СУЙГАН ЧОҚЛАРДА

Гўзалларнинг маликаси экансан,
Буни сенинг кўзларингдан ўқидим.
Ўқидим-да истиқболим қушига
Хаёлимдан олтин қафас тўқидим.

Гунафшалар қулоғимга мадҳингни
Сўзлаб-сўзлаб чарчадилар, битмади…
Аламзада булбул йиғлаб, кечалар
Аламингнинг сўнгин тамом этмади.

Кўзингдаги ҳикоянинг мазмунин
Шоир бўлсам, айтиб-айтиб йиғлардим.
Ўшал, эски жароҳатли қалбимни
Сатрларнинг наштари-ла тилардим.

Хаёлимнинг қип-қизилдан кийинган
Парилари, ҳурларини кўрдингми?
Аламимдан гуллар эккан йўллардан
Коинотга ҳаёт сочиб юрдингми?

Йўлларингда шеър айтса сўлган барг,
Қулоғимга мусиқалар келтирур.
Қачон сенинг мусиқали овозинг
Сенинг мени суйганингни билдирур?
1921 йил.

ГЎЗАЛ

Қоронғу кечада кўкка кўз тикиб,
Энг ёруғ юлдуздан сени сўраймен.
Ул юлдуз уялиб, бошини букиб,
Айтадир: “Мен уни тушда кўрамен,
Тушимда кўрамен – шунчалар гўзал,
Биздан-да гўзалдир, ойдан-да гўзал!”

Кўзимни оламен ой чиққан ёқға,
Бошлаймен ойдан-да сени сўрмоқға.
Ул-да айтадир: “Бир қизил яноқға
Учрадим тушимда, кўмилган оқға.
Оқға кўмилганда шунчалар гўзал,
Мендан-да гўзалдир, кундан-да гўзал!

Эрта тонг шамоли сочларин ёйиб,
Ёнимдан ўтганда сўраб кўрамен.
Айтадир: “Бир кўриб, йўлимдан озиб,
Тоғ ва тошлар ичра истаб юрамен!
Бир кўрдим мен уни – шунчалар гўзал,
Ойдан-да гўзалдир, кундан-да гўзал!”

Ул кеткач, кун чиқар ёруғлик сочиб,
Ундан-да сўраймен сенинг тўғрингда,
Ул-да уятидан бекиниб, қочиб,
Айтадир: “Бир кўрдим тушдамас, ўнгда,
Мен ўнгда кўрганда шунчалар гўзал,
Ойдан-да гўзалдир, кундан-да гўзал!”

Мен йўқсил не бўлиб уни суйибмен?!
Унинг-чун ёнибмен, ёниб куйибмен.
Бошимни зўр ишга бериб қўйибмен.
Мен суйиб… мен суйиб кимни суйибмен?
“Мен суйган суюкли шунчалар гўзал,
Ойдан-да гўзалдир, кундан-да гўзал!”
Тошкент, 1919 йил, Феврал.

ХАЁЛИ

Кўнглимдаги* муҳаббатнинг учқунин
Хаёлимнинг бир бурчида беркитдим.
Ул учқуннинг кучлигидан сийнамда
Ҳеч тузалмас, оғир яра бор этдим.

Қулоғимга “Ол бахт!” деб эшитилган
Азонларни шайтоний деб ўйладим,
Шунинг учун бахт берган малакка
Турли-турли афсоналар сўзладим….

Сочларини ўйнаб туриб эшитди
Ва дедиким: “Афсоналар беҳуда!”
Бул сўзлари қулоғимға етишди:
“Оқдим,- дедим,-қонли, зардобли сувда…”

“Оқ-оқ,- деди афсоналар султони, -
“Сенинг тахтинг, бахтинг унда кутадир;
Ул зардобли, қонли сувлар остида
Қора кийган жонинг жилва этадир.”

Кет, эй шайтон, босинқирадим… қўрқамен:
Кет-кет. Қилич синган, қалқон тешилган.
Кўрасанми? Мен эзилган ётамен,
Устимга-да бало тоғи йиқилган.

Сўнгги нафас, охирги дам, эй малак,
Кел, бир қара, сўнгра йиқилсун фалак.
Тошкент, 1920 йил, июл.

ЗАРАФШОН

Сафар эсдалиги

Кўз олдимда оқиб ёткан Зарафшон,
Ёш боладек эркалайдир, ўйнайдир.
Ҳовлиқма ҳам бўлса ўзи, кўп чаққон,
Унча-мунча тўсиқларни қўймайдир.

Катта-кичик тошлар бўлса йўлида,
Ҳеч қурамай судраб кетар илгари.
Ким биладир, жон топширмиш қўлида,
Ҳазил-ҳазил билан қанча ёш-қари?..

Унинг ўзи шу ўйноқи қилиғи,
Шу ҳовлиқма одати-ла кўп қўрқинч,
Сувларининг нозли қиздек силлиғи
Кўп танларни ағдарарлик катта куч!..

Ундан қўрқинч унинг ўткарганлари,
Салтанатлар, қонлар, улуғ тарихи.
Сийнасида бўғиб ўлдирганлари,
Кўп жонларнинг инграйиши ва оҳи!

Тарихининг қанотлари сўнг йиллар
Аллақандай қора ранг-ла бўялмиш.
Ёнларида яшагувчи кўп еллар
Қора ёзмиш қозиғига суялмиш…

Шўх-шўх оқиб, юрагида яширинча
Тарихларни, асрларни қарғамиш.
Билармикин, ўз умрида ул қанча
Яхши эрлар ёд этмиш-да, алқамиш?

Ай, Зарафшон, ўйнаб-кулиб оқа бер,
Мазлумларнинг юрагини ёқа бер…
1920 йил, Август, Самарқанд.

ҚАЛАНДАР ИШҚИ

(Эски тартибда)

Муҳаббатнинг саройи кенг экан, йўлни йўқотдим-ку,
Асрлик тош янглиғ бу хатарлик йўлда қотдим-ку*.
Карашма денгизин кўрдим, на нозлик тўлқини бордир,
Ҳалокат бўлғусин билмай қулочни катта отдим-ку.
Ажиб дунё экан бу ишқ дунёси, аё дўстлар,
Бу дунё деб у дунёни баҳосиз пулга сотдим-ку.
Унинг гулзорида булбул ўқиб қон айлади бағрим,
Кўзимдан ёшни жо айлаб, аламлар ичра ботдим-ку.
Қаландардек юриб дунёни кездим, топмайин ёрни
Яна кулбамга қайғулар, аламлар бир-ла қайтдим-ку.
Муҳаббат осмонида гўзал Чўлпон эдим, дўстлар,
Қуёшнинг нурига тоқат қилолмай ерга ботдим-ку.
Боку, 1920 йил.

ТАБИАТКА

(Саид Али Хўжага бағишлаб)

