» тушунчаси талқини, рус ва жаҳон адабиётшунослиги билан қиёсан ўрганилиб улар босиб ўтган йўлнинг ўзбек танқидчилиги ҳам ўтаётганлиги янгиланаётган танқид тафаккури сифатида талқин этилди.
10.    Шунингдек модернизмга оид баҳс-мунозараларда ғарб модернизмидан фарқ қилувчи ўзбек модернизми ҳақидаги фикрларнинг мавжудлиги, ғарб фалсафий қарашларидан фарқ қилувчи шарқона дунёқараш тамойиллари билан суғорилганлиги ҳамда реализм билан модернизмнинг энг яхши анъаналарини уйғунлаштириш ҳақидаги фикр-мулоҳазалар методологик такомил сифатида баҳоланди.
11.    Адабий танқиднинг модернизмга оид баҳс-мунозараларида илгари сурилган концепция бадиий-эстетик қонуниятлар ҳақидаги шўро давридаги қарашларни янгилаганлиги методологик такомил сифатида баҳоланди.

Адабиётлар рўйхати:

I

1.    Каримов И.А. юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: «Маънавият» нашриёти. 2008. – 173 бет.
2.    Алиев А. истиқлол ва адабий мерос. – Т.: «Ўзбекистон» нашриёти. 1997. -272 бет.
3.    Алиев А. Маънавият, қадрият ва бадиият. – Т.: 2000
4.    Андреев Л. Назўват веҳи своими именами. – Н.
5.    Бахтин М.М. эстетика словесного тварчество. – М.: 1979. – учк.
6.    Болтабоев Ҳ. Фитрат ва жадидчилик. – Т.: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007.
7.    Боров Ю. эстетикика издание тротве. – М.: изд «Политичесий литературў»: 1981. с:206.
8.    Баронов В.И, Бочоров А.Г, Суровцев Ю.И. Литературно художественная критика. – М.: изд-во. «Вўсшая школа», 1982 с.
9.    Днепров В.Д. «Идеи времени и формў времени». Изд «Сов. писатель». Л. 1980.
10.     Дўстқориев Б. «Ўзбек совет адабий танқидчилиги тарихи». Т.: 1989.
11.     Жойс Ж. «Улисс». Москва. «Знаменития книга», 1994. (част 3) с 144-194.
12.     Жўрақулов У. «Ҳудудсиз жилва», илмий-адабий мақолалар – Т.: «Фан» нашриёти, 2006.
13.     Затонский Д.В. «Модренизм и постмодернизм», Из-ваФолно. Аст.2000. с. 253.
14.     Затонский Д.В. «Контекст -1974». Тўплам, М., из-во «Наука», М.1974. С.156
15.     Затонский Д.В. «Франц Кафка и проблемў модернизма». М., изд. «Вўсшая школа». 1965.
16.     Зверев А.М. «Модернизм в литературе США», Из-ва «Наука», М. 1979. с. 11-15
17.     Ильин И. Постстрруктурализм. Деконь струтивизм. Постмодренизм. – М.: 1996.
18.     Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. – Т.: «Янги аср авлоди». 2007.
19.     Каримов Н. «Қайта қуриш ва адабий танқид». (адабий танқидий мақолалар), – Т; Адабиёт ва санъат нашриёти. 1988 . 5-бет.
20.     Каримов Н. «Ғафур Ғулом ижодиёти», – Т.: «Фан», 2003.
21.     Каримов Н. «Чўлпон». – Т.: «Шарқ» МАКБТ. 2003. 39.б.
22.     Каримов Б. «Абдулла Қодирий». –Т.: «Фан». 2006.
23.     Каримов Б. «Қодирий қадри». – Т.: 2003.
24.     Каримов Б. «Адабиёт, бадиият, абадият». Т.: Хотиралар, бадиалар, мақолалар. 2004.
25.     Каримов Б. «Даҳа гўзал битиклар». «Янгиланиш соғинчи». Т.: 2004.
26.     Книпович Е. «Сила правдў» М.; «Советский писатель». 1965.
27.     Керимов Д.А. Философское основание политико-прововьх исследованнўй. – М.: «Мўсль», 1988. с.33.
28.     Копелев Л. «Сердце всегда слева». М., «Советский писатель». 1960.
29.     Куликова И.С. «Философия и искустово модернизма». Из-во. Политической литературў, М., 1980. 173 б.
30.     Куликова И.С. «Мантиқ ўрнига абсурд», Из-во Политической литератури. М., 1980.
31.     Лутфиддинова Ғ. «Гулларнинг раъноси». – Т.: 1997.
32.     Мирвалиев С. «Абдулла Қодирий». «Фан» нашриёти. – Т.: 1992.
33.     Муродхонов А. «Истеъдод жозибаси». «Фан» нашриёти. Т.: 1992.
34.     Назаров Б. «Ўзбек адабий танқидчилиги». Т.: «Фан» нашриёти, 1979.
35.     Назаров Б. «Ўзбек совет адабий танқиди тарихи». 2 томлик, 1-2 томлар, Т.: «Фан» нашриёти, 1987.
36.     Назаров Б. «Ғафур Ғулом олами».  Т.: «Шарқ» нашриёти, – Т.: 2007. 145б.
37.    Норматов У. «Қодирий боғи». Т.: «Фан» нашриёти, Т.: 1995.
38.     Нурматов М. «Танқид ва эстетика», Т.: Ғ.Ғулом номли АСН, 1976.
39.     Расулов А. «Танқидчилик уфқлари». Т.: Ғ.Ғулом номли АСН, 1985.
40.     Расулов А. «Танқид, таҳлил, баҳолаш». Т.: «Фан» нашриёти, 2006.
41.     Раҳимжонов Н. «Мустақиллик даври ўзбек шеърияти». – Т.: «Фан» нашриёти, 2007.  
42.     Саримсоқов И.Б. «Бадиийлик асослари ва мезонлари». – Т.: 2004.
43.     Сартр Ж.Г. «Бегона»ни тушунтириш», «Назўвать веҳи своими именами» китобида, изд-во «Прогресс», М. 1986, 93-б.
44.     Скирбекк Гуннер, Гилье Нилс. «Фалсафа тарихи», Шарқ нашриёт матбаа акционерлик компанияси бош таҳририяти. –Т.: 2002.
45.     Сучков Б. «Лики времени». 2 том – М.: «Художественная литература». 1976. ст.83.
46.     Умиров Ҳ. «Таҳлил санъати», Ғ.Ғулом номли АСН, 1976.
47.     Уэллек Р. И Уоррен О. «теория литературў», – М.: из-во «Прогресс». 1978.
48.     Файзуллаев О. фалсафа ва фанлар методологияси. – Т.: «Фалсафа ва ҳуқуқ» нашриёти. 2006.
49.     Хорутий С.С. «Улисс в русском зеркалие» («Улисс» рус кўзгусида): Джем Джойс. 1-3 том, 3-том. М.: «Знаменитая книга». 1994. 567 б.
50.     Шарафиддинов О. «Ижодни англаш бахти». Т.:  …
51.     Эшитейн М. Парадоксў новизнў. – М.: Советский писател. 1988. с.406.
52.     Юнг К.Г, «Улисс». «Монолог». «Феномен духа в искусстве и науке». Ст.194.
53.     Қуронов Д. «Адабиёт надур ёки Чўлпоннинг мангу саволи». – Т.: «Зарқалам» нашриёти, 2006.
54.     Қуронов Д. «Чўлпон  ҳаёти ва ижодий мероси». – Т.: «Ўқитувчи» нашриёти, 1997.
55.     Қўшжонов М. «Ўзбекнинг ўзлиги». – Т.: «Фан» нашриёти, 2006.
56.     Ғаниев И. «Руҳий гўзалликнинг қисмати». – Т.: «Фан» нашриёти, 2006.

I I
1. Абдуваҳоб У. «Кўнгил наъматаги». «Шарқ юлдузи» журнали. 1997й.4-сон.
2. Абдуваҳоб У. «Ойбекнинг соф лирикаси». «Гулистон» журнали. 1995 й.
6-сон.
3. Абдусаматов Ҳ. «Тарих ва бадиий талқин». Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2005 й. 15 февраль.
4. Абсамиев Ҳ. «Зарин нурларнинг безовта ошиғи». Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2003.
5. Азиззода Л. «Чўлпон ким эди?». «Ёшлик» журнали, 1988 й. 10-сон.
6. Акрамов Б. «Руҳият мусаввири». «Шарқ юлдузи» журнали, 1988 й. 10-сон.
7. Алиев А. Ғози Юнус ҳақида сўз. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1988 й. 6 август.
8. Анорбоев С., Сулаймонов Ў., Қурбонбоев Д. «Шарқ юлдузи» журнали, 1985 й. 2-сон.
9. Аҳророва З. «Беҳбудий кутубхонаси». Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1995 й. 17 февраль.
10. Болтабоев Ҳ. Номаълум Фитрат. «Ёшлик» журнали.
11. Болтабоев Ҳ. «Модерниум ва янги ўзбек шеърияти». «Жаҳон адабиёти» журнали, 2007 й. февраль сони, 152 бет.
12. Болтабоев Ҳ. «Юрт қайғуси». «Шарқ юлдузи» журнали, 1992 й. 4-сон.
13. Дўстмуҳаммад Х. Концепцияни янгилаш учун… «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси.
14. Дўстмуҳаммад Х. «Тавбадан тозаришгача…». Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1990 й. 13 март.
15. Дўстмуҳаммад Х. «Истиқлол ва адабиёт». Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1993 й. 6 август.
16. Дўстқораев Б. Падаркушнинг ғаройиб саргузашти. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2002 й. 11 январь.
17. Дўстқораев Б. Чўлпон: Газета еттинчи давлат. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2004 й. 22 октябрь.
18. Ёқубов О., Норматов У.Ойбек даҳоси. «Ёшлик» журнали. 1985 й. 5-сон.
19. Жаббор А. Ўз даврининг машҳур асари. «Ёшлик» журнали
20. Жойс Ж. Навқирон санъаткорнинг сийрати. Жаҳон адабиёти журнали. 2007 й.3-4 снлар.
21. Жўрақулов У. асл адабиётнинг нашъунамоси. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2000 й. 27 октябрь.
22. Йўлдошев Н. чўлпон ҳаёти ва ижодий библиографияси. «Фан ва турмуш» журнали. 1989й. 10 сон.
23. Йўлдошев Н. Умид чироқлари. (Чўлпон ва Фитрат). Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1995 й. 20 январь.
24. Йўлдошев М. Ҳозирги модерн шеъриятида тимсол. Ўзбек тили ва адабиёти журнали. 2003 й. 1 сон.
25. Йўлдошев Қ. Ўзбек модерн адабиёти: илдизлар, принциплар вахусусиятлар. «Филология масалалари» илмий-методик журнал, 2004 й. 2-3 сонлар
26. Йўлдошев Қ. Очилмаган ғунчалар чиройи. Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 2005 й. 10 июнь.
27. Каримов Н. Ойбек: тош экан бошим. «Фан ва турмуш» журнали. 1992 й. 5-10 сонлар
28. Каримов Н. Боболарим от сурган чексиз дашт бу…. «Халқ сўзи» газетаси. 1995й. 1сон.
29. Каримов Н. Ойбек номли чўққи. Тил ва адабиёт таълими журнали. 1999 йю 1-сон.
30. Каримов Н.Шаффоф туйғулар жилоси. «Ёшлик» журнали
31. Каримов Н. Кечанинг ккундузи борми?  Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1994 й. 28 октябрь.
32. Каримов Н. Унитилган саҳифа. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1997 й. 10 октябрь.
33. Каримов Н.Чўлпон учун кишан. «Фан ва турмуш» журнали. 1991 й. 10 сон.
34. Каримов Н. Мавлолно Фитрат. «Фан ва турмуш» журнали. 1989 й. 7 сон.
35. Мамажонов С. «Чўлпон ва ўзбек театр санъати» газетаси. 1998 й. 1-сон.
36.Маматқулова Н. Замонавий шеъриятда лирик фожелик. «Шарқ юлдузи» журнали. 2003 й. 3-сон.
37. Маҳмуд В. Турк шоири Ажзий. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1989 й. 10 ноябрь.
38. Меи С. Асл адабиёт эзгуликка хизмат карвони. Икки йўл синтези. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2000 й. 18 август.
39. Мирзахўжаев Ў. Чўлпон ҳақида қайдлар. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1994 й. 6 май.
40. Мирзаев С. «Бу умр боқийдир». Мулоқот журнали. 2003 й. 3 сон.
41. Норматов У. Умидбахш тамойиллар. «Шарқ юлдузи» журнали. 2003 й. 10-12 сон.
42. Норматов У. Ўтмишдан эртаклар ва абсурд. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси.
43. Норматов У., Болтабоев Ҳ. Янги назарий тамойиллар. Жаҳон адабиёти журнали. 2004 й.
44. Норматов У., Очилов Э.Танқид, мунаққид ва ҳозирги адабий жараён. «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали. 2004 й. 4-сон.
45. Норматов У. Адолатнинг йўллари машаққатли. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1997 й. 14 ноябрь.
46. Норхўжаев Қ. Менн Билан Чўлпон. «Шарқ юлдузи» журнали. 1990 й. 10-сон.
47. Норматов М. Ғ.Ғулом нафосати. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2003 й. 31
октябрь.
48. Орипов А. Ўзбекнинг ўз шоири. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1993 й. 28 май.
49. Олимов М. мен етим ўтганман. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1993 й. 23 апрель.

50. Отабоев А. Шу кунлар нафаси. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1990 й. 23 февраль.
51. Отабой А. Онг оқими. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1997 й. 4 сон.
52. Отабой А. Модернизм. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1996 й. 5-сон.
53. Отахонов О. Мутолаа. «Ёшлик» журнали. 1989 й. 9-сон.
54. Очилов Э. Сиз шеър айтасуизму ё одам қўрқитасиз. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2004 й. 8 сентябрь.
55. Расулов А. Тунда чақнаган юлдуз. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2005 й. 27 май.
56. Расулов А. Гўзаллик нимада. Бир шеър шарҳи. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1993 й. 30 апрель.17-сон.
57. Раҳмат Р. Жаннат соғинчи. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1993 й. 3 июль.
58. Раҳимова Г. «Мунозара» уйғониш даракчиси. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1989 й. 29 декабрь.
59. Ризаев Ш. Истибдодга қарши исён. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1995 й. 23 июнь.
60. Рўзимуҳаммад Б. Танқид яхши нарса аммо… Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2004 й. 4-сон.
61. Рўзимуҳаммад Б. Ҳаёт тажрибалари ва хаёл чиғириқлари. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2000 й. 11 август.
62. Рўзимуҳаммад Б. Келажакка аталган шеърлар. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2004  й. 23 июль.
63. Рўзимуҳаммад Б. Постмодернизмни нима деймиз? Ёхуд таҳлидми таъсирланиш. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2004 й. 8-сон.
64. Саримсоқов Б. Абсурд маънисизликдир. Пруст изидан. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2002 й. 27-сон.
65. Содиқ С. Ижоднинг ўттиз лаҳзаси. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2002 й. 49-сон.
66. Турдиев Ш. Тонг юлдузи қисмати. «Ёшлик» журнали. 1991 й. 13-сон.
67. Усмонов И. Қодирий қаерда отилган? Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1990 й. 28 сентябрь.
68. Холлиев Н. Ҳамза: ўтмиш эмас истиқбол. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1990 й. 16 март.
69. Холмирзаев Ш. Жамиятнинг мақсади, яъни мафкура бобида ўйлар. «Тафаккур» журнали. 1999 й. 1-2 сонлар.
70. Шарафиддинов О. Адабиёт яшаса, миллат яшар. «Шарқ юлдузи» журнали. 1993 й. 9-сон.
71. Шарафиддинов О. Миллатни уйғотган адиб. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2004 й. 5 ноябрь.
72. Шарафиддинов О. модернизм жўн ҳодиса эмас. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2002 й. 7 июнь.
73. Шарафиддинов О. «Кеча ва кундуз». Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1990 й. 16 февраль.
74. Шарафиддинов О.Кўнгилда қолғуси унинг бир изи. «Шарқ юлдузи» журнали. 1990 й.
3-сон.
75. Шарафиддинов О. «Тирик сатрларнинг қийин қисмати» Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1991 й. 51-сон.
76. Шарафиддинов О. Чўлпон. «Ёш лениничи». 1989 й. 29 декабрь.
77. Шарафиддинов О. Чўлпон таржимаси. «Гулистон» журнали. 1990 й. 2-сон.
78. Шарафиддинов О.Чўлпон драмалари. «Санъат» журнали. 1990 й. 4-сон.
79. Эшонқул Н. «Тобут». «Шарқ юлдузи» журнали. 1993 й.
10-сон.
80. Каримбоев М. Муҳит эркидаги тутқинлик. «Шарқ юлдузи» журнали. 1990 й.
10-сон.
81. Қодирий Ҳ. Қодирийнинг сўнгги кунлари. «Ёшлик» журнали. 1989 й. 4-5-6-7-сонлар.
82. Қодиров Г. Маънавият, модернизм ва абсурд. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 2004 й. 26 март.
83. Қосимов Б. Сапёрлар кўчасидаги уй. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси.1988 й. 6 август.
84. Қуронов Д. Яна кеча ва кундуз ҳақида. «Шарқ юлдузи» журнали. 1996 й. 5-сон.
85. Қуронов Д. «Кеча ва кундуз» таржима тажрибасиЎзбекистон адабиёти ва санъати газетаси. 1995 й. 9 март.
86. Қўчқор Р. Уч сароб. «Ёшлик» журнали. 1986 й. 6-сон.
87. Қўчқор Р.  Саробнинг пайдо бўлиши. «Ёшлик» журнали. 1991 й. 9-сон.
88. Қўчқор Р. Қўш роман ва айрича қарашлар. «Шарқ юлдузи» журнали. 1988 й. 3-сон.
89. Ҳасанов М. Ватан менинг саждагоҳим. Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси.
1990 й. 28 сентябрь.

I I I

1.    Абдухалиқов С. «Ўзбекистон Республикасида фуқароларнинг виждон эркинлиги ҳуқуқининг методологик муаммолари». Фапсафа фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. Авт. Т.: 2002.
2.    Назаров Б. «Формирование и становление методологических принципов узбекской советской литературноё критики». Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. Авт. Т.: 1983.
3.    Каримов Б. «ХХ аср ўзбек адабиётшунослигида талқин муаммоси». Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. Т.: 2002.
4.    Расулов А. «Ҳозирги ўзбек танқидчилигида таҳлил ва талқин муаммоси». Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. Т.: 2002.

Қаҳрамонов Қурдош