хаёлий ҳикоя
О, бу ёруғ оламдаги ҳақиқат нақадар даҳшатли! Бу малак, бу маъсума, бу осмон – мустабид эди, қалбимнинг чидаб бỹлмас даражадаги шафқатсиз мустабиди, ситамгири эди! Агар буларни айтмасам, ỹзимга-ỹзим туҳмат қилган бỹламан! Сиз менинг севгимга ишонмаяпсизми? Шундай деб ким айта олади? О, бу шỹри-ғавғо, тақдир ва табиатнинг истеҳзога тỹла шỹри-ғавғоси эди! Бизга қарғиш теккан, одамзотнинг ҳаёти (жумладан меники ҳам) қарғиш остида қолган.
Ёзувчидан:
Одатдаги «Кундалик»* ỹрнига бу сафар қисса ҳавола этаётганим учун ỹқувчилардан узр сỹрайман. Ўтган ой чиндан ҳам асосан шу қисса билан банд бỹлганим сабабли ỹқувчилар айбситмай илтифот қиларлар деган умиддаман.
Энди ҳикоя ҳақида. Хаёлий деб атаганим билан ỹзим уни олий даражадаги ҳаётий ҳикоя деб ҳисобламайман. Аммо шу ỹринда, айниқса, ҳикоя шаклида мавҳумлик борки, буни аввалдан изоҳлашни лозим деб топдим.
Гап шундаки, бу ҳикоя ҳам, кундалик ҳам эмас. Бундан бир неча соат илгари ỹзини деразадан ташлаб, жонига қасд қилган жувоннинг эри қандай холатдалигини тасаввур қилиб кỹринг: стол устида хотинининг жасади. Эсанкираган эр ҳали хаёлини йиғиб ололмаган. У «хаёлини бир нуқтага жамлаш», содир бỹлган воқеанинг маъносига етиш учун у хонадан бу хонага сарсари юради. Қолаверса, ваҳима касали, ỹзи билан ỹзи гаплашиш хасталиги ҳукм ỹтказа бошлаган. Ỹзи билан ỹзи гаплашиб, гỹё содир бỹлган ҳодисани баён қиляпти, аслида эса воқеани ỹзи учун ойдинлаштиряпти. Гаплари, дастлаб изчилдай туюлса-да, бир неча ерда ҳам мантиқ, ҳам туйғу жиҳатдан қарама-қарши фикрларни айтади. Ỹзини оқлаб, уни айблайди, алоқасиз баҳоналарни рỹкач қилиб, тушунтиришга киришиб кетганда юрак ва фикр тỹмтоқлиги, айни чоқда, бунга зид ỹлароқ туйғу чуқурлиги аён бỹлади. Аста-секин воқеани ỹзи учун «ойдинлаштиради» ва «хаёлини бир нуқтага тỹплайди. Уйғонган бир қатор хотиралари уни охир-оқибатда ҳақиқатга олиб келади: бу ҳақиқат унинг онги ва қалбини шубҳасиз юксакликка кỹтаради. Ҳатто охирига бориб ҳикоя оҳанги бошланишидаги бетартибликка нисбатан анча ỹзгаради. Ҳақиқат, ҳеч бỹлмаганда шу безорининг ỹзи учун етарли даражада равшан ва аниқ юз очади.
Мавзу мана шу. Албатта, бир неча соат давом этадиган ҳикоя жараёнида узуқ-юлуқлик ҳам, оралатиш ҳам, пойма-пойлик ҳам учрайди: дам у ỹзига-ỹзи гапиради, дам гỹё кỹринмас тингловчига, қандайдир ҳакамга мурожаат қилади. Умуман ҳаётда ҳамиша шундай бỹлади. Агар унинг гапларини стенограф яширинча эшитиб, ёзиб олганда эди, мен тавсия этаётган ҳикояга нисбатан тỹмтоқроқ, ғадир-будурроқ баён юзага келиб, руҳий тартиб эса ỹша-ỹша қолиши мумкин эди. Стенограф ёзиб олган (мен эсам қайта сайқал берган) деган фаразим ҳикоянинг мавҳумлигини, ҳаётийлигини ташкил этади. Зеро, бу ҳол санъатда илгари ҳам учраган: масалан Виктор Гюго «Ỹлимга маҳкум этилганнинг сỹнгги куни» деган дурдонасида қарийб шу усулни қỹллаган, гарчи стенографни назарда тутмаган бỹлса-да, ундан ҳам баттарроқ тахминга - ỹлимга маҳкум этилган одам фақат сỹнгги кунида эмас, ҳатто сỹнгги соати, дақиқасида ҳам кундалик ёза олади (ва бунга вақти етарли) деган ақл бовар қилмас фаразга асосланган. Агар бу мавҳумликка йỹл бермаганда эди, бу асар ҳам, у ёзиб қолдирган асарлар ичидаги энг ҳаётий, энг ҳақгỹй асарнинг ỹзи ҳам дунёга келмаган бỹларди.
МЕН КИМУ У КИМ ЭДИ
…Ҳозирча у шу ерда, менга бирмунча осонроқ, дам-бадам келиб термуламан: эртага олиб кетишади - ёлғиз қоламан – унда ҳолим нима кечади? У ҳозир катта хонада: устига мовут қопланган қарта ỹйналувчи икки стол бирлаштирилиб қỹйилган – у шу стол устида ётибди, эртага тобут келади, оппоқ ёғочдан ишланган, оппоқ тобут: дарвоқе гап бу ҳақда эмас… Мен у хонадан – бу хонага юра-юра воқеани ойдинлаштирмоқчиман. Олти соатдан бери ойдинлаштираман дейман-у, хаёлимни бир нуқтага тỹплай олмайман. Фақат юраман, юраман, юраман… Воқеа бундай бỹлган. Мен бир бошдан, тартиб билан (тартиб!) айтиб берай. Жаноблар, мен адабиётчи эмасман, буни ỹзингиз сезиб тургандирсиз, шундай бỹлса ҳам, фаҳмим етганини айтиб бераман. Мени исканжага олиб турган даҳшат ҳам шунда – ҳамма нарсага фаҳмим етади!
Агар билишни истасангиз, аниқроғи, бошидан бошлайдиган бỹлсак, бу шундай гапки: яъниким, у “мураббия уйга қатнаб ҳам, бошқа ерга кỹчиб бориб ҳам дарс бера олади...” ҳоказо, ҳоказо мазмундаги хабарни «Голос»да эълон қилиш учун етарли маблағга муҳтож бỹлиб, буюмларини гаровга қỹйгани келган эди. Бу – воқеанинг муқаддимаси: мен уни аввалига бошқалардан фарқламадим ҳам: бошқалар қатори келади, кетади. Кейинроқ, фарқлайдиган бỹлдим. У ỹртадан хиёл тикроқ, оқ-малла сочли, хипчагина эди: менинг олдимда ỹнғайсизланганиданми, сал беỹхшов ҳаракат қиларди (назаримда у бегонага рỹпара келганда ҳамиша шу ҳолга тушарди: чунки агар гаровчи эмас, оддий одам сифатида қаралса у учун, менинг бошқалардан фарқим йỹқ эди). Пулни оларди-ю, шу заҳотиёқ орқасига ỹгирилиб, жỹнаб қоларди. Чурқ этиб оғиз очмасди. Бошқалар кỹпроқ беришни талаб қилиб, талашади, тортишади, ялинади… бу эса… йỹқ, овоз чиқармайди. Берганни олади… Мен чалғиб кетяпман шекилли… Ҳа, мени энг аввало унинг буюмлари ҳайратга солди: тилла суви югуртирилган кумуш зирак, тақиб юришга номус қиладиган, алмисоқдан қолган медальон, хуллас, бир чақага қиммат буюмлар. Гаровга қỹяётган нарсаларини ярим тангадан ошиққа баҳоламаслигимни ỹзи ҳам билади, аммо мен кỹзларига қараб, буюмлар у учун бебаҳо эканини сезардим. Зирак, медальонлар ота-онасидан қолган ёдгорлигини кейинроқ билдим. Бир марта уни масхаралагандай бỹлдим. Буни ỹзим ҳам кутмаган эдим. Чунки, одатим бỹйича, мен мижозларим олдида ỹзимни сипо тутаман: мулойимлик билан, кам гапираман, аммо жиддийликни, қатъиятни йỹқотмайман: «Қатъият, қатъият, қатъият!» - менинг иш услубим шунга асосланган. Бир куни тỹсатдан у қуён терисининг юлиб-юлқилган эски қолдиғини (ҳа, ҳа, айнан қолдиғини) келтиришга журъат қилганда ỹзимни тутолмай қандайдир аччиқ гап айтвордим. Воҳ, отагинам! Ỹша заҳоти лов этиб ёниб кетди. Кỹзларидан – катта-катта ỹйчан, кỹм-кỹк кỹзларидан учқунлар сачрагандай бỹлди. Шунда ҳам бир оғиз сỹз айтмади, «қолдиғи»ни олди-ю, чиқди-кетди. Ана шунда мен илк бор бошқа мижозларимдан фарқлаб, алоҳида кашф этдим ва у ҳақда бошқачароқ, ҳа, айнан бошқачароқ фикрга келдим. Ҳатто маълум таассурот ҳам уйғонди менда – унинг ёшлиги, жуда ҳам ёшлиги, худди ỹн тỹрт ёшли қизалоқдай экани (ҳолбуки, ỹша дамда у уч ойи кам ỹн олтида эди), таассуротим яхлитлигини ташкил этди. Дарвоқе, мен бу ҳақда гапирмоқчи эмасдим, таассуротим бутунлиги ҳам бундан эмасди. У эртасига яна келди. Кейин билишимча, у мана шу бир парча тери билан Добронравовга ҳам, Мозерга ҳам йỹлиққан экан: улар тилладан бошқа нарсани гаровга олишмайди, шунинг учун бу қиз билан гаплашиб ҳам ỹтиришмабди. Мен эса ундан ҳатто нақшин чиғаноқ ҳам олиб қолган эдим. Олишга олиб қолиб, кейин ỹзим ҳайратга тушган эдим: мен – тилла ва кумушдан бỹлак ҳеч нарсани гаровга қабул қилмайдиган одам, унинг алмисоқдан қолган нақшин чиғаноғига пул берибман-а! Қиз ҳақидаги иккинчи фикрим ỹшанда уйғонган, аниқ эсимда.
Бу сафар у Мозерникида ишини битиролмай, яна менга бош эгиб келган эди. Ҳавасга ишланган мундштугининг кỹриниши чакки бỹлмаса-да, тилла билан муомала қиладиган биздай одамларнинг ỹлчовида ҳеч нарсага арзимасди. Кечаги исёндан кейин яна келгани учун уни жиддий қиёфада қаршиладим. Жиддийлигим – қуруқ ниқоб. Унга икки сỹм узатаётиб, бир оз ҳаяжон билан гапиришдан ỹзимни тутолмадим: «Мен фақат сиз учун шундай қиляпман. Мозер бунақа нарсани сира олмайди». “Сиз учун” деган сỹз маълум маъно англатсин деган мақсадда алоҳида урғу бердим. Шу гапдан кейин бир чимдим кулга айландим. У эса… «сиз учун»ни мен истаган маънода тушуниб, яна лов этиб ёнди, лекин индамади, камбағаллик нималарга мажбур қилмайди - пулни қайтариб ташламади, олди. Унинг лов-лов ёниши!.. Мен бир сỹз билан игна санчиб олганимни сездим. У чиққач, тỹсатдан ỹзимни ỹзим саволга тутдим: наҳот унинг устидан ғолиб чиқишнинг баҳоси икки сỹмгина турса? Ҳе-ҳе-ҳе! Аниқ эслайман: бу саволни икки қайта такрорладим: «Икки сỹмми? Икки сỹмми?» кейин кулимсираб саволга ỹзим истаган, кỹнглимни ийитадиган жавоб топдим. Жуда яйраб кетган эдим ỹшанда. Аммо қабиҳ ниятим йỹқ эди: ỹйлаб бир мақсад билан қармоқ ташлагандим: уни синамоқчийдим, чунки хаёлимда шу қизга тегишли айрим фикрлар бехос ỹралашиб юрарди. Бу у ҳақдаги учинчи алоҳида фикрим эди.
…Хуллас, ҳаммаси ỹшандан бошланди. Табиийки, мен ҳар томонлама ỹйлаб, сỹраб-суриштириб, унинг келишини жуда бетоқатлик билан кута бошладим. Унинг тез орада келишини кỹнглим сезган эди. У келгач, беқиёс бир илтифот билан баодоб суҳбатга берилдим. Менга дурустгина тарбия беришган, керак маҳалда муомалам билан ҳамсуҳбатимни ром қила оламан. Ҳм… ана шунда мен унинг ниҳоятда меҳрибон ва мỹъмин эканини англадим. Меҳрибон ва мỹъмин қизлар кỹп қаршилик кỹрсатолмайдилар, майлларини буткул бериб қỹймасалар-да, суҳбатга чап бериб кетолмайдилар: гапга хасис бỹлганлари билан саволингизга қисқа-қисқа жавоб берадилар. Савол қанча кỹп бỹлса, ỹзингизнинг шỹрингиз – жавоб борган сари қисқараверади. Шубҳасизки, у ỹшанда менга бор гапни тушунтирмади. «Голос» ҳақида ҳам бошқа масалалар ҳақида ҳам мен кейинроқ билдим. У сỹнгги умидда бор буд-шудини гаровга қўйиб, газеталарда қайта-қайта эълон берарди, дастлаб, табиийки, бир оз такаббурлик билан бошлаган эди: яъники, «мураббия, бошқа ерга кетиши ҳам мумкин, шартлар хат орқали маълум қилинсин» кейин: «ҳамма нарсага розиман: ỹқитишга ҳам, надималикка ҳам, уй-рỹзғорга қарашга ҳам, хасталарни боқишга ҳам кỹнаман, тикишни биламан...» ҳоказо, ҳоказо. Бу ёғи маълум… Бу гаплар эълонларга бирин-сирин қỹшилиб, охири, пичоқ суякка тақалганда ҳатто «маошсиз, фақат ном эвазига» ишлашга ҳам кỹнди. Шунда ҳам жой тополмади! Шунда мен уни сỹнгги марта синамоқчи бỹлдим: бугунги «Голос»ни олиб эълонни кỹрсатдим: «Ҳеч кими йỹқ жувон, ёш болали оилада мураббиялик қилиши мумкин, кексароқ бева эркакникида бỹлса яна яхши. Рỹзғор ишларини енгиллатиши мумкин».
- Мана кỹрдингизми, эълон эрталаб чиқди, кечгача жой топади. Эълонни шунақа ёзиш керак!
У яна лов этиб ёнди, кỹзларида учқун чақнади, шарт ỹгирилди-да, чиқиб кетди. Бу иши менга жуда-жуда ёқди. Қолаверса, мен энди қỹрқмасдим, ниятимга етишимга амин эдим: мундштуги қỹлдан кетган. Учинчи куни ранги оқарган, саросимага тушган ҳолда келди – уйида бир гап бỹлганини тушундим, дарҳақиқат, бỹлган экан. Нима гаплигини ҳозир айтаман, аввал башанглигим билан кỹзи олдида қандай қад ростлаганимни эслатай. Ҳа, бирдан менда шунақа ният пайдо бỹлди. Гап шундаки, у икона олиб келди (журъатни қаранг!). Ҳа, эшитинг! Эшитинг! Ỹшанда бошланди ҳаммаси, мен эса боятдан бери чалғияпман. Гарангсишимнинг боиси, мен ҳар бир майда-чуйдани, ҳар бир чизиқчани эсламоқчиман. Хаёлимни бир нуқтага тỹпламоқчиман – эплолмаяпман, бу чизиқчалар, чизиқчалар…
Биби Марьям иконаси. Гỹдак кỹтарган Биби Марьям – уй тỹрига қỹйиладиган, қадимий, нақшлари тилла суви югуртирилган кумушдан ишланган икона – нархини олти сỹм атрофида баҳолаш мумкин. Иконанинг қадрли эканини билиб турибман, у Биби Марьям тасвирини зарҳал нақшидан чиқармай узатди. «Нақшинкор қопламани чиқариб, Биби Марьям тасвирини олиб кетаверинг, ҳар ҳолда икона икона-да…» - дедим.
- Иконани олиш мумкин эмасми?
- Гап мумкин ё мумкин эмаслигидамас, балки у ỹзингизга…
- Майли, чиқарақолинг.
- Биласизми, мен чиқармайман. Ҳов анави ерга, санам қутиси ёнига қỹйиб қỹяман, - дедим бир оз ỹйлагач, - бошқа иконалар билан жинчироқ ёнида (дỹконни очишим билан жинчироқни ёқиб қỹйиш одатим бор) туради. Иконанинг шу туришига ỹн сỹм оласиз.
- Ỹн сỹм керак эмас. Беш сỹм етади. Мен пулингизни тỹлаб, албатта қайтариб оламан уни.
- Ỹн сỹм керакмасми? Икона шунчага арзийди, - дедим.
Бу гапдан кейин қизнинг ёнганини сездим. У гапирмади. Мен ичкарига кириб беш сỹм олиб чиқдим.
- Сиз ҳеч кимдан нафратланманг, мен ҳам бу исканжани татиб кỹрганман, аҳволим баттарроқ эди. Гаровчи бỹлиб қолишим… ỹша азоблардан кейин…
- Ỹчингизни жамиятдан оляпсизми? А? – деган аччиқ кесатиқ билан гапимни бỹлди. Истеҳзосида ҳам маъсумалик бор эди (у мени бошқалардан фарқлай олмас эди, шу сабабли айтган гапи заррача айбли эмасди). «Ҳа! – деб ỹйладим, - янгича йỹналишдаги феълинг бор экан-ку, охири фош қилдинг-ку!».
- Биласизми, - дедим ỹша заҳоти унга жавобан ярим хазил, ярим сирли оҳангда, - «Мен ёвузлик мақсадида уруғ сочиб, яхшилик меваларини етиштирувчилар бỹлагининг бир заррасиман».
У зỹр қизиқиш билан, ҳатто болаларча қизиқиш билан ялт этиб менга қаради.
- Тỹхтанг… бу кимнинг фикри! Қаердадир эшитганман.
- Бошингизни қотирманг. Мана шу гаплар билан Мефистофель Фаустга ỹзини таништиради. Фаустни ỹқиганмисиз?
- Ỹқи… ỹқиганману, сал беэътиборроқ….
- Аниқроғи, умуман ỹқимагансиз. Албатта ỹқиш керак. Лабларингизда яна истеҳзо кỹряпман. Сиздан илтимос, мени жуда дидсиз деб ỹйламанг, гаровчилигимни яшириш учун ỹзимни Мефистофелдай кỹрсатмоқчи эмасман. Гаровчи гаровчилигича қолади. Биламиз…
- Қизиқ экансиз… Бу гап хаёлимга ҳам келгани йỹқ.
У “билимдон эканингизни кутмаган эдим”, демоқчи эди, лекин айтмади, айтмаса ҳам хаёлидагини ỹқидим: мен унинг кỹнглини топган эдим.
- Ҳар соҳада ҳам, - таъкидладим мен, - яхшилик қилиш мумкин. Мен ỹзимни назарда тутаётганим йỹқ, менинг қỹлимдан аҳмоқликдан бỹлак иш келмайди, лекин…
- Албатта, ҳамма ерда яхшилик қилиш мумкин, - деди у менга яшин тезлигида нигоҳини ташлаб. – Айнан ҳамма ерда, - деб яна таъкидлаб қỹйди.
О, эсимда, ҳар бир дақиқа эсимда! Яна бир нарсани қистириб кетишим керак: бу ёшлар, бу дилбар ёшлар қанақадир ақлли, ғалати фикр билан суғорилган гапни айтмоқчи бỹлишса бирданига чеҳралари ҳаддан ташқари самимият ва соддалик нурига тỹлади: «мана, мен сизга ақлли ва нодир фикрга тỹла гап айтдим» - йỹқ, бошқалар каби манманликдан пайдо бỹлмайди бу нур (асло!), у айтганларини беҳад қадрлайди ва унга ишонади, авайлайди, сиз ҳам худди шундай авайлайсиз деб ỹйлайди. О, самимийлик! Мана шу билан ғолиб чиқишади-да! Қиздаги самимийлик эса ғоят ёқимли эди.
Ёдимда, ҳеч нимани унутганим йỹқ! У чиқиб кетгач, узил-кесил ҳал қилдим. Ỹша куниёқ у ҳақдаги қолган маълумотларни миридан-сиригача билишга киришдим. Билиб олдим ҳам. Аввалги маълумотларни уларникида хизмат қилган, бир неча кун бурун арзимас пулга сотиб олганим Лукерьядан эшитган эдим. Янги маълум бỹлган сирлар шу қадар даҳшатли эдики, бу аҳволда қандай қилиб кулиш мумкинлигига, ỹзи даҳшатли бир аҳволда бỹлатуриб қандай қилиб Мефистофель сỹзларига қизиқиши мумкинлигига ҳали-ҳали ақлим бовар қилмайди. Ёшликнинг қудратими бу! Мен у ҳақда айнан шуларни ҳам ғурур, ҳам шодлик билан ỹйладим, чунки бу ерда яна олижаноблик ҳам бор-да: ỹзи ҳалокат чоҳида тургани ҳолда, Гётенинг буюк сỹзларидан кỹзларида нур порлаяпти. Ёшликда бир томчи бỹлса-да, биздан тескари томонга оғиб турса-да, олижаноблик бор. Мен уни, фақат уни назарда тутяпман. Энг муҳими ỹшанда қудратимга мутлақо ишониб, унга ỹзимники, сифатида қарадим. Мутлақо ишонган онларингизда бу фикр шаҳвоний маъно касб этаркан.
Менга нима бỹляпти? Шунақа эзмалик қилсам, фикримни қачон бир нуқтага тỹплайман? Тезроқ, тезроқ, э, худойим, ахир гап бошқа ерда-ку!
СОВЧИЛИК
Унинг сир-асрорини бир сỹз билан айтадиган бỹлсам: ота-онаси уч йил аввал ỹлиб кетиб, бетайин холалари қỹлида қолган экан. Тỹғрироғи, уларни бетайин дейиш озлик қилади. Бир холаси бева, бири-биридан кичик олти боласи билан қолган, яна бир холаси - қариқиз, қурумсоқ, расво хотин. Иккала холаси ҳам расво. Қизнинг отаси чиновник ỹтган, мирзалардан бỹлган, дворянликка ỹзи эришган одам экан. Хуллас, ҳаммаси менинг фойдамга. Ҳар ҳолда мен - юқори табақа вакилиман, ажойиб полкнинг истеъфодаги штабс-капитаниман. Насл-насабим тоза дворянлардан, бировга муҳтожлик ерим йỹқ, ҳоказо, ҳоказо... қилаётган ишимга холалари фақат эътибор билан қарашлари турган гап. Холаларига уч йил чỹрилик қилган. Шунда ҳам имтиҳондан ỹта олган, кундалик меҳнат азобидан юлқиниб чиқиб, имтиҳондан ỹта олиш - унинг олижанобликка, юксакликка интилишидан далолат эди. Ахир мен нима учун уйланмоқчи эдим? Э, ỹзим ҳақимдаги гапларга тупураман, бу ҳақда кейин.. гап бу ерда эмас! Холаларининг болаларини ỹқитган, тикадиганларини тиккан, охир-оқибатда киргина эмас, шу нимжонгина гавдаси билан эгилиб, пол ҳам ювган. Шу азоби эвазига... холаларининг калтагидан боши чиқмаган. Калтак билан қаноатланмаган маразлар уни сотишгача бориб етишган. Тфу! Ифлос тафсилотларни тушириб қолдираман. Буларнинг ҳаммасини кейинроқ ỹзи менга айтиб берган. Унинг аҳволини йил давомида қỹшни семиз баққол, оддий эмас, икки дỹкони бор баққол обдан кузатган. У аввалги икки хотинини ура-ура ỹлдириб, энди учинчисининг илинжида эди. Ифлос кỹнгли шу қизни тусабди: “мỹмингина, камбағалликда ỹсди, етимларимнинг ғамини еб уйланаман”... Чиндан ҳам етимчалари бор эди. Элликни уриб қỹйган бу баққол қизга совчи қỹйиб, холалари билан тил бириктира бошлаган. Қиз - даҳшатда! Худди шу вақтда “Голос”га эълон бериш мақсадида менга йỹлиққан. Холаларига ялиниб-ёлвориб, ỹйлаб кỹриш учун жичча вақт беришни сỹради. Жичча вақт беришди, бошқа бир дақиқа ҳам қỹшишмади. Қулоқ-миясини еб юборишди: “Ỹзимизга егулик нарса йỹқ, текинтамоқлардан безормиз...” Мен буларни билардим. Ỹша куни эрталаб қиз келиб-кетгандан кейин бир қарорда тўхтадим. Кечқурун баққол ярим сỹмлик ширинлик олиб уларникига кирди: қиз у билан бирга ỹтирарди. Ошхонадан Лукерьяни чақиртириб, қизнинг қулоғига шипшит, зарур гапим бор, дарвоза олдида кутаман, дедим. Қилган ишимдан кỹнглим тỹлди. Умуман ỹша куни ỹзимдан -ỹзим беҳад мамнун эдим.
Дарвоза ёнидаёқ унга, Лукерья орқали чақиртирганимдан ҳайратга тушган қизга мақсадимни тушунтирдим: унинг ризолиги мен учун бахт эканини айтдим. Иккинчидан: бу ҳаракатимдан, дарвоза ёнида турган “ҳамма гапдан бохабар” одамнинг дангал таклиф қилишидан ҳайрон бỹлмаслигини сỹрадим. Алдамаётган эдим чиндан ҳам дангалчи эдим. Ҳе, тупурдим! Мен фақат тарбия кỹрган одамнинг сиполиги билан эмас, энг муҳими - янгича оҳангда гапирдим. Нима, буни тан олиш гуноҳми? Мен ỹзимни-ỹзим айбламоқчиман, айблаяпман ҳам. Мен барчасига pro ва contra* айтишим керак, айтаман ҳам. Мен бу дамни, кейинчалик ҳам роҳат билан эслар эдим, гарчи тентаклик бỹлса ҳам, биринчидан, айтарли иқтидорга эга эмаслигимни, ҳатто, хушфеълликдан узоқлигимни, бир чақага қиммат худбин (Бу ибора аниқ эсимда: кела-келгунча ỹйлаб топиб, кỹнглим хотиржам бỹлган эди), эканимни ва бошқа масалаларда анчагина кỹнгилсизликларга сабаб бỹлишим мумкинлигини ҳеч қандай ҳижолатсиз, тараддудсиз, дангалига айтдим. Буларнинг бари ỹзингизга маълум алфозда – алоҳида бир мағрурлик билан айтилди. Албатта, камчиликларимни олижаноблик ила маълум қилгач, «буларнинг ỹрнига мана бу, мана бу яхшиликлар ҳам бор», деб фазилатларимни баён қилишга тушмадим – бунга фаросатим етарди. У дамда мен унинг ниҳоятда қỹрқаётганини кỹриб турардим. Кỹриб-билиб туриб, ҳеч нимани юмшатмадим, аксинча, баттар кучайтирдим: қорни тỹқ бỹлишини, хилма-хил либослар, театр зиёфатларга эса йỹл йỹқлиги, орадан вақт ỹтиб мақсадимга эришгач, балки булар ҳам амалга ошиши мумкинлигини очиқ айтдим. Гапларимдаги қатъий оҳанг мени ỹзига мафтун этарди. Шу ишга қỹл урган эканман, яъни гаровчиликни бỹйнимга олган эканман, бир мақсадим борлигини, бир шароит мажбур қилаётганини сỹз орасида қистириб ỹтдим. Шундай дейишга ҳаққим бор эди: чинданам бир мақсад, маълум бир шароит туфайли эди бу юмушим. Тỹхтанг, жаноблар, мен умрим бỹйи бу юмушдан нафратланганман, нафсиламрини айтганда, ỹз-ỹзига сирли иборалар билан баён қилиш кулгили туюлса-да, «жамиятдан ỹч олишим» чин эди, чин эди, чин эди! Шу боис унинг эрталабки «ỹч олиш»им ҳақидаги қочирими ỹринсиз эди. Яъни, биласизми, агар мен унга тỹғридан-тỹғри «Ҳа, жамиятдан ỹч оляпман» десам, хахолаб юборарди, умуман бу жавобим кулгили чиқарди. Бошқа ёққа ишора қилиб, сирли ибора билан тасаввурни ỹғирлаш мумкин экан. Ундан ташқари, бу пайтда мен ҳеч нимадан қỹрқмас эдим: семиз баққолга нисбатан ỹлсам ỹлигим ортиқлигини, дарвоза олдига халоскор сифатида келганимни яхши билардим. Буни тушунардим. О, қабиҳликни одам аъло даражада тушунади! Бу қабиҳлик эдими? Қандай ҳукм чиқариш керак? Ахир ỹша пайтдаёқ уни севмас эдимми?
Тỹхтанг: ҳиммат ҳақида шубҳасиз ярим оғиз ҳам гап айтмовдим: аксинча, о, аксинча: «Марҳамат нурига сиз эмас, мен йỹғриламан» - ỹзимни тутолмай, буларни сỹз билан ифодалаган эдим, юзининг бир учиб тушганига қараганда, гапим телбанамо чиққан эди. Хуллас калом, узил-кесил ғалаба қозондим. Тỹхтанг, бу ифлосликларни эслаётган эканман, сỹнгги тỹнғизлигимни ҳам ёдга олай: мен унинг рỹпарасида турардим, бошимда эса хаёллар ғувиллайди: бỹйинг баланд, келишган эркаксан, одоблисан ва ниҳоят, мақтанишдан ташқари, биб-бинойисан. Каллам шу гаплар билан банд эди. Лекин… лекин хỹп дейишдан олдин, шу ерда, дарвоза ёнида узоқ ỹйга толганини унутмаслигим керак. Шу қадар кỹп, шу қадар кỹп ỹйладики, тоқатим тоқ бỹлиб «Хỹш?» деб юборишдан ỹзимни тутолмадим. Шунчаки, «хỹш!» эмас, киборларча «Хо-ош, нима дейсиз?» деб сỹрадим.
- Шоширманг, ỹйлаб олай...
Чеҳраси шу қадар жиддий эди-ки, ỹйларини ỹқиб олишим ҳеч гап эмасди! Аммо мен ундай қилмадим – кỹнглим ранжиди: «Наҳотки мен билан баққолни солиштириб, танласа», деб ỹйладим. О, мен унда тушунмас эдим! Ҳеч нарсани, ҳеч нарсани тушунмасдим! Ёдимда, кетаётганимда Лукерья мени йỹлда тỹхтатди. «Ойимтиллага уйланаётганингиз учун худо сиздан марҳаматини аямайди, жаноб, фақат унга ҳиммат қилаётганингизни айта кỹрманг, у жудаям мағрур қиз» деди шоша-пиша.
Мағрур эмиш! Ỹзим ҳам мағрурларни ёқтираман. Мағрурлик қачон ярашади?.. бошқаларга нисбатан қудратлироқ эканингни билиб турганинг-да тỹғрими? О, пасткаш, бесỹнақай одам! О, мен қандай мамнун эдим. Ỹша дарвоза ёнида мени ҳайрон қолдириб, узоқ ỹйга ботиб турганда, хаёлига мана бу фикр келиши мумкинмиди: «Ҳамонки бахтсизлик у ерда ҳам, бу ерда ҳам бор экан, энг ёмонини танлаганим маъқул эмасми? Семиз баққолни танласам, маст ҳолда тезроқ уриб ỹлдириб, мени бу азоблардан биратỹла қутқаргани дуруст эмасми!» Хỹш? Нима деб ỹйлайсиз, шу фикр хаёлига келиши мумкинмиди?
Ҳа, ҳозир ҳам тушунмайман, ҳеч нимани тушунмайман. Ҳозиргина икки бахтсизликдан энг ёмонини, яъни баққолни танлаши ҳақидаги хаёлга бориши мумкинлигини айтдим. Ỹша пайтда у учун ёмонроғи ким эди – менми ё баққол? Савдогарларми ё Гётедан мисол келтириб гапирадиган гаровчими? Шу ҳам саволмиш! Саволга бало борми? Нимага тушунмайсан: жавоб стол устида ётибди-ку! Саволинг нимаси? Тупуриш керак менга! Ҳозирги гап мутлақо менда эмас. Дарвоқе, гап мендами, мендамасми, нима аҳамияти бор энди. Мана шуни фаҳмлаб ололмаяпман. Ундан кỹра ухлаганим маъқул. Бошим оғрияпти.
ОДАМЛАР ОРАСИДАГИ ỸЗИМ ҲАМ ИШОНМАЙДИГАН ОЛИЖАНОБ
Ухлолмадим. Ухлаш қаёқда, бошим лỹқиллайди. Буларнинг ҳаммасини, ифлосликларнинг барчасини англаб етгим келади. О, нопоклик! О, мен уни қандай ботқоқдан чиқариб олдим! Ахир буни тушуниши, илтифотимни қадрлаши лозим эди-ку! Менга турли хаёллар, айтайлик, ỹзимнинг қирқ бирда эканим, унинг энди ỹн олтига тỹлгани ҳақидаги хаёл жуда ёқарди. Мана шунга мафтун эдим, тенгсизлик ҳисси ширин эди, оҳ, жуда ширин эди.
Мен, мисол учун тỹйни a Langlaise* фақат иккаламиз ва яна икки гувоҳ иштирокида (гувоҳларнинг бири шубҳасиз Лукерья бỹларди) қилиб, ỹша заҳоти вагонга ỹтириб Москвагами (айтмоқчи, воқеа ỹша ерда бỹлган), бирон меҳмонхонагами жỹнаш ниятида эдим. У қаршилик билдирди, рухсат бермади ва мен холалари ҳузурига қиз узатувчи қариндошлар ҳузурига боргандай илтифот билан бордим. Ён босдим унга, холаларининг иззатини ҳам жойига қỹйдим. Мен яна бу маҳлуқларга юз сỹмдан пул бердим, устига яна ваъда қилдим, шубҳасиз, бу пасткашликдан озор чекмасин деб, унга лом-мим демадим. Пулни олгач, холалари ипакдек эшилиб қолишди. Сеп ҳақида тортишув бỹлди: унинг ҳеч вақоси йỹқ эди, ỹзи ҳам ҳеч нимани хоҳламасди. Мен унга ҳеч ниманг керакмас, деб ишонтирдим, сепни ҳам бỹйнимга олдим, мендан бошқа яна ким сеп қиларди? Келинг, ỹзим ҳақимдаги гапларга тупурайлик. Баъзи ғояларим билан уни ỹша дамнинг ỹзида таништиришга улгурдим, ҳеч бỹлмаганда умумий жиҳатларидан бохабар бỹлсин, дедим. Балки шошқалоқлик қилгандирман? Энг муҳими, ỹзини тутишга қанчалик уринмасин, у аввал бошиданоқ, бағримга муҳаббат билан отилиб кирди, кечалари қайтганимда кутиб олиб, ҳаяжон билан, шивирлаб (ажиб, бокира шивир билан) гỹдаклигини, болалигини, уйларини, ота-онасини гапириб берарди. Аммо мен бу завқ оташини совуқ сув қỹйиб совутардим. Менинг ғоям шундан иборат эди. Унинг ҳаяжонларига мен сукут билан жавоб қайтарардим, албатта, бу онда хайрихоҳлигимни яширмасдим… шунга қарамай, у иккимизнинг тамоман бошқа-бошқа эканимизни, менинг турган-битганим жумбоқ эканини тез фаҳмлаб етди. Мен энг муҳими, шу жумбоққа зỹр бердим. Балки шу жумбоқни ечиш учун ҳам мен бу тентакликни кашф қилган эдим! Даставвал қаттиққỹллик – остона ҳатлаш билан шу қаттиққỹлликни татиди. Хуллас, ỹшанда мамнун юрган ҳолда ỹзимга хос тартиб турларини яратдим. О, бу тартиб ҳеч бир зỹриқишсиз, ỹз-ỹзидан яралди. Бошқача бỹлиши мумкин эмасди, мен бу тартиб тỹрини шафқатсиз шароит талабига кỹра яратдим, ахир ỹзимни чỹқитиб қỹёлмасдим-ку. Тартиб ҳақиқатга зид эмасми. Йỹқ, сиз охиригача эшитинг, одамга гуноҳ ортишдан олдин, сабабини билиш керак… Эшитинг!
Нима деб бошласам экан, тушунтириш жуда оғир. Ỹзингни оқлашни бошласанг – тушунтириш оғир кечади. Биласизми, ёшлар кỹп нарсадан, масалан пулдан ҳам нафратланади, мен эса, пулга муккамдан кетган эдим. Пул устига ỹлигимни ташлаганим сайин – у нафасини ичига ютаверди. Катта кỹзларини жовдиратиб қараб, тинглаб, оқибатда жим қолаверди. Ёшлар олижаноблар, аниқроғи яхши ёшлар ҳам олижаноб, ҳам шиддаткор, шунданми, сабр-тоқатсиз, сал нарсага лов этиб ёнишади-ю, нафратларини яширишолмайди. Мен эса кенгликни истардим, кенглик уруғини унинг юрагига сепмоқчи эдим, таъбир жоиз бỹлса, юрак кỹзи билан кенгроқ қарашга ỹргатмоқчийдим. Тубан бир мисол келтирай: хỹш, мен қандай қилиб бундай феъл-атворли одамга гаров хазинамни тушунтира олардим? Шубҳасизки, агар тỹғридан-тỹғри бу ҳақда гап бошласам, шуғулланаётган юмушим учун узр сỹрагандай бỹлардим. Шунинг учун ỹзимни мағрур тутдим, қарийб сукут билан гапирдим. Сукут билан гапиришга суягим йỹқ менинг, бутун умрим сукут билан гапиришда ỹтди, бошимга тушган мудҳиш савдоларни ҳам сукут билан енгдим. О, ахир мен қандай бахтсизликларни бошимдан кечирмадим! Мени кỹкрагимдан итариб, худди кераксиз матоҳдай итқитиб ташлашган эди, унутиб юборишган эди, буни ҳеч ким, ҳеч ким билмайди! Кутилмаганда бу ỹн олти ёшли «ойимтилла» разил одамлар тилидан мен ҳақимдаги ярамас гапларни эшитиб, ҳамма нарсадан хабар топдим, деб ỹйлабди, эзгуликлар одамнинг фақат кỹкрагидагина қолганини эса фаҳмламабди. Мен эса сукутни сақлайвердим, айниқса, у билан бирга бỹлганимда тилим тиш ҳатламасди. Кечаги кунга қадар шундай давом этди. Нима учун «Ичимдагини топ», деб сукут сақладим? Мағрурлигим туфайли. Мен бу одам тỹғрисидаги бор ҳақиқатни, унинг кỹнглидаги яширин эзгуликларни ỹзи, тубан одамлар ҳикояси орқали эмас, балки ỹзи англаб етишини истардим. Уйимга бошлаб келар эканман, мен ундан тỹла ҳурмат, эътибор кутган эдим. Мен унинг бошимдан кечирган азобларим эвазига тиз чỹкиб ибодат қилишини хоҳлаган эдим – шунга арзирдим. О, мен ҳамиша мағрур бỹлганман, ҳеч қачон ỹртамиёнага тоқат қилмаганман, ё ҳаммасига эришишни ё ҳаммасидан биратỹла воз кечишни истаганман. Яримта бахтга тоқат қилолмаганим, яхлит, бутунига интилганим сабабли ҳам «ỹзинг билиб ол ва қадримга ет» қабилида иш тутишга мажбур эдим. Ахир, ỹзингиз ỹйлаб кỹринг, агар мен унга тушунтиришни, айтиб туришни бошласам, ялтоқлансам, ҳурмат қилишини сỹрасам – гадодан нима фарқим қолади?.. Дарвоқе… дарвоқе… нима учун мен буларни гапираётибман?
Тентаклик, тентаклик, тентаклик ва яна тентаклик! Ỹшанда мен унга ёшларнинг олижаноблиги жуда гỹзал, аммо бир чақага арзимаслигини икки оғиз сỹз билан очиқ ва шафқатсизларча (шафқатсизлигимни таъкидлагим келади) тушунтирдим. Нима учун бир чақага қиммат? Шунинг учунки, ёшларга ҳаммаси осондай туюлади, олижанобликлари, енгил қỹлга киритилган, яъни хали аччиқ-чучугини татимай туриб, ҳаётдан олган дастлабки таассуротлари асосида юзага келган; вақти келиб, меҳнат исканжасига тушишгач, аҳволларини бир кỹрамиз. Арзон олижаноблик ҳамиша енгилтак бỹлади. Ҳатто ҳаётини ҳам арзон-гаровга бериши мумкин – чунки қони қайнаб, кучи ошиб-тошиб ётибди, кỹнгли гỹзалликка жон-жаҳди билан интилади. Қани, оғир ва сокин, жарангсиз, ҳашамсиз, ғийбатларга тỹла, заррача шуҳрат келтирмайдиган, аммо қурбонлик талаб этувчи олижаноблик жасоратини олайлик-чи. Хỹш, бу жасоратни татиб кỹринг-чи, йỹқ-йỹқ, рад этасиз . “Ер юзидаги барчадан номуслироқ бỹлганингиз ҳолда жамоатга аблаҳ сифатида кỹрсатилган ёруғ юзли одам, қаердасиз?” - дейишга ҳақлиманми? Ҳа! Чунки мен бу жасоратни бир умр кỹтариб ỹтяпман. У аввалига мен билан астойдил баҳслашди, кейин жим бỹла бошлади, охири нафасини ютди, кỹзларини даҳшат билан очиб тинглади. Кỹзлари катта-катта эди… Шу аснода мен… мен унинг кỹзларида сокин, ёқимсиз, ишончсиз бир кулгини кỹрдим. Ана шу кулгиси билан мен уни уйга олиб кирдим. Тỹғрироғи, унинг бошқа борадиган жойи йỹқ эди…
НУҚУЛ РЕЖАЛАР, РЕЖАЛАР
Ỹшанда ким биринчи бỹлиб бошлади?
Ҳеч ким. Биринчи қадамданоқ ỹзи бошланди. Мен уни қаттиққỹллик билан уйга етаклаб кирдим, девдим, аммо қаттиққỹлликни илк одимдаёқ ỹзим юмшатдим, қаллиқлик чоғидаёқ, гаровга буюм олиб қолиб, пул бериш билан шуғулланиши тушунтирилган, у эса индамаган эди (Буни эслаб қолинг). Энг қизиғи, бу ишга астойдил киришувди. Албатта, уй, жиҳозлар ỹша-ỹша эди. Уйим икки хонали: бири катта зал, озгина қисминигина касса эгаллаган: иккинчиси ҳам кенг-мỹл, ётар-турар жойимиз шу ерда. Жиҳозларимнинг мазаси йỹқ, ҳатто холалариникидан ҳам хароброқ. Шамчироқли иконам залда, касса ёнида: хонамдаги жавонда (калити менда туради) бир неча китоб ва гаровларнинг шартлари: яна тỹшак, стол, стуллар… Емоқ-ичмоғимиз учун Лукерья учовимизга, мен уни оғдириб олган эдим, кунда кỹпи билан бир сỹм ажратажагимни айтиб, «Уч йилда ỹттиз минг жамғаришим керак, тежаб-тергашга мажбурман», деб тушунтиргандим. У қаршилик билдирмаган эди, шунда ҳам мен кунлик ҳаражатни кỹпайтириб, бир сỹму ỹттиз тийин деб белгиладим. Бунинг ёнига театр кỹшилди. Қаллиқлик даврида театр деган гап йỹқ деган эдим, бироқ қароримни ỹзгартириб, ойда бир марта борадиган, борганда ҳам юмшоқ ỹриндиқлардан жой оладиган бỹлдим. Уч марта бирга бордик, «Муҳаббат изидан қувиш», назаримда яна – «Сайроқи қушлар»ни кỹрдик шекилли (о, тупуриш керак бунга, тупуриш!) жимгина бориб, жимгина қайтардик. Нима учун, нима учун илк қадамимиздаёқ сукутни раво кỹрдик. Ахир дастлаб орамизда низо бỹлмаганди-ку? Сукут нимаси эди! Эсимда, у менга тез-тез кỹз қири билан қараб қỹярди, мен уни сезардим, сеза туриб баттар сукутга берилардим. Тỹғри, сукутга у эмас, мен жон-жаҳдим билан ёпишдим. У бир-икки марта ỹзини тутолмай қучоқлашга ташланганда ҳам совуқ муомаламни ỹзгартирмадим. Чунки унда уйғонган тỹлқин дардчил, жазавали эди: менга эса унинг астойдил эъзозидан келиб чиқадиган чинакам бахт лозим эди. Мен ҳақ эдим: ҳар бир тỹлқиндан кейин эртасигаёқ орада низо чиқарди.
Тỹғрироғи буни низо дейиш ҳам қийин. Чунки жанжалимиз ҳам сукутда ỹтарди – унинг қарашларида борган сайин «Исён ва мустақиллик»ка мойиллик кучаярди, аммо қарашларини амалга оширишга ожиз эди. Ҳа, бу маъсума чеҳра кундан-кунга дағаллашарди. Ишонсангиз, ишонмасангиз, у мендан жиркана бошларди – мен буни яққол ҳис қилиб турардим. Баъзан ички тỹлқинларини жиловлай олмай ỹзидан кетишига шубҳа йỹқ эди. Мисол учун айтсам, кечагина пол ювишдан боши чиқмаган ойимтилла ночорлик ботқоғидан қутулиб, бугун камбағаллигимдан бурнини жийирадиган бỹлиб қолди! Туриш-турмушимиз покиза, керак жойда ҳашамга ҳам ỹрин бор, айтмоқчиманки, менинг уйимда қашшоқлик эмас, тежамкорлик хукмрон эди. Мен илгарилари ҳам эрнинг саришталиги хотиннинг кỹнглини банд этади деб ҳисоблар эдим. У қашшоқлигимни лаънатламас, балки тежамкорлигимни бахиллик ҳисоблаб, «аниқ мақсади борлигини, қатъий иродасини кỹрсатмоқчи», деб мендан нафратланарди. Театрдан кутилмаганда ỹзи воз кечди. Мазахли чимирилишлари бешбаттар кỹпайди… Мен эса сукутни кучайтирдим, сукутга зỹр бердим.
Ахир ỹзимни оқламайман-ку! Бу ерда энг муҳими қарз кассаси. Илтифот қилинг: мен аёлнинг, айниқса ỹн олти ёшида, эркакка бутунлай бỹйсунмаслиги мумкин эмаслигини билардим. Аёлларда оригиналлик йỹқ – бу исбот талаб этмайдиган ҳақиқат, ҳатто ҳозир ҳам бу мен учун исботсиз ҳақиқат! Залда ётган бỹлса нима қилибди: ҳақиқатни ҳақиқат дейиш керак, бу ерда Милль* ҳам ожиз. Севучи аёл эса, о, севучи аёл эса, кỹнгли майлини олган кимсанинг барча камчиликларини, ҳатто ёвузликларини илоҳийлаштиради.
Ỹша кимса ёвузликларини ювиш учун арзирли баҳона топа олмайди. Аммо севучи аёл унга фатво топиб беради. Бу олийҳимматлик, аммо оригиналлик эмас. Аёлни фақат нооригиналлик бадном этади. Қайтарсам нима бỹлибди, стол устини нимага имлаб кỹрсатяпсиз? Стол устидаги оригинал демоқчимисиз? О-о?..
Билиб қỹйинг: унинг муҳаббатига ỹшанда амин эдим. Ахир бỹйнимга осилиб олган эди-ку. Демак, севарди, аниқроғи севишни истарди. Ҳа, шундай эди: севишни истарди, муҳаббатини изларди. Энг муҳими шундаки, бу ерда у фатво топиб бериши лозим бỹлган ёвузликнинг ỹзи йỹқ эди. Гаровчилигимни айтяпсизми? Буни ҳамма гапиради. Гаровчи бỹлсам нима! Олижанобларнинг олижаноби шу ишни ỹзига лозим кỹрган экан, демак сабаби бор. Биласизми, жаноблар, ғоялар бор… Яъни биласизми, агар ỹзга ғоя айтилса, сỹз билан ифода қилинса жуда аҳмоқона чиқади. Ỹзимдан-ỹзим уялиб кетаман. Нимага? Ҳеч нимага. Чунки биз ярамас одамлармиз, ҳақиқатга чидолмаймиз, агар гапимни ёлғон десангиз, билмадим, қандай одам эканмиз. Мен ҳозир «олижанобларнинг олижаноби» дедим. Кулгилими, лекин гапнинг чини шу! Ахир бу ҳақиқат, яъни ҳакиқатлар ичра энг олий ҳақиқат-ку! Мен бу кассани очиш, ỹзимни-ỹзим таъминлаш истагига тỹла ҳақли эдим: «Сиз мени четга суриб чиқардингиз, сиз одамлар, ҳа, сиз мени жирканч сукутингиз билан ораларингиздан ҳайдадингиз. Сиз томонга эҳтирос ва шиддат билан интилишимга жавобан бир умрга ранж-алам қайтардингиз. Шундай экан, энди мен қалин девордан тỹсиқ қилиб олишга, ỹша ỹттиз мингни тỹплаб, Қримданми, жанубий соҳилданми ер-мулк сотиб олиб, умримнинг қолган қисмини тоғларда, узумзорларда, энг муҳими – сизлардан узоқроқда, аммо сизларга кек сақламасдан, кỹнглимдаги олий мақсадим билан, юракдан севучи аёлим билан, худо берса оилам билан, ён қỹшнилардан ёрдамимни аямасдан яшашга тỹла ҳаққим бор». Яхши ҳамки бу гапларни энди овоз чиқариб ỹзимга-ỹзим айтяпман, агар илгарироқ унинг қулоғига қуйганимдами, бундан бемаънироқ иш бỹлмасди. Менинг мағрурона сукутим ҳам, жимгина ỹтиришларимиз ҳам айнан шундан. Ахир у тушуна олармиди? Ỹн олти ёш – ёшликнинг биринчи поғонаси – у менинг важ-карсонларимни, азоб-уқубатларимни англашга қодир эмасди. Тỹғрилик, ҳаётни билмаслик, болаларча арзон имон, «гỹзал қалблар» хусусидаги кỹр-кỹрона тушунча, энг муҳими гаров кассаси (Ҳолбуки мижозларимга нисбатан ёвузлик қилмас эдим! Меъёридан ошиқча олиб қолмаслигимни ỹзи яхши биларди, кỹрган эди!) уни ҳақиқатга олиб борувчи йỹлларни тақа-тақ беркитиб ташлаган эди. О, бу ёруғ оламдаги ҳақиқат нақадар даҳшатли! Бу малак, бу маъсума, бу осмон – мустабид эди, қалбимнинг чидаб бỹлмас даражадаги шафқатсиз мустабиди, ситамгири эди! Агар буларни айтмасам, ỹзимга-ỹзим туҳмат қилган бỹламан! Сиз менинг севгимга ишонмаяпсизми? Шундай деб ким айта олади? О, бу шỹри-ғавғо, тақдир ва табиатнинг истеҳзога тỹла шỹри-ғавғоси эди! Бизга қарғиш теккан, одамзотнинг ҳаёти (жумладан меники ҳам) қарғиш остида қолган. Мен қаердадир янглишганимни тушуниб турибман-ку! Қаердадир мỹлжални тỹғри ололмадим. Ҳаммаси аниқ-равшан эди, режаларим ҳам осмон каби покиза эди: «Қаттиққỹл ва мағрур, бировнинг руҳий таскинига муҳтожлик йỹқ, сукут билан азоб чекиш». Шундай эди, алдамадим, сира алдамадим! Бунга кейинроқ ỹзи гувоҳ бỹлади, бунинг олижанобликдан эканини ỹзи кỹради (аммо, сезолмади), қачондир билса, олижаноблигимни ỹн чандон ошириб баҳолайди ва қỹлларини кỹксига қỹйиб худонинг зорини қилади». Режам шу эди. Лекин мен бу ерда ниманидир унутдим ёки ниманидир тушириб қолдирдим. Ниманидир амалга оширолмадим. Бас, етар бас! Энди кимдан узр сỹрайман? Тамом бỹлди, тамом бỹлди – тан олиш керак. Э, одам, қаддингни тут, ерпарчин бỹлма! Айбдор сен эмассан.
- Хỹп, яхши, мен рост гапни айтаман. Ҳақиқат билан юзма-юз бỹлишдан чỹчимайман: У айбдор эди, айбдор У эди!..
МАЪСУМАНИНГ ҒАЛАЁНИ
Орамиздаги низо бундай бошланди: ҳеч кутилмаганда у пулни ỹз хоҳишига кỹра берадиган, буюмларни меъёридан ортиқ баҳолайдиган бỹлди, бу ҳам етмагандек, мен билан икки марта баҳслашди. Ён босмадим. Шу пайтда оёғимиз остидан капитаннинг беваси чиқиб қолди.
Бева кампир медальонни, яъни марҳум эрининг совғаси, демак, қадрли ёдгорликни олиб келди. Ỹттиз сỹм бердим. Минғирлаб, арз-дод қилиб, буюмни асрашимизни илтимос қилди – асрамай нима қилардик. Хуллас, беш кундан кейин яна пайдо бỹлиб, саккиз сỹмга ҳам арзимайдиган билакузукка алмаштириб беришни сỹради. Мен шубҳасиз, рад этдим. Ỹшанда бу айёр кампир хотинимнинг кỹзида меҳр кỹрганми, ҳарҳолда мен йỹғимда келиб, муддаосига етди – у медальонни билакузукка алмаштириб берибди.
Бундан хабар топишим билан қисқа, аммо қатъий, жỹяли гапимни айтдим. У тỹшак устида ерга тикилганча ỹтирар, ỹнг оёғининг учини ликиллатиб, гиламчани уриб-уриб қỹярди (бу унинг маънодор ишораси) лабларида истеҳзо қотган эди. Шунда мен, овозимни мутлақо кỹтармасдан, пул меники эканини, ҳаётга ỹз кỹзларим билан боқишга ҳаққим борлигини, уни уйга таклиф қилганимда, ҳеч нарсани яширмаганимни хотиржам бир алфозда эслатдим.
У эса бирдан сапчиб турди, аъзойи бадани титради, кейин – нима деб ỹйлайсиз – депсина бошлади: шу туриши ваҳшийликнинг ỹзи эди, тутқаноқ эди, тутқаноғи тутган ваҳший эди. Мен ҳайратдан муз қотдим: бу қилиқни сира кутмагандим. Аммо ỹзимни йỹқотмадим, ҳатто қимирламадим, ỹша хотиржам овозда бундан буён юмушларимга аралашиш ҳуқуқидан маҳрум этажагимни маълум қилдим. У башарамга қараб туриб хахолади-да, уйдан чиқиб кетди.
Гап шундаки, менсиз уйдан чиқишга унинг ҳақи йỹқ эди. Тỹйдан олдиноқ шунга келишган эдик. Кун бỹйи қайлардадир санқиб, кечқурун қайтди – чурқ этмадим.
Эртасига эрталабдан яна ғойиб бỹлди, индинига ҳам. Кассани беркитиб, холалариникига бордим. Тỹйдан кейин улар билан борди-келдини йиғиштириб қỹйган эдим. Остоналарини ҳатлашга мажбур бỹлдим: бу ерга қадам босмабди. Холалари гапларимни диққат билан эшитиб, «Сизга ҳали бу ҳам кам», деб мазах қилишдан тойишмади. Кулги бỹлишимни билардим. Ỹша заҳоти кичик холасига – қариқизга юз сỹм ваъда қилиб, оғдириб олдим, йигирма бешини нақд санаб бердим. Икки кундан кейин у уйимга хунук хабар билан келди: «Поручик Ефимович деган одам, сиз билан бир полкда хизмат қилган офицер сувни лойқалатиб юрибди». Ҳайратда қолдим. Бу Ефимович деганлари полкда менга нисбатан разиллик қилгани етмагандай, бир ой муқаддам гаровга нарса қỹйиш баҳонасида кетма-кет икки марта уйимга беҳаёларча келиб, хотинимга шилқимлик қилган эди. Ỹшанда унга яқинлашиб, муносабатларимизни унутмай, уйимга қадам босишга журъат этмаслигини айтгандим: иш бу даражага бориб етиши хаёлимга ҳам келмаганди, шунчаки суллоҳ деб ỹйловдим. Мана энди холаси хотинимнинг ỹша суллоҳ билан учрашув тайин қилганини, бу иш уларнинг эски танишлари, полковникнинг беваси Юлия Семеновна раҳнамолигида амалга ошганини маълум қилиб турибди: «Хотинингиз ỹшаникига қатнаяпти».
Бу тафсилотларни қисқартираман. Бу иш охир-оқибатда менга уч юз сỹмга тушди. Аммо икки кун ичида мақсадга эришдим: қỹшни хонада туриб, қия очиқ эшикдан хотинимнинг Ефимович билан биринчи render – Vous* гувоҳ бỹлиш, гапларни эшитиш имкониятини қỹлга киритдим. Бу воқеага тайёргарлик кỹраётган пайтимда, бир кун аввал, жуда қисқа давом этган, аммо мен учун ниҳоятда муҳим ҳодиса юз берди.
Кечқурун у ёқдан-бу ёққа юрди, тỹшакка ỹтирди, менга тикилиб, масхаралаб тиржайди, оёқ учларини қимирлатиб гиламчага тап-тап урди. Унга қараб туриб, дафъатан калламга бир фикр урилди: ỹтган ой давомида, тỹғрироғи ỹтган икки ҳафта мобайнида феъл-атвори жуда ỹзгариб кетди: қандайдир асовлик, ҳужумкорлик беҳаё дея олмайман, аммо бетартиблик, изтиробга мойиллик пайдо бỹлди. Буларни сиртига чиқармасликка ювошлиги сабаб эди. Изтироблари чегарадан чиққан бỹлса-да, ỹзини зỹрлаб ушлаб тургани, бу учун ỹзидан-ỹзи ҳазар қилаётганини сезмаслигим мумкин эмасди. Бунақалар бир қутурмасин, қутурса жиловлаб бỹлмайди. Шунақа пайтда улар айтадиган, қуюшқондан чиқиб кетадиган гапларни эшитиб, қулоқларингга ишонмайсан. Қалбан бузуқликка одатланганлар эса, аксинча юмшатадилар, қабиҳликларини ҳам батартиб, илтифот билан юзага чиқарадилар, ана шу разилликларида устунлик қилиш даъвоси бỹлади.
Ỹша куни у асовлик билан арқонни узди:
- Дуэлга чиқишга қỹрққанингиз туфайли полкдан ҳайдаб юборганлари ростми? - деб сỹради у кутилмаганда, кỹзларида эса ỹт чақнади.
- Рост, офицерларнинг қарори билан полкни ташлаб кетишимни сỹрашди, унга қадар ỹзим истеъфога чиқаман деб ариза берган эдим.
- Қỹрқоқ сифатида ҳайдашганми?
- Ҳа, улар шундай айб қỹйишди менга. Лекин дуэлдан бош тортишимга сабаб қỹрқоқлик эмас. Менинг шахсимни ҳақорат қилишмаган ҳолда дуэлга чақирсам бемаънилик бỹларди. Мен уларнинг мустабидона қарорларига бỹйсунмадим.
Билиб қỹйинг, шу ерга келганда ỹзимни тутолмадим, ỹз ҳатти-ҳаракати билан бундай мустабидликка, оқибатларини била туриб қарши бориш, ҳар қанча дуэлга чиқишдан кỹпроқ жасорат, мардлик талаб қилади.
Мен ỹзимни тута олмадим, шу гапларим билан гỹё ỹзимни оқлашга уриндим: унга эса худди шу - янада тиз чỹкиб, хỹрланишим керак эди. У ғазаб билан кулди.
- Уч йил Петербургда дайдиларга ỹхшаб тиламчилик қилиб, биллиард столларининг тагида ётиб қолганларингиз, ростми?
- Мен Сеннада, Виземскийнинг уйида ҳам ётиб қолардим. Полкдан кейин жуда кỹп ҳақоратли тушкун онлар бỹлди, аммо руҳан чỹкмадим, чунки қилғилиғимни ỹшанда биринчи бỹлиб ỹзим айблаган эдим. Тушкунлигим боиси, ỹшандаги аҳволимдан умидсизликка берилиш оқибатида ақлим ва иродамнинг ожизланиб қолганидан эди. Буларнинг бари ортда қолди...
- О, сиз эндиликда кỹзга кỹринган одамсиз - пулдорсиз!
Яъни, бу гаров кассасига қилинган истеҳзоли ишора эди. Мен ỹзимни қỹлга олишга улгурдим. Унинг мени янада ҳақоратлашга олиб борувчи тушунтиришларимга чанқоқ эканини сездим - бунга эришишига йỹл бермадим. Чорловчининг қỹнғироғи айни муддао бỹлиб, залга чиқдим. Орадан бир соат ỹтгач, у тỹсатдан кийинди-да, уйдан чиқаётиб рỹпарамда тỹхтаб, шундай деди:
- Ҳар ҳолда сиз булар ҳақида тỹйдан олдин оғиз очмаган эдингиз?
Мен жавоб бермадим. У чиқиб кетди.
Хуллас, эртасига чỹнтагимда тỹппонча билан қия очиқ эшик ортида туриб тақдиримнинг қандай ҳал этилаётганига диққат билан қулоқ тутиб турардим. У ясан-тусанда ỹтирарди, Ефимович эса унинг рỹпарасида қийшангларди. Хỹш, нима бỹлди, ỹзим сезмаган ҳолда, нимани ỹйлаган бỹлсам (номусим ҳаққи гапираман буни), нимани кỹнглим сезган бỹлса, кутган бỹлсам ỹша юз берди. Билмадим, тушунарли қилиб сỹзлаяпманми?
Бỹлган воқеа мана бундай: эшик ортида туриб, уларнинг суҳбатига бир соат қулоқ тутдим, бир соат мобайнида олижаноб юксак ҳис-туйғу эгаси бỹлган аёлнинг оқсуяк мазҳабидан чиққан бузуқ, қалби нопок, бераҳм ҳайвон билан олишувига гувоҳ бỹлдим. Бу маъсума, бу камгап, бу содда жувон шунча гапни қаердан билади, деб ҳайратга тушдим. Оқсуякларнинг севимли комедияларини тỹқувчи зукко муаллиф ҳам бузуқ ишларга ҳиммат камарини боғловчиларга нисбатан олий нафрат ва дỹлвор кулгу уйғотувчи бундай масхарали саҳнани ỹйлаб тополмаган бỹларди. Унинг гапларида, сỹзларида қанчалар шукуҳ, тезкор жавобларида қанчалар ỹткирлик, мулоҳазаларида қанчалар ҳақиқат, айни чоқда қизларга хос соддалик бор эди! Малъун Ефимовчининг севги изҳорига, қилиқларига, гапларига жавобан кỹзларига қараб мазах қилиб куларди. Муддаога осонлик билан, бир хуруждаёқ эришиш ниятида келган Ефимович унинг қаршилик қилишини кутмаган экан, дарров чỹкди. Мен дастлаб унинг ҳатти-ҳаракатини “Бузуқ, аммо оқила мавжудотнинг нархини ошириш мақсадидаги ноз-фироғи”, деб оддий ноз-карашмага йỹйишим мумкин эди. О, йỹқ, ҳақиқат қуёш янглиғ порлаб, шубҳаларга ỹрин бермади. Менга нисбатан бỹлган ғайритабиий ва шиддатли нафрати туфайли, тажрибасиз бу жувон мана шундай учрашувга журъат қилиши мумкин эди, аммо эркакнинг пинҳона муддаоси сув юзасига қалқиб чиққач, унинг кỹзи очилди. Бу мавжудот қандай қилиб бỹлмасин мени ҳақоратлаш қасдида бетоқат тỹлғониб, ҳатто бу балчиқдан ҳам ҳазар қилмади, аммо бетартибликка чидам беролмади. Айнан уни, кỹкрак сутидай покиза, бокира, олий мақсади бор жувонни Ефимович ёки унга ỹхшаш бирор бошқа оқсуяк махлуқ йỹлдан оздира олармиди? Аксинча, у фақат масхара бỹлди. Хотинимнинг қалбида бор ҳақиқат уйғонди ва ғазаб юрагидаги аччиқ истеҳзони юзага чиқарди. Қайтараман, бу масхарабоз охир-оқибат бутунлай чỹкди, тумтайиб олди, саволларга ҳам беҳуш жавоб қайтара бошлади, ҳатто тубанлик билан ỹч олиш қасдида хотинимни ҳақорат қилиб қỹймасин, деган қỹрқув баданимга тарқади. Яна такрорлайман, бу саҳнани қарийб ҳайратсиз тингладим. Мен гỹё таниш воқеага дуч келгандай эдим. Мен гỹё у билан учрашиш ниятида йỹлга чиққандим. Тỹппонча олволганимга қарамай, мен ҳеч нимага ишонмай, ҳатто айбномаларга парво қилмай келдим - бу айни ҳақиқат. Шундай экан, мен уни бошқача тасаввур этишим мумкинмиди? Хỹш, мен нима учун севдим, нима учун эъзозладим, нима учун уйландим унга? О, менга нисбатан нафратининг нақадар улуғлигига, айни пайтда, ỹзининг қанчалар бокиралигига ỹша онда амин бỹлдим. Шартта эшикни очиб, бу масхарабозликка чек қỹйдим. Ефимович сапчиб тушди. Хотинимнинг қỹлидан олиб, мен билан юришни сỹрадим. Ефимович дарҳол ỹзига келди, жаранглаб, яйраб кулди.
- О, илоҳий эр-хотинлик ҳуқуқига монелик қилолмайман, олиб кетинг, олиб кетинг! Аммо билиб қỹйинг, - деди у изимдан, - олижаноб одамларнинг сиз билан олишуви бемаънилик бỹлса ҳам, аёлингиз ҳаққи ҳурмати хизматингизга тайёрман... Агар журъат қилолсангиз албатта...
- Эшитяпсизми, - дедим унга, остонада бир нафас тỹхтатиб.
Уйга етгунча, йỹл бỹйи чурқ этилмади. Мен уни қỹлтиқлаб олган эдим, бунга қаршилик билдирмади. Аксинча, у беҳад ҳайратда эди, аммо ҳайрат пардаси уйга етгач кỹтарилди. Уйга кириб стулга ỹтирди-ю, менга бақрайиб тикилди. Унинг рангида-ранг қолмаган эди: лаблари шу дамда истеҳзога мойиллик билан чимирилса-да, кỹзларида олишувга даъват этувчи қатъийлик, улуғворлик бор эди: назаримда дастлабки дақиқаларда тỹппончадан отиб ỹлдиришимга қаттиқ ишонган эди. Аммо мен индамай тỹппончани чỹнтакдан чиқариб, стол устига қỹйдим. У бир менга, бир тỹппончага қараб қỹйди (Тỹппончанинг унга таниш эканига диққатингизни тортаман. Шу дỹконни очганимдан бери ỹқлоғлик туради. Кассани очар чоғимда катта итларни ҳам, Мозерга ỹхшаб бақувват малайларни ҳам ушламасликка қарор қилдим. Мижозларимга эшикни ошпаз хотин очади. Бироқ бу ҳунар билан шуғулланувчи одам ҳар эҳтимолга қарши ҳимоя чораларини ỹйлаб қỹймаса бỹлмайди. Шу сабаб тỹппончам ҳамиша ỹқлоғлиқ туради. У уйимга келган дастлабки кунлардаёқ, тỹппончага қизиқиб қолди, сỹраб-суриштирди, мен ҳатто тỹппончанинг тузилишию қурилишини тушунтириб бердим, ҳатто ỹзи ҳам отиб кỹриб, мỹлжални бехато уришига ишонди. Буни унутманг). Унинг қарашидаги қỹрқувга эътибор бермай, ярим ечинган ҳолда тỹшакка чỹзилдим. Соат ỹн бирдан ошган. Мен ỹлардай ҳолдан тойган эдим. У жойида яна бир соатча қимирламай ỹтирди, кейин шамни ỹчириб, кийимларини ечмай девор томондаги диванга ётди. Биринчи марта бошқа ётди – буни ҳам эслаб қолинг.
МУДҲИШ ХОТИРА
Энди бу мудҳиш бир хотира…
Барвақт уйғондим, ҳарҳолда хона ёруғ, чамамда соат саккизлар бор эди. Фикрим тиниқлашиб, бирдан уйғондиму кỹзларимни катта очдим. У стол ёнида тỹппонча ушлаган ҳолда турарди. Уйғониб, қараб ётганимни у сезмади. Бир маҳал тỹппончанинг оғзини менга тỹғрилади. Кỹзимни юмиб, ỹзимни ухлаганга солдим.
У тỹшагимга яқинлашиб, тепамда туриб олди. Мен ҳамма нарсани эшитиб, сезиб ётардим: хонада ỹлик сукунат ҳукмрон, мен сукунатни ҳам эшитардим. Шу пайт титроқ бир ҳаракат сезилди -ỹзимни тутолмай кỹзларимни очдим. У тỹғри менга, кỹзларимга тикилиб турар, тỹппонча эса қарийб чаккамга тиралганди. Кỹзларимиз тỹқнашди. Нигоҳлар тỹқнашуви бир нафасдан ошмади. Ỹзимни мажбурлаб кỹзимни юмдим, энди нима бỹлса ҳам, қимир этмайман, деб бор қувватим билан ỹзимни мажбурладим.
Умуман баъзан шунақа бỹлиб туради, қаттиқ ухлаган одам бирдан кỹзини очади, ёстиқдан бошини кỹтаради, атрофга аланглайди-да, бир сония ỹтмай ҳушидан кетгандай бошини ёстиққа ташлаб, яна қаттиқ уйқуга кетади, уйғонгандан кейин сỹрасангиз, ҳеч нимани эсламайди. Нигоҳларимиз тỹқнашиб, чаккамдаги тỹппончани ҳис қилиб, бирдан кỹзимни чирт юмиб, қаттиқ уйқудаги одамдай қимир этмай қолганимда у ухлаётганимга, ҳеч нимани кỹрмаётганимга аниқ ишониши мумкин эди, чунки уйғоқ одамнинг мен кỹрганни кỹриб, бу дақиқада яна хотиржам кỹзларини юмиб ётишига ақл бовар қилмасди.
Ҳа, ақл бовар қилмасди. Аммо у ҳақиқатни билиши ҳам мумкин эди – бу фикр хаёлимга ỹша заҳоти урилди. О, инсон онгининг самовий қудратига минг-минг офарин – ярим лаҳзада бошимни қанча хаёллар, қанча ҳислар тỹлқини кезиб чиқди. Демак, бу ҳолда, ҳақиқатни билиб, айёрона кỹз юмиб ётганимни билган бỹлса (буни сезардим), унда мен ỹлимга тайёр эканим билан уни енгиб ташладим, энди қỹли қалтираши турган гап. Аввалги қатъийлиги эндиги таассуроти билан тỹқнашиб парчаланиши тайин. Чỹққидагиларни қандайдир куч пастга, тубсиз жарга тортиб туради, дейдилар. Назаримда тỹппончани қỹлга олишга улгуриш – жуда кỹп қотилликлар ёки ỹз-ỹзининг жонига қасд қилишларга сабаб бỹлади. Бу ҳам тубсиз жарлик, қиялиги қирқ беш градус, сирғанмаслик мумкин эмас, нимадир сизни муқаррар тепкини босишга ундайди. Аммо ҳамма нарсани кỹрганим, унинг қỹлидан ỹлим топишга ризо эканимни билиш уни бу қияликда тутиб қола оларди…
Сукунат давом этарди, бирдан чаккамга, сочларимга совуқ темир тегди. “Жон сақлашингга имонинг комил эдими?” - деб сỹрашингиз мумкин. Худо олдида жавоб бергандай сизга ҳам тỹғрисини айтай: ҳеч қандай умидим йỹқ эди, юздан бир имконият билан тирик қолишимнигина билардим. Унда ỹлимга нима учун шай эдинг, дейсизми? У ҳолда сиз ҳам бир сỹроғимга жавоб беринг: суюкли маҳбубам чаккамга тỹппонча тирагандан кейин менга яшашнинг нима қизиғи қолар эди? Бундан ташқари мен бутун вужудим билан бир нарсани аниқ ҳис қилиб ётардим: айни чоқда орамизда, кечаги қỹрқоқ билан, қỹрқоқлиги учун ỹртоқлари томонидан ҳайдалган ỹша қỹрқоқ билан унинг орасида кураш, ҳаёт-мамот жанги борарди. Мен буни билардим, агар ухламаётганимни фаҳмлаган бỹлса, у ҳам биларди.
Балки бундай бỹлмагандир, балки ỹша онда буларни ỹйламагандирман, аммо булар фикрдан ỹтмаса ҳам юз бериши лозим эди, чунки шундан кейин ҳаётимнинг ҳар бир соати шу хаёллар билан банд бỹлди.
Энди сиз «нима учун уни ёвузликдан асраб қолмадинг?»- деган саволни беришингиз мумкин. О, кейинчалик мен бу лаҳзани ҳар эслаганимда, этим музлаб, бу саволни ỹзимга-ỹзим минг марталаб берганман. Унда қалбим мавҳум бир умидсизлик чоҳида эди: ỹзим жон таслим қилардим, шу аҳволда кимни қутқара олардим? Қолаверса, бировни қутқариш истаги бỹлганми йỹқми, сиз қаердан биласиз? Нималарни ҳис қилганимни ким билиб ỹтирибди.
Сезгиларимнинг жизғанаги чиқарди... лаҳзалар ỹтди, сукунат ỹликлигича қолди: у эса тепамда ҳамон тик турибди – бирдан ялт этган умиддан сескандим! Шошиб кỹзимни очдим. У хонада йỹқ эди. Ỹрнимдан турдим: мен ғалаба қозондим – у умрбод мағлуб бỹлди!
Самоварнинг олдига бордим. Қайноқ самовар одатда биринчи хонага келтирилиб, чойни ҳар сафар у қуйиб берарди. Мен жойимга жимгина ỹтириб, у узатган чойни олдим. Беш дақиқалардан сỹнг унга қарадим. У ҳам менга тикилиб турар, ранги кечагидан бешбаттар оқариб кетган эди. Бирдан қарашимни илғаб, рангсиз лабларида рангсиз истеҳзо, кỹзларида журъатсиз савол назари пайдо бỹлди. «Афтидан, биладими ё билмайдими, қỹрқдими ё қỹрқмадими деб ҳали ҳам иккиланяпти». Мен хотиржамлик билан ундан нигоҳимни олдим. Чойдан сỹнг кассани беркитиб бозорга тушдим-да, темир каравот билан парда сотиб олдим. Уйга қайтгач, каравотни залга қỹйиб, парда билан тỹсиб қỹйишни буюрдим. Бу каравот унга аталган эди, аммо ỹзига бу ҳақда оғиз очмадим. Шу каравотни кỹрибоқ «ҳаммасини кỹрганимни, ҳаммасини билишимни» сỹзсиз англаганига шубҳам йỹқ. Тунда тỹппончани одатдагидай яна стол устида қолдирдим. У ỹзининг янги тỹшагига ётди: никоҳ бузилди, у «мағлуб этилган, аммо кечирилмаган эди». Тунда алаҳсирай бошлади, эрталаб эса иситмаси кỹтарилди. У олти ҳафта ỹрнидан турмай ётди.
МАҒРУРЛИК УЙҚУСИ
Лукерья уйимда бỹлак яшамаслигини, бойвуччани дафн этгач, чиқиб кетажагини ҳозиргина маълум қилди. Тиз чỹкиб, бир соат ибодат қилмоқчи эдим, беш дақиқадан нарига ỹтолмадим, ỹйлаб ỹйимга етолмайман, фикрларим хаста, бошим хаста – тавбанинг нима фойдаси бор, ибодат қилдинг нима – қилмадинг нима, барибир гуноҳкор бандасан! Яна ажабланарлиси шуки, сира уйқум келмаяпти, ҳолбуки, оғир, беҳад оғир ғам-ситамлардан сỹнг, дастлабки руҳий портлашлардан кейин одамнинг уйқуси келади. Айтишларича, ỹлимга маҳкум этилганлар сỹнгги тунда қаттиқ ухлар эканлар. Табиатан шундай бỹлиши керак, йỹқса одамнинг иродаси дош беролмай синиши мумкин. Диванга ётдим, барибир ухлолмадим.
Мен, Лукерья, касалхонадан ёллаганим ҳамшира – уч киши бỹлиб олти ҳафта мобайнида туну кун касалини боқдик. Пулни аямадим, аксинча унга сарф қилгим келаверди. Доктор Шредерни чақириб, ҳар келишига ỹн сỹмдан тỹладим. У ҳушига келгач, кỹзига камроқ кỹринишга интилдим. Буларни баён этишимнинг нима ҳожати бор! У оёққа тургач, хонамдаги алоҳида стол ёнига оҳистагина яқинлашиб, жимгина ỹтирди. Бу столни касал ётганида унга махсус сотиб олган эдим. Чиндан ҳам икковимиз сукут сақладик. Тỹғри, кейинроқ гаплаша бошладик, лекин оддий мавзудан четлашмадик. Мен, албатта атайин эзмаликдан, ёйилиб гаплашишдан қочардим, унинг ортиқча гап айтиб юбормаётганимдан хурсанд эканини ҳам сезиб турардим. Бу қилиғи менга табиийдек туюларди. «Узил-кесил мағлуб бỹлганидан бениҳоя изтиробда, - деб ỹйладим, - демак, ỹтганларни унутиш, кỹникиш учун имкон бериш зарур». Шу аснода сукут сақлардик, аммо мен ҳар дақиқа ỹзимни келажакка тайёрлардим. Назаримда у ҳам шайланарди, ỹзи ҳақида энди нималарни ỹйлаётганини билиш мени ғоят қизиқтира бошлади.
Яна бир гапни айтмасам, юрагим тошиб кетади: касал ётганида унинг тепасида туриб қанча фиғон чекканимни, қанча азобларга тоқат қилганимни биров билмайди. Фиғонларим фақат ỹзимга маълум, ҳатто Лукерьянинг нолаларини ҳам қалбимга яширганман. Мен унинг ҳеч нарсани билмай ỹлиб кетиши мумкинлигини тахмин қилиш у ёқда турсин, тасаввур ҳам этолмасдим. Аниқ ёдимда, аҳволи бир оз яхшиланиб, хавф чекиниб, сиҳати тиклана бошлагач, тез ва қатъий хотиржам бỹлдим. Устига-устак келажагимизни қỹя туришга, маълум муддат орқага суришга, ҳозирги аҳвол ҳақида қайғуришга аҳд қилдим. Ҳа, ỹшанда ғалати, ажиб бир ҳолга тушдим, буни ỹзгача ифода этишим мушкул: мен ғалаба нашидасини сураётган эдим, шу ҳақда ỹйлашимнинг ỹзиёқ, мени номаълум ҳисларга чирмаб ташларди. Қиш шу зайлда ỹтди. О, мен беҳад хурсанд эдим, умримда ҳеч вақт кỹнглим бу қишдаги каби хуш бỹлмаган.
Биласизми, ỹша воқеага қадар, яъни хотиним билан орамизда ҳалокат юз бергунгача ҳар кун, ҳар соат мени эзиб келган ҳаётимнинг обрỹсизланишим ва полкдан кетишимга боғлиқ мудҳиш бир ташқи жиҳати мавжуд эди. Икки оғиз сỹз билан айтсам: менга нисбатан мустабидларча ноҳақлик қилинган. Тỹғри, ỹртоқларим оғир, балки, кулгили феълимни ҳазм қилишолмасди, мени ёмон кỹришарди, ҳолбуки, кỹп ҳолларда сиз учун буюк, сизга илоҳий туюлган, сиз сиғинадиган нарса айни чоғда атрофингиздаги ỹртоқларингиз тỹдасини кулдиради. О, мени ҳеч қачон, ҳатто мактабда ҳам яхши кỹришмаган. Мени ҳаммавақт, ҳар жойда ёмон кỹришган. Мени Лукерья ҳам ёқтирмайди. Полкдаги воқеа, гарчи мени яхши кỹрмасликларининг оқибати эса-да, тасодифан содир бỹлган эди. Буларни эслашимга сабаб: ёнингдан булут каби сузиб ỹтиб кетиши мумкин бỹлган турли сабабларнинг бемаъни йириклашуви, юз бермаслиги мумкин бỹлган тасодиф туфайли ỹлиб кетишдан баттарроқ ранж-алам йỹқдир. Ҳар ҳолда зиёли одам учун бундан ỹтадиган хỹрлик мавжуд эмас. Воқеанинг мағзи мана бу:
Театрда, танаффус пайтида емакхонага чиқдим. Гусар А-в икки гусар орасида, овозини баралла қỹйиб – бу ерда офицерлар ҳам кỹп эди – полкимиз капитани Безумцев даҳлизда жанжал кỹтарганини гапира бошлади. Гап орасида «афтидан капитан ғирт маст эди”, деб қистириб ỹтди. Уларнинг бу мавзудаги гаплари узоққа чỹзилмади, чунки Безумцевнинг мастлиги ёлғон, даҳлиздаги «жанжал» жанжал дейишга арзимас ҳам эди. Гусарлар бошқа гапларга ỹтиб, тинчишди, аммо бу латифа эртасигаёқ полкимизга етиб бориб, шивир-шивир бошланди. Яъниким, гусар А-в, капитан Безумцев номини булғаётганда емакхонада полкимиздан фақат мен бор эканман, мен унга танбеҳ бериб тỹхтатмабман. Хỹш, нима учун мен танбеҳ беришим керак? Безумцевда алами бỹлса – бу уларнинг шахсий ишлари, мен аралашиб нима қилдим? Офицерлар эса бу шахсий масала эмас, полкка бевосита алоқадор эди, деб топишди. Нима эмиш, емакхонада полкимиз офицерларидан биргина мен бỹлганим учун ҳам емакхонадаги жамоага, жумладан, барча офицерларга полкимиз шаънига ва ỹз ғуруримга доғ тегишидан унча ғашим келмаслигини исботлаганмишман. Бу хулоса билан келишишим мумкин эмасди. Шунга қарамай, вақт ỹтган бỹлса ҳам, ҳали кеч эмаслигига, хатоимни тỹғрилашга, А-в билан муносабатимни ойдинлаштириб олишимга имконият борлигига шаъма қилишди. Мен буни хоҳламадим, қаттиқ ғазабланганим туфайли, мағрурлик билан рад этдим. Сỹнг ỹша заҳоти истеъфога чиқдим – бор гап шу. Мен полкни мағрурона, аммо руҳий чилпарчин бỹлган холда ташлаб чиқдим. Иродам заифлашиб, ақлан тубанликка шỹнғидим. Худди ỹчакишгандай ỹша пайтда синглимнинг эри Москвадаги шинамгина мулкимизни, жумладан, ундаги менинг озгина улушимни ҳам буткул совуриб юборди: мен бир чақасиз, кỹчада қолдим. Мен хусусий хизматга ёлланишим мумкин эди, хоҳламадим, офицерлар либосини ечиб қандайдир темир йỹлга боришни ỹзимга ор билдим. Уят бỹлса – уят, шармандалик бỹлса – шармандалик, тушкунлик бỹлса – тушкунлик-да, қанча баттар бỹлса, шунча яхши дедим. Мана шу баттарини танлаганимдан кейинги уч йилдан фақат қайғули хотиралар қолган, бунинг ичида Вяземскийнинг уйи хам бор эди. Бир ярим йил муқаддам Москвада бадавлат кампир – чỹқинтирган онам вафот этишидан олдин, сира кутилмаганда бошқа меросхỹрлар қаторида менга ҳам уч минг сỹм васият қилди. Мен танамга ỹйлаб кỹриб, ỹшандаёқ ёзуғимни белгиладим. Одамлардан тиланчилик қилиб юрмай, гаров кассаси очишга аҳд қилдим. Пул бỹлса бор, режам – бир бурчакни ижарага олиб – эски хотиралардан йироқда янги ҳаёт бошлаш эди. Қолаверса, қайғули ỹтмишим бутунлай барбод бỹлган номус-орим мени ҳар дақиқа ҳар соат исканжага олиб турарди. Шундай аҳволда уйландим. Бу тасодифми, йỹқми билмайман. Аммо уни уйга бошлаб кираётганимда, дỹстни олиб киряпман деб ỹйловдим. Чунки чин дỹстга жуда-жуда зор эдим. Бироқ мен бу дỹстни ҳали маънан тайёрлаш, шакллантириш, ҳали мағлуб этиш лозимлигини аниқ-равшан билган эдим. Ỹн олти ёшли қизга, нотỹғри фикрларга кỹмилиб ётган гỹдакка буларнинг ҳаммасини бирданига тушунтириш мумкинмиди? Йỹқ! Айтайлик, тỹппонча билан боғлиқ ỹша ҳалокатли, тасодифий воқеа бỹлмаганда ỹзимнинг қỹрқоқ эмаслигимга, полкдошларим қỹрқоқ, деб ноҳақ айблашганига қандай ишонтира олардим. Бахтимга ỹша ҳалокат айнан вақтида юз берди. Тỹппончага чаккамни хотиржам тутиб, буткул зулмат ỹтмишимдан қасос олдим. Бундан ҳеч ким хабар топмаса-да, у билди, менга шуниси керак эди, чунки у менинг борлиғим, орзуимдаги келажагимнинг бор умиди эди. Менга ундан бошқанинг кераги йỹқ, зеро, у келажагим учун тайёрланаётган ягона одам эди. Унинг бор ҳақиқатдан хабар топиши, ҳеч бỹлмаганда ғанимлар сафига барвақт, ноҳақ ỹтганини билиши мен учун катта гап эди. Бу фикрдан фахрим тошарди. Энди унинг кỹзига аблаҳ бỹлиб эмас, балки ғалати одам бỹлиб кỹринаман: энди юз берган воқеадан кейин бу фикр мени аввалгидай ғашимга тегади: ҳар ҳолда ғалатилик айб эмас, аксинча, вақти келса, аёлнинг феълига ỹтиради. Хулласи калом, ечимни атайин орқага сурдим. Бỹлиб ỹтган воқеа хотиржамлигим учун етиб ортарди. Орзуларим учун ранглар тỹлиб тошганди. Орзуларимга ранг етарли дедим, у эса кутиб туради дедим: расволик ҳам худди шунда – хаёлпарастлигимда!
Бутун қиш ниманидир кутиш билан ỹтди. Ỹзининг столчасига тирсакларини тираб ỹтирган чоғида уни ỹғринча кузатишни хуш кỹрардим. У уйдаги майда-чуйда ишлар билан ỹзини овутарди, кечалари жавонимдаги китоблардан олиб ỹқирди. Жавондаги китобларнинг саралиги ҳам, назаримда менинг фойдамга хизмат қиларди. У деярли ҳеч қаерга чиқмасди. Ҳар куни овқатланиб олгач, қош қораймай туриб уни сайрга бошлардим, тоза ҳавода юрардик, аввалгидек оғзимизга талқон солиб олмасдик. Мен ỹзимни жим эмасдай, бир-биримизга маъқул оҳангда гаплашаётгандай қилиб кỹрсатишга уринардим. Аммо айтганимдай, зоҳирий кỹринишимиз билангина «ширин суҳбат» қурардик. Мен ỹзимни атайин шундай тутардим, унга вақт бериш керак дердим, қизиқ, мен-ку унга зимдан қарашни хуш кỹраман, нима учун у менга қарамайди, деган ỹй бир марта ҳам хаёлимга келмабди. Мен буни ҳадиксирашдан деб билдим. Қолаверса, касалликдан кейин унинг кỹринишида қувватсизлик, журъатсиз бир маъсумалик аниқ зоҳир эди. Йỹқ, кутгин, дедим ỹзимга-ỹзим, «унинг ỹзи дафъатан олдингга келади…»
Бу фикр менинг кỹнглимни ғоят чоғ қилди. Очиғини айтсам, баъзан ỹзимни-ỹзим атайин руҳан эзардим, қовурардим, гỹё ундан хафа эканимга ỹзимни-ỹзим ишонтирмоқчи бỹлардим. Бу маълум муддат давом этди. Менинг нафратим қалбимга илдиз отиб, мустаҳкамланиши мумкин эмасди. Бунинг шунчаки ỹйинлигини сезиб турардим. Ỹшанда каравот ва парда-тỹсиқ олиб келиб, никоҳни ỹзимча бузганим билан, уни ҳеч қачон жиноятчи сифатида тасаввур қилолмасдим. Унинг айби бỹйича енгилтаклик билан ҳукм чиқарганим бунга сабаб бỹлолмасди. Йỹқ, мен шунчаки, ỹша дастлабки куниёқ, ҳали каравот олмаёқ унинг гуноҳидан ỹтишни лозим деб топган эдим. Бир сỹз билан айтилса, бу менинг ғайриоддийлигим, тỹғри, аммо хулқий қоидаларга қаттиқ эдим. Кỹзим олдида у шунчалар мағлуб этилган, енгилтак эди-ки, баъзан беихтиёр раҳмим келарди, айни чоқда хỹрлаш ғояси дилимни яйратарди. Орамиздаги тенгсизлик ёқарди менга…
Шу қиш мобайнида бир неча марта атайин яхшилик қилдим. Иккита қарздан буткул кечдим, бир бечора аёлга гаровсиз пул бериб юбордим. Бу ишларни хотиним билсин учун қилмадим, бу ҳақда унга мутлақо оғиз очмадим: аммо аёлнинг ỹзи деярли тиз чỹкиб миннатдорчилик билдиргани келиб, меҳрибонлигимни ошкор қилди. Назаримда, аёлга яхшилик қилганимдан у мамнун бỹлди.
Апрель яримлаб, баҳорнинг нафаси келиб қолган эди. Қỹштабақа деразаларнинг кỹча томонини олиб ташлагач, сокин хоналаримиз қуёшнинг ёрқин шуълаларига йỹғрилди. Аммо қаршимда қалин булут қатлами турганидан, ақлимни қоронғилик пардасига ỹраётганидан бехабар эди. Мудҳиш ва машъум қатлам эди бу! Қатлам қандай йỹқолди кỹзим қандай очилди, ақлим қандай пешланиб, воқеаларни қандай фаҳм эта бошладим? Тасодиф юз бердими, ҳал қилувчи куннинг келиши бирдан тезлашдими, қуёш нурлари ỹтмаслашиб қолган ақлимда фикр ва идрокимни уйғотдими? Йỹқ, фикр ҳам, идрок ҳам мутлақо алоқасиз бу ерда. Юрагимда ỹла бошлаган томирчалардан бири тỹсатдан тирилди, бир титради-ю, ҳаётга қайтди ва қалбимдаги зим-зиёликни, зим-зиёда яшириниб ётган мени йỹлдан ураётган мағрурлик шайтонини ёритди. Бу кутилмаганда, тỹсатдан, оқшом арафасида, овқатдан кейин, соат бешларда содир бỹлди… ỹрнимдан сапчиб турдим…
ҚОРА ҚАТЛАМ ТỸСАТДАН ЙỸҚОЛДИ
Мақсадга ỹтишдан аввал эътиборингизни бошқа нарсага тортаман. Бир ой муқаддам унда ғалати ỹйчанлик пайдо бỹлганини, ҳа, ҳа, сукут сақлаш эмас, айнан ỹйчанликни тỹсатдан сездим. У тикиш билан машғул бỹлиб, бошини эгиб ỹтирар, тикилиб турганимни билмасди. Ана шу дамда унинг беҳад озиб, чỹп бỹлиб қолгани, рангида ранг қолмагани, лабларидан қон қочгани – буларнинг бари ỹйчанлигига қỹшилиб мени фавқулодда саросимага солди. Аввал эътибор бермаганим, айниқса, тунлари енгил йỹталиб қỹйиши энди кỹнглимда ғулғула уйғотди. Унга ҳеч нима демай, доктор Шредерни чақиргани кетдим.
Шредер эртасига келди. У докторни кỹриб, бир менга бир Шредерга ҳайрон бỹлиб қаради.
- Мен соппа-соғман, - деди жилмайишга ҳаракат қилиб.
Шредер уни дурустроқ ҳам кỹрмади (умуман бу доктор зоти баъзан ҳаддан ташқари беэътибор бỹлади), қỹшни хонага чиққанимизда буларнинг ҳаммаси касаллик оқибати экани, баҳорда имкон туғилса денгиз томонга борилса, йỹқса, чорбоққа чиқилса дуруст бỹлажагини айтди. Хуллас, ҳали бемадорликдан қутулмаганини айтгани дейилмаса, дори-дармон тугул тайинли маслаҳат бермади. Шредер кетгач, у менга қаттиқ тикилиб туриб, ỹша гапини яна такрорлади:
-Мен соппа-соғман.
Шундай деди-ю, уятданми, қизариб кетди. О, буни энди фаҳм этяпман: у ҳали ҳам эри эканимдан, ҳақиқий эри каби парвона бỹлаётганимдан уялган. Мен галварс ỹшанда буни тушунмаганман, ройишга йỹйганман. (Қора қатлам!)
Ниҳоят, орадан ой ỹтгач, апрелнинг қуёшли кунларида, соат бешларда, ҳисоб-китоб билан ỹтирган чоғимда, қỹшни хонадан унинг овози келди… У… шикаста овозда хиргойи қиларди. Бу янгилик мени ларзага солди – ҳали-ҳали ỹзимга келолмайман. Шу пайтгача, уйга янги бошлаб келган кунларим, тỹппонча отиб шỹхлик қилган дамларимизни ҳисобга олмаганда, унинг ашула айтганини эшитмаганман. Унда овози асабийроқ туюлса ҳам, жуда ёқимли, соғлом, қаттиқ жарангдор эди. Эндиги қỹшиқ жонсиз эди, о, йỹқ, буни мунгли қỹшиқ деб бỹлмасди қандайдир романс эди у, аммо унинг овози алланечук дарз кетган, синган, гỹё у эмас, балки ашуланинг ỹзи хаста-ю, овози унга жон киритишга ожиз эди. У хиргойи қиларди, бирдан овози кỹтарилди-ю, узилди – хаста овози – ачинарли тарзда узилди, йỹталиб олиб, яна секин-секин, аста-аста хиргойисини бошлади.
Ҳаяжонимдан куладилар, барибир ҳеч қачон, ҳеч ким ҳаяжонланишим боисини тушуна олмайди. Йỹқ, ҳали унга ачинмас эдим. Мендаги туйғу мутлақо бỹлакча эди. Дастлаб, аниқроғи, дастлабки дақиқаларда даҳшатли ва ғалати, оғриқли ва ҳатто қасосга мойил туйғу, таажжуб ва ҳайратда қотдим: Нима бу: «Менинг борлигимни унутдими? Менга эътиборсиз куйлаши нимаси!».
Вужудимни изтироб исканжасига топшириб, жойимдан жилмай ỹтирдим, кейин бирдан ỹрнимдан туриб, нима қилаётганимни ỹзим ҳам билмаган ҳолда, шляпамни олиб ташқарига йỹналдим. Қаёққа, нима учун отланганим ỹзимга ҳам номаълум эди. Лукерья пальтомни узатди.
- Ашула айтяптими? – сỹрадим Лукерьядан беихтиёр. Лукерья тушунмади, ажабланиб қаради: шу тобда менга тушуниш чиндан ҳам мушкул эди.
- Биринчи марта ашула айтяптими?
- Биринчи эмас, сиз йỹқлигингизда баъзан айтарди, - деб жавоб берди Лукерья.
Ҳаммаси аниқ эсимда. Зинадан пастга тушдим, кỹчага чиқдим, кейин бошим оққан томонга юрдим. Муюлишгача бориб, тỹхтадим, атрофга алангладим. Одамлар оқими орасида қолган эдим, туртиб ỹтсалар ҳам сезмасдим. Извошчини чақириб, Полиция кỹпригига ҳайда, дедим. Сỹнг, бирдан фикримдан қайтиб унинг қỹлига бир танга тутқаздим.
- Сени безовта қилганим учун, - дедим извошчига маъносиз кулиб. Бироқ юрагимда тỹсатдан қандайдир завқ уйғонди.
Қадамимни тезлатиб, уйга қайтдим. Қалбимдаги дарз кетган, узилай-узилай деб турган бечора торлар бирдан созланиб, жаранглади. Энтикиб, кетдим: кỹз олдимдаги қора қатлам йỹқоларди, йỹқоларди! Мен боримда мени унутиб куйлабдими – энг қỹрқинчли ва аниқ-равшан ҳақиқат шу эди. Буни юрагим сезиб турарди. Қалбимдаги шавқ тобора ỹт олиб, қỹрқинчни сиқиб чиқарарди.
О, тақдирнинг шỹри-ғавғоси! Ахир бутун қиш бỹйи вужудимда шу шавқдан ỹзга ҳеч нима йỹқ эди, бỹлиши ҳам мумкин эмасди-ку, мен қаерда эдим? Мана шу қалбим билан яшар эдим-ми? Зиналардан шошилиб, югуриб чиқдим, бироқ ичкарига журъат билан кирдим-ми, билмайман. Оёқларим ости тỹлқин ургани, ỹзимни гỹё дарё узра енгил сузиб юрганимнигина эслайман. Хонага кирдим: у ỹша жойида бир нимани тикиб ỹтирарди, қỹшиқ айтмасди. Мен томон қизиқишсиз югурук қараб олди, буни ҳатто қараш деб ҳам бỹлмайди, одатда хонага бирор кимса кирса мана шундай одатий, эътиборсиз ҳаракат қилинади.
Мен мияси айниган одамдай тỹғри келиб унинг ёнига ỹтирдим. У қỹрқиб кетгандай менга тезгина қаради: мен эса унинг қỹлини олиб нимадир дедим, нималиги эсимда йỹқ, тỹғрироғи нимадир демоқчи эдим, аммо ỹша аҳволда бир сỹзни эплаб айтишга қурбим етмасди. Овозим ỹзимга бỹйсунмай, сỹзлар чала ярим отилиб чиқарди. Ҳа, нима дейишни билмас эдим, нуқул энтикардим.
- Гаплашиб… олайлик… биласанми… нимадир дегин… - тỹсатдан отилиб чиққан бу сỹзлар тентакнамо эди, тан оламан, бироқ ỹша топда ақлли гап айтадиган аҳволда эмасдим.
У юзимга қаради, сесканди, кучли бир қỹрқинч билан ỹзини четга олди кỹзларида қатъий ажабланиш зоҳир бỹлди. Ҳа, ажабланишида қатъийлик бор эди, у менга катта-катта кỹзлари билан боқарди. Бу қатъийлик, бу қатъий ажабланиш мени бир ҳамладаёқ буткул мажақлаб ташлади. У индамаган бỹлса-да, бу ажабланишида «Ҳали сен муҳаббат истаяпсанми? Муҳаббат керакми сенга?» деган савол жарангларди. Йỹқ, мен бу сỹзларни ỹқиб олдим, ҳаммасини ỹқидим. Аъзойи баданимга титроқ югурди, ỹзимни тутолмай оёқлари остига шилқ этиб тушдим. Ҳа, мен оёқлари остига қуладим. У ỹша заҳоти сапчиб тушди, аммо мен бор кучим билан қỹлларидан ушлаб қолдим.
Руҳий тушкунлигимни мен яхши англаб турардим, жуда яхши англардим. Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонманг, юрагимдаги шавқ шу қадар қайнардики, ҳатто ỹлиб қоламанми деб ҳам ỹйлардим. Мен – бахтдан маст бỹлган, лаззатдан ҳушини йỹқотган одам унинг оёқларини ỹпдим. Ҳа, ҳа, бу беҳисоб: беҳудуд бахт эди, руҳий тушкунлигимни англаган ҳолда бахтга йỹғрилган эдим. Мен йиғлардим, нималардир дердим, аммо гапира олмасдим. Ундаги қỹрқув ва ҳайронлик ỹрнини бирдан қандайдир ташвишли фикр, фавқулодда савол эгаллади: энди менга ғалати, ҳатто ёввойи қараш қилди, у ниманидир тезроқ тушуниб етиш истагида кулимсиради. Оёқларини ỹпаётганимдан ҳаддан ташқари уяларди, оёқларини тортиб оларди, аммо мен ҳозиргина оёғи турган ерни ỹпардим. Аҳволимни кỹриб уятдан кула бошлади. (Уятдан қандай кулишларини кỹрганмисиз?) Асабдан қỹллари титради. Буни кỹрдим. Аммо мулоҳазага чоғим келмади, довдираб, нуқул севишимни, ỹрнимдан турмай «бир умр тиз чỹкиб унинг ҳақига ибодат қилишимни» айтардим… «кел, кỹйлакларингдан бир ỹпай…» Билмадим, эсимда йỹқ… бирдан у титраб кетди, уввос тортиб йиғлай бошлади; мен уни қỹрқитиб юборган эдим, тутқаноғи тутди.
Уни кỹтариб тỹшакка олдим. Хуруж қỹйиб юборгач, қаддини кỹтариб эзгин бир аҳволда тỹшакка ỹтирди-да, қỹлларимни ушлаб, тинчланишимни сỹради: «Ỹзингизни қийнаманг, бас, етар, тинчланинг» - менга “тинчланинг” деб, ỹзи йиғини бошлади. Кечаси билан ёнидан жилмадим. Овози хаста эканини, буни яқингинада ỹзим эшитганимни икки ҳафтадан сỹнг Булонга, денгиз соҳилига олиб кетажагимни, кассани ёпиб, Добронравовга сотажагимни, ҳаммаси янгитдан бошланажагини, энг муҳими Булон, Булонга кетажагимизни гапириб чиқдим. У индамай, аммо ҳадик билан эшитиб ётди. Гапирганим сари ҳадиги остида ётиш, оёқларини ỹпиш, оёқлари турган ерни ỹпиш, унинг қаршисида тиз чỹкиб, ибодат қилиш истаги бутун қудрати билан вужудимга ҳукм ỹтказарди. «Сендан бошқа ҳеч нимани, ҳеч нимани сỹрамайман, менга жавоб берма, бор-йỹқлигимни билмасанг ҳам майли, фақат бурчакдан ỹғринча қарашимга изн бер, мени бирон бир буюмингга, майли, кучукчангга айлантириб ол»… бу гапни неча қайта такрорладим. У эса йиғи билан жавоб қайтарди.
-Мени шу ҳолда ташлаб қỹясиз деб ỹйлабман, - бу гап унинг бỹғзидан бирданига ва беихтиёр отилиб чиқди. Ҳатто қандай айтиб юборганини ỹзи ҳам сезмай қолди. О, унинг бу сỹзлари – мен учун ҳал қилувчи, энг муҳим, ỹша тун айтилган сỹзлар ичра энг тушунарлиси – юрагимни пичоқ янглиғ тилиб юборди. У ҳаммасини тушунтириб берди, ỹшанда ёнимда, кỹз олдимда эди, бундан умидим уфқи ёришиб турарди, бахтим ҳам беҳад эди. О, ỹша кеч уни жуда толиқтирдим, буни билиб турсам-да, ҳаммасини қайта қуришни бетỹхтов ỹйлардим. Тун оққанда бутунлай ҳолдан тойди, ухлашга кỹндирдим, у тезда, қаттиқ уйқуга кетди. Алаҳсирармикин деб кутдим, енгилгина алаҳсиради. Тун бỹйи дам-бадам туриб, унга қараш учун шиппакда овоз чиқармай юриб келардим. Ỹшанда уч сỹмга сотиб олган темир каравотга, ундаги тỹшакка, тỹшакдаги бу бечора, хаста зотга қараб юзларимни юлиш даражасида афсус-надомат чекардим. Тиз чỹкардим, аммо (унинг рухсатисиз!) ухлаб ётган чоғида оёқларини ỹпишга журъат этолмасдим. Худога ибодат қилгали тиз чỹкардим, аммо тез орада туриб кетардим. Лукерья ошхонадан чиқиб, мендан тез-тез хабар оларди, мен унга кириб ётавериши мумкинлигини, эртага бутунлай ỹзга ҳаёт бошланишини айтдим.
Мен шундай бỹлишига кỹр-кỹрона, телбаларча, ашаддий ишонар эдим. О, шавқ, фақат шавқ бодасидан лаззатланардим мен! Мен фақат эртанги кунни кутардим. Энг муҳими, баъзи бир белгиларга қарамай, фалокатга ишонмас эдим. Кỹз олдимдаги қора қатлам йỹқолган бỹлса-да, идроким тиниқлашмаган. Идроким узоқ вақт, жуда узоқ, то бугунги кунгача тиниқлашмади. Қандай тиниқлашсин, ахир унда у тирик эди, у менинг рỹпарамда, мен эсам унинг қаршисида эдим. «Эрталаб уйғонганда ҳаммасини айтаман, у ҳаммасига ỹзи шоҳид бỹлади». Менинг ỹша топдаги фикр-ỹйларим шу – оддий ва равшан эди, шавқим ҳам шундан ỹт оларди! Муҳими – Булон, нимагадир, Булон бор-йỹғимизни ҳал қилади, Булонда тақдиримиз ỹзгача чирой очади, деб ỹйлардим. «Булонга, Булонга», юрагим шундай тепарди. Мен тонгни телбаларча орзиқиб кутардим.
ҲАДДАН ЗИЁД ТУШУНАМАН
Ахир бу бир неча кун, беш кун, атиги беш кун аввал, олдинги сешанбада бỹлган эди! – Яна озгина вақт, яна заррача чидаганда мен атрофимиздаги қоронғиликни тарқатиб юборардим! Наҳотки тинчлана олмасди? Ахир эртасигаёқ, бир оз саросимага қарамай, гапларимни кулиб эшитган эди-ку… Муҳими, бу вақт давомида, беш кун мобайнида парокандалик ё уятдан сиқиларди. Қỹрқарди ҳам, жуда-жуда қỹрқарди. Баҳслашиб ỹтирмайман, тентакларга ỹхшаб ỹз гапимга ỹзим қарши ҳам бормайман: қỹрқув бор эди, ахир шу вазиятда қандай қилиб қỹрқмасин? Ахир жуда узоқ вақт бадалида бир-биримизга бегоналашиб қолувдик-ку, бир-биримиздан бу қадар узоқлашиб, кутилмаганда… Аммо мен ундаги қỹрқувга қарамадим, чунки янгилик барқ уриб келмоқда эди!.. Хатога йỹл қỹйганим тỹғри, минг-минг маротаба тỹғри. Балки бир эмас кỹплаб хатога йỹл қỹйгандирман. Бундан ҳам бỹйин товламайман. Эртасига (яъни чоршанба куни) уйғонишимиз билан хатога йỹл қуйдим: уни бирданига ỹзимга дỹст деб билдим. Мен шошилдим, беҳад шошилдим, бироқ тавбам зарур эди, истиғфор келтириш ҳар нарсадан зарурроқ эди. Мен ҳатто бир умр ỹзимдан яширган сирларимни ҳам ошкор этдим. Бутун қиш бỹйи унинг муҳаббатига умид боғлаганим очилди. Гаров кассаси риёзат чекиш оқибатида иродам заифлашуви, онгим тушкунлиги туфайли туғилган худбинларча шахсий ғоям эканини тушунтирдим. Ỹшанда театр емакхонасида чиндан қỹрққанимни, аммо дуэлдан эмас, ỹз феълимдан, ỹз бадгумонлигимдан қỹрққанимни, аниқроғи, емакхонадан, вазиятдан лол қолганимни, гусарни дуэлга чақиришим бошқаларга бемаъни бỹлиб туюлмасмикин, деган хаёлда гумонсираганимдан, дуэлдан эмас, айнан шу гумондан чỹчиганимни, сỹнг бу қỹрқоқлигимни бỹйнимга олмай ҳаммани, ҳатто уни азобга қỹйганимни, уни азобга қỹйиш учун ҳам уйланганимни айтдим. Умуман гапларимда тартиб йỹқ эди, гỹё иситма аралаш валақлардим. Унинг ỹзи қỹлларимдан ушлаб, бас қилишимни сỹрарди: «Сиз ошириб юборяпсиз, сиз ỹзингизни қийнаяпсиз» - шундай дерди, кейин кỹз ёши бошланарди, тутқаноғи тутишга оз қоларди! У хотираларимга нуқта қỹйиб, гапирмаслигимни илтижо билан сỹрарди.
Унинг илтимосларига қарамасдим, ёки кам эътибор берардим. Ахир олдинда – баҳор, қуёшли Булон! У ерда бизни янги қуёшимиз кутяпти – буларни гапирмай бỹладими! Кассани ёпиб, ишни Добронравовга оширдим. Чỹқинтирган онамдан қолган уч мингдан ташқари бор будимизни муҳтожларга улашиб, ỹша уч мингга Булонга бориб келгач, янги ҳаёт бошлаб, пешона тери билан тирикчилик қилишни таклиф этдим. Шунга келишдик, чунки у таклифимни жавобсиз қолдирди, фақат жилмайиб қỹйди. Назаримда, мени хафа қилмаслик ниятида, кỹнгил учун жилмайди. Унга оғирлигим тушаётганини кỹрдим. Мени буни кỹрмайдиган даражада тентак ва худбин деб ỹйламанг. Мен ҳаммасини, сỹнгги чизиқчасигача кỹрдим, кỹрганда ҳам бошқалардан аниқроқ кỹрдим: менинг барча изтиробларим шундай кафт устида эди.
Мен унга ỹзим ҳақимда, у ҳақда ва Лукерья тỹғрисидаги ҳамма гапни айтдим. Йиғлаганимни айтдим… О, баъзан гапни чалғитдим, баъзи нарсаларни эслатмасликка ҳаракат қилдим, ҳатто у бир-икки жонланди, эсимда, аниқ эсимда! Нима учун қараб туриб ҳеч нимани кỹрмагансан, деяпсиз? Ахир бу содир бỹлмаганда ҳаммаси қайта тириларди. Ахир учинчи куни суҳбатимиз чоғида, қиш бỹйи ỹқиган китоблари ҳақида гап кетганда Жиль-Блаз билан архиепископ Гренадский орасидаги можарони эслаб, кула-кула айтиб берган эди-ку! Кулгиси худди қаллиқлик давридагидек (о, у онлар!) нақадар мунис, мулойим эди, бунда менинг қувончим чекини чамалаб бỹлмасди. Архиепископ можаросини эшитиб, ҳайратга тушдим: қаранг, ỹша қишда ỹтирган чоғида дурдона асардан лаззатланишга, кулишга руҳий хотиржамлик ва бахтли онлар топа билибди-да! Демак, у шу ҳолда ташлаб қỹйишимга ишонч ҳосил қилиб, овуна бошлаган экан. «Мени шу ҳолда ташлаб қỹясизми, деб ỹйлабман» - ỹша куни, сешанбада шундай деди! О, ахир бу ỹн ёшли қизалоқларнинг ỹйи-ку! Демак, у ҳамма нарса шу ҳолда қолишига ишонган, тỹла ишонган: яъни у ỹз столида, мен ỹзимникида ỹтираман, шу зайлда олтмиш ёшимизга қадар айримиз… Бирданига, ҳеч кутилмаганда мен тиз чỹкаман, мен – эр, муҳаббатга муҳтожман! О, бу менинг хатоим, бу менинг ожизлигим эди!
Унга шавқ билан қарашим ҳам хато эди; ỹзимни тутишим лозим эди, чунки шавқим уни қỹрқувга соларди. Ахир мен ỹзимни тутиб ҳам олдим, оёқларини бошқа ỹпмадим. Ҳатто бирор марта бỹлсин унга.. эр эканлигимни шама қилмадим, бу ҳатто хаёлимга ҳам келмади. Мен фақат ибодат қилдим, ҳа, ибодатдан бошқасини ỹйламасдим. Ахир бутунлай гапирмаслик, сукут сақлаш ҳам мумкин эмасди! Гапларидан лаззат олишимни, унинг ỹзимга нисбатан чексиз, ҳа, чексиз билимдон ва етук эканини ҳам яширмадим. У қизариб кетди, ноқулай аҳволга тушиб, «ошириб юборяпсиз» деди. Ана шунда, мен аҳмоқ калла, ỹзимни тутолмай, эшик ортида писиб унинг олишувини, бокиралик билан маҳлуқ орасидаги олишувни тинглаганимни, болаларча оқкỹнгил бỹлган ҳолда ақли, зарофати шуъласи, менга беҳад лаззат бағишлаганини айтиб юбордим. У сесканиб, бутун вужуди титраб кетди, яна ошириб юборяпсиз демоқчи бỹлди-ю, бирдан чеҳрасига қайғу югурди, юзини қỹллари билан тỹсиб ҳỹнграб юборди… Мен яна ỹзимни тутолмадим, яна йиқилиб оёқларини ỹпа кетдим. Ỹтган сешанбадаги каби тутқаноқ билан якунланган бу воқеа кеча кечқурун содир бỹлди. Эрталаб эса…
Эрталаб!? Тентак, эрталаб бугун эди, бугун эртага эди, яқинда, яқинда эди…
Яхшилаб тинглаб, уқиб олинг: яқинда (кечаги жазавадан кейин) чойга ỹтирганимизда у ỹзининг хотиржамлиги билан мени лол қолдирди. Ҳа, шундай бỹлди. Мен эсам туни бỹйи кечаги воқеа туфайли қỹрқувдан типирчилаб чиққан эдим. Бирдан у менга яқинлашди, тиз чỹкди, қỹлларини қовуштириб (яқинда, яқинда-я!) ỹзининг жиноятчи эканини, буни яхши билишини, жинояти қиш бỹйи азоб берганини, азоб исканжасидан ҳали ҳам қутулмаганини… олижаноблигимни чексиз қадрлашини айтди: «вафодор хотинингиз бỹламан, сизни эъзозлайман..» Шунда мен сапчиб туриб уни телбаларча қучоқлаб олдим! Уни ỹпа кетдим, юзларидан, лабларидан ỹпдим, узоқ айрилиқдан кейин қайтган эр мисол ỹпдим. Шундан кейин нимага кетдим-а, икки соатгагина… хорижий паспортлар орқасидан… Э, худо, беш дақиқагина, беш дақиқа олдин қайтсам бỹлмасмиди? Дарвозамиз олдидаги оломон, уларнинг нигоҳлари… Э, худо!
Лукерьянинг айтишича (о, мен энди Лукерьяни сира қỹйиб юбормайман. У ҳаммасини билади, бутун қиш бỹйи у билан бирга бỹлган, энди менга ҳикоя қилиб беради!), мен уйдан чиққач, қайтишимга бор-йỹғи йигирма дақиқа қолганда хонамизга кирган, бойвуччадан ниманидир сỹрамоқчи бỹлган, нималиги эсимда йỹқ, кириб қараса-ки, унинг иконаси (ҳов ỹша, гаровга келтирган, Биби Марьям иконаси) нақшиндор қопламадан чиқарилган, стол устида турибди, бойвучча худди ҳозиргина сажда қилгандай... “Сизга нима бỹлди, бойвучча?” – «Ҳеч нима, Лукерья боравер.. Тỹхта Лукерья». Яқинлашиб ỹпибди.
-Бахтлимисиз, бойвучча? – деб сỹрабди. «Ҳа, Лукерья». – Аллақачонлар сиздан узр сỹрашлари керак эди… Худога шукр, ярашиб олдинглар. – «Яхши, Лукерья, бор, боравер Лукерья» - шундай деб жилмайибди, жуда ғалати жилмайибди. Шу даражада ғалати жилмайибдики, Лукерья ỹн дақиқадан сỹнг хабар олиш учун яна изига қайтибди. «У шундай дераза олдида, тирсаги билан деворга суяниб, бошини қỹлига қỹйиб, ỹйланиб турибди. Жуда қаттиқ ỹйга толганидан қỹшни хонага кирганимни, тикилиб қолганимни сезмади. Қарасам, жилмаяётганга ỹхшади, турган ҳолича ỹйлаб жилмайгандай бỹлди. Унга қараб туриб-туриб, орқамга ỹгирилиб, секин чиқдим. Энди ỹзимча ỹйга толгандим, дераза очилгани эшитилди. «Бойвучча, ҳали ҳавонинг заҳри бор, шамоллаб қолманг» дегани кириб, қарасам – у деразада турибди. Очиқ деразада бутун бỹйи-басти билан менга орқасини ỹгириб турибди. Қỹлида Биби Марьям. Юрагим узилиб тушди. Жон ҳолатда «Бойвучча, бойвучча!» деб қичқирдим. У овозимни эшитди, ỹгирилмоқчи эди, ỹгирилолмади, ташқарига қараб қадам қỹйди, Биби Марьямни кỹкрагига босиб, ỹзини деразадан ташлади».
Мен фақат бир нарсани яхши эслайман: дарвозадан ҳатлаб ỹтганимда у ҳали совуб улгурмаган эди. Муҳими – ҳамманинг кỹзи менда. Аввалига бақираётган эдилар, кейин бирдан жимиб қолдилар. Оломон икки томонга сурилиб йỹл очилди ва… уни Биби Марьямни қучоқлаган ҳолда кỹрдим. Ғира-шира эслайман, унга жимгина яқинлашдим, узоқ тикилдим, чекинаётган оломон ичидан менга нималардир дейишди. Лукерья шу ерда экан. Мен билан гаплашганмиш. Фақат мешчан ёдимда, у нуқул тошдаги қонни кỹрсатиб: «оғзидан бир ҳовуч қон чиқди, бир ҳовуч! Бир ҳовуч!» деб бақирарди. Мен, афтидан, қонга бармоғимни теккиздим, қонга буланган бармоғимга қарадим (бу эсимда), мешчан эса нуқул «бир ҳовуч, бир ҳовуч!» деб бақирди.
-Бир ҳовучинг нимаси! – деб қайнаб кетибман, бор кучим билан унга ташланибман.
О, ваҳшийлик, ваҳшийлик! Англашилмовчилик бу! Ножоизлик, ақлга тỹғри келмайдиган ҳол бу!
АТИГИ БЕШ ДАҚИҚАГИНА КЕЧИКДИМ
Нотỹғрими? Ҳақиқатга тỹғри келмайдими? Жоиз дейиш мумкин эмасми? Бу аёл нимани деб, нимага ỹлди?
О, ишонинг. Тушунаман, аммо унинг нима учун ỹлгани муҳим муаммо. У менинг муҳаббатимдан қỹрқди, қабул қилсамми, қилмасамми, деб ỹзидан-ỹзи жиддий сỹради, охир саволига жавоб тополмай, ỹлимни раво кỹрди. Биламан, биламан, бош қотиришнинг ҳожати йỹқ ваъдаларни керагидан ортиқча бериб юборди, ваъдага вафо қилолмаслигини билиб қỹрқди – бу равшан нарса. Бу ерда ниҳоятда мудҳиш бỹлган бир неча вазият бор. Ҳарҳолда “у нима учун ỹлди?” - деган саволга ỹрин бор. Бу савол бетиним тиқиллаяпти, айнан менинг миямда тиқиллаяпти. Агар у шу ҳолда қолишни истаганда, мен уни шу ҳолда қолдирардим. У эса бунга ишонмади, мана гап қаерда! Йỹқ, йỹқ алдаяпман, гап бу ерда эмас. Масала оддийроқ, мен билан ҳалол муносабатда бỹлиши керак эди; севадиган бỹлса бутун жону тани билан севиши лозим, баққолга инъом этиши мумкин бỹлган севги менга мутлақо керак эмасди. У баққолга лозим бỹлгани учун ҳам мени алдаб юришни истамади. У севги ниқоби остида ярим севги ёки чорак севги билан мени лақиллатишни хоҳламасди. Ҳаддан ташқари бокира эди, мана гап қаерда! Қалб кенглигини жорий этмоқчи эди, эсингиздами? Ғалати фикр…
У мени ҳурмат қилармиди? Буни ỹлардай билгим келяпти. Мендан нафратланармиди ёки йỹқми? Ỹйлашимча, нафратланмасди. Ғоят таажжубланарлиси шундаки, мендан нафратланармиди, деган савол бутун қиш бỹйи калламга келмабди. Мен унинг нафратидан холи эканимга сỹнгги дақиқагача, менга қатъий ажабланиш билан, айнан қатъий қарагунга қадар олий даражада ишонардим. Ана шунда мен унинг нафратланишини тушундим. Абадулабад, умрбод англадим! Оҳ, майли эди, бир умр нафратланса ҳам майли эди, мен учун тирик бỹлса, тирик юрса бас эди! Яқиндагина юрувди, гапирятувди. Қандай қилиб деразадан ташлади, сира ақлим бовар қилмаяпти. Ҳатто беш дақиқа олдин ҳам буни тасаввур эта олмасдим. Лукерьяни чақирдим. Энди уни сира қỹйиб юбормайман, сира! О, биз ҳали тил топишишимиз мумкин эди. Биз фақат қиш бỹйи даҳшатли равишда бегоналашиб қолдик, ахир яна яқинлашувимиз мумкин эди-ку? Яна меҳр нуқтасида учрашиб, янги ҳаёт бошлашимиз наҳот, наҳот мумкин эмасди? Мен олижанобман, у ҳам – учрашув нуқтамиз шундан иборат! Яна икки кунгина, кỹп эмас, чидаса, яна бир неча сỹз билан ҳаммасига тушуниб етарди.
Муҳими, бу ҳодиса – оддий, ёввойи, жоҳил ҳодиса ана шуниси алам қилади. Шундан дилим оғрийди! Беш дақиқа, бор йỹғи, бор йỹғи, беш дақиқа кечикдим! Беш дақиқа олдин келганимда ҳаммаси булут каби сузиб ỹтиб кетарди, бу иш кейин хаёлидан кỹтариларди. Ҳаммаси унинг тушуниб етиши билан якунланарди. Энди эса яна бỹш хоналар, яна ёлғизлигим… Ана соат капгири тиқиллаяпти, унга нима, раҳм, шафқат деган нарсани билмайди. Энди ҳеч ким йỹқ – ранжу аламим ҳам шу!
У хонадан бу хонага сарсари кезаман. Биламан, биламан, айтмай қỹяқолинг, тасодифдан, беш дақиқа кечикканимдан зорланишим сизга кулгили туюляпти. Аммо аён ҳақиқатни тан олгингиз келмаяпти. Ỹзингиз ỹйлаб кỹринг: у бошқалар каби ҳатто «ỹлимимда ҳеч кимни айбламанг», деган икки энлик хатча ҳам қолдирмабди. «У билан сен ёлғиз қолган эдинг, деразадан итариб юборгансан», деб ҳатто Лукерьяни сарсон қилишларини наҳот ỹйлаб кỹрмаган бỹлса! Агар ҳовлидаги тỹрт киши унинг деразада Биби Марьямни қучоқлаб турганини, сỹнг ỹзини ташлаганини кỹришмаганда, айбсиз бỹлишимизга қарамай, тоза саргардон қилишарди. Ахир одамларнинг туриши, ҳодисага гувоҳ бỹлгани ҳам тасодиф-ку! Йỹқ, буларнинг барчаси – лаҳза, ғайришуурий лаҳза. Ногаҳонийлик ва бежилов хаёл! Хỹш, икона қаршисида ибодат қилган бỹлса нима? Бу ỹлим олдида тавба қилди, деган гап эмас-ку! Ҳаммаси бир лаҳзагина давом этган. Балки қандайдир ỹн дақиқа ичида – деворга суяниб, бошини қỹлига қỹйганича жилмайган пайтида бир қарорга келгандир. Калласига шу хаёл урилгану боши айланиб, бу қарор қаршисида ỹзини тута олмаганми?
Хоҳ истанг, хоҳ истаманг, бу ерда қандайдир тушунмовчилик бор. Мен билан яшаши мумкин эди. Камқонлик бỹлса нима қипти? Камқонликдан, силласи қуриб ҳаётий қувватнинг тугаганидан дейсизми? Йỹқ, у қиши билан чарчади, мана гап қаерда…
Кечикдим!!!
Тобутда ётганда бунчалар хипча, бурни бунчалар сỹппайиб қолмаса! Киприклари камон ỹқлари каби ётибди. Йиқилиши ҳам беозоргина бỹлган – ҳеч ери синмаган, ёрилмаган. Фақат шу «бир ҳовуч қон». Яъни бир қошиқ дегани. Ич-ичидан қалққан. Ажиб фикр: кỹммаслик мумкин бỹлганда эди? Уни олиб кетишгач, унда… о, йỹқ, олиб кетиш мумкин эмас! О, ахир мен олиб кетишлари лозимлигини биламан, мен телба эмасман, алаҳсираётганим ҳам йỹқ, аксинча, ақлим ҳеч маҳал ҳозиргидай ойдинлашмаган. Мен бир нарсани ҳазм қила олмаяпман: яна уйда ҳеч ким қолмайдими, яна ҳайҳотдай бу хоналарда гаровга қỹйилган буюмлар билан ёлғиз яшайманми? Алаҳсираш, алаҳсираш, мана алаҳсираш қаерда! Мен унинг силласини қуритдим мана гап қаерда!
Энди қонунларингизни бошимга ураманми? Энди одатларингиз, таомилингиз, ҳаётингиз, давлатингиз, динингизни сариқ чақага олмайман. Майли, мени сизнинг ҳакамингиз сỹроқ қилсин, майли мени ỹша судга, очиқ судингизга бошлаб боринг, ҳеч нимани тан олмаслигимни ỹша ерда ҳам айтаман. Ҳакамингиз «Жим бỹлинг, офицер!» деб қичқиради. Мен эсам унга: «Мени қулоқ осишга мажбур этувчи қудратинг қани? Нима учун бу зим-зиё жаҳолат мен учун ҳамма нарсадан қадрли бỹлган нарсани мажақлади? Қонунларингиз менга нимага керак? Менга энди бегона булар!» деб бақираман. О, энди менга бари бир!
Ожиз, ожиз! Жонсиз у, эшитмайди! Сенга қандай жаннат яратиб берардим, билмайман. Жаннат қалбимда эди, чор атрофингни жаннат билан ỹрардим. Сен мени бари бир севмас эдинг, хỹш, нима қипти? Ҳаммаси ỹша ҳолда бỹларди, ỹша ҳолда қоларди. Дỹстга гапириб бергандай гапирардинг менга – бир-биримизнинг кỹзимизга тикилиб қувонардик, кулардик. Шундай яшардик. Бошқани севиб қолсангми? Майли, рози эдим! Сен у билан юриб кулардинг, мен бỹлсам кỹчанинг бу бетида туриб кузатардим… О, фақат бир мартагина кỹзини очса, ҳаммасига рози эдим! Бир лаҳза, фақат бир лаҳза (!) менга қараса эди, худди яқингинада олдимга келиб вафодор хотин бỹламан, деб қасам ичаётгандай бир қараса эди! О, бир қарашдаёқ ҳаммасини англар эди!
Жаҳолат! О, табиат! Ер юзидаги одамлар ёлғизлар – алам қиладигани шу! «Майдонда тирик жон борми?»- деб қичқиради, рус паҳлавони. Паҳлавон бỹлмасам-да, мен ҳам қичқираман – ҳеч ким жавоб бермайди. Қуёш одамга жон беради, дейдилар. Қуёш чиққанда унга бир қаранглар – ахир у ỹлик эмасми? Ҳамма нарса ỹлик, ҳамма ерда жонсиз мурдалар. Фақат одамлар, атрофларини сукут ỹраб олган – Ер шундан иборат. «Одамлар, бир-бирингизни севинг!» Буни ким айтган!? Кимнинг ỹгити? Соат капгири унсиз, нафратни қỹзғатадиган даражада тиқиллайди. Тун оғди – соат икки. Ботинкачалари каравоти олдида турибди, гỹё бекасини кутяпти. Йỹқ, жиддий айтяпман, эртага уни олиб кетишгач, мен нима қиламан?
1876.
Изоҳлар:
*«Ёзувчи кундалиги» назарда тутилаётган бỹлса керак. Ф.М.Достоевский 1873-74 йилларда «Гражданин» журналига муҳаррирлик қилиб, ҳар ойда «кундалик»ларини эълон қила бошлаган. 1876-77 йилларда давом эттирган. «Маъсума»нинг ёзилиш вақти худди шу даврга тỹғри келади. (Тарж.)
*Ҳам оқлашим, ҳам қоралашим маъносида (лотинча)
*Инглизчасига (франц.)
*XIX аср инглиз файласуфи, утилитаризм тарафдори назарда тутилган бỹлса керак. (Тарж.)
*Ишқий учрашувга (франц.)
Тоҳир Малик таржимаси