Кел, малак, кел, кел, пари, кел, кел, ўпай бир эркалаб,
Кел, қуёш чиққунча ўптир… кел, кел ўпай бир эрталаб!
Кел, қучоқлай, кел қўлингни, бармоғингни бир кўрай,
Кел, кўзингга кўз солай, кел, кўрай, сўнгра ўлай…
Келма, келма, эй пари, сен, танларинг нурдир сенинг,
Танларинг нур, юзларинг нур, тенгларинг ҳурдир сенинг…
Ёқти ойлардан қуйилган ёғдулардандир танинг,
Кўк юзида барча юлдузлар суюнчингдир сенинг…
Кўланкангдир – боқчаларга турли гулларни сочар,
Кўз қарашингдир сенинг, элга саодатлар очар…
Ўйнашингдир – ўйноқи юмшоқ шамолни қўзғатар,
Тўхташингдир – дунёда барча ҳаётни тўхтатар.
Сўзлашингдир– боқчаларда барча қушни сайратар,
Бир табассум қилмоғингдир – барча жонни яйратар,
Куйлашингдир – уйқуда қотган жаҳонни ўйнатар.
Уйқудан турган жаҳон ул куч биландир, тўй этар…
Қайғуриб қолган чоғингдир, барча жонлар қайғурар.
Ҳар томонда қайғу, ҳасрат, ҳар азиз жон оҳ урар.
Кўк юзини қоп-қора, машъум булутлардир ўрар,
Ул булутлар устига отдек миниб девлар чопар.
Ҳар уришда қамчини ўтлар ёнар, чақмоқ чақар.
Ул булутлар чопсалар девлар билан осмон бўйи,
Унда бошланса жин, алвасти ва шайтонлар тўйи
Кўк гўзалдир, сел ёғар, дўллар қучар, тўфон босар,
Қум кўчар… Тоғлар қадар қумлар кўчар… йўлни тўсар…
Зўр денгизлар наъра тортар… жон сўрар тўлқин чопар.
Катта тўлқинлар келар-да, майда тўлқинлар қочар…
Майда тўлқинлар “ўлим” рақсин этарлар куйлашиб,
Сўнгра қирғоққа чиқарлар жонлиларни йўқлашиб,
Келма-келма… мен фақир… бечора… йўқсил бир киши.
Мен каби йўқсил кишиннг ёғдуларда не иши?…
1920, Апрел 29.

УЙҚУ

(“Бормаймен деди” куйига)

Жим туринг, шовқинламанг, уйқу ичида ул пари,
Юрма, тек тур, эй шамол, юрсанг-да юр, бироз нари!
Кўкда бир тўп қиз-малак уйқу куйини бошлади.
Илгари чалган тирик, жонли куйини ташлади.
Бош учида айланар бир тўп фаришта жимгина;
Кўк элининг тангриси – ой ҳам қарайдир тинчгина.
Ул олос кўзлар юмулган… куйни ёндиргачгина,
Кўп гўзал кўзларни юмдиргач, уялдиргачгина…
Чарчаган, толган, умидсиз кўзларим тўймай қарар,
Ҳар қарашда кўнглима минг турли ўйларни солар…
Бу ётиш, бу уйқу, бу қандай ширин, қандай гўзал,
Жонланар, юз кўрсатар синган ва ясанган амал.
У ётиш, уйқу на ерда, на хаёлий кўкда бор,
Бу гўзал сирли томоша менда, мен ўксукда бор.
Жим туринг. Шовқинламанг, уйқу ичинда ул пари,
Кўзларим тўймай қарар, борлиқ кўринма, тур нари…
Тошкент, 1921, Феврал.

БОКУГА ШАРҚ ҚУРУЛТОЙИГА КЕТКАНДА

Йўлимизда чўллар, сувлар, денгизлар,
Босувчисин таниб бўлмаслик излар,
Шул изларни босиб, денгизлар кечиб,
Буюк амал билан борамиз бизлар!
Юракдаги сақлаб борган амаллар,
Йўллардаги денгизлардан улуғроқ;
Эзилганлар тилак тилар бу йўли
Аввалгидан тўлуғроқ.
Маҳкам қилиб боғланилган камарлар…
Шарқнинг эски чигалини ечайлик.
1920 йил, 10 Август, Тошкент.

ПАРЧА

Мақтадим, кўкка кўтардим сизни мен,
Энди менга сизга етмаклик қийин.
Мақтамоқға бир киришгач мақтайин,
Тўхтасам, сўнгги тинимда тўхтайин!…
1920 йил.

ЁРУҒ ЮЛДУЗГА

(Ҳазар эсдалиги)

Гўзал юлдуз, нурли юлдуз, тез сўзла.
Оталарнинг тарихдаги хатосин,
Шул хатодан осуфланиб товларнинг
Эл кўксида сурган ишрат, сафосин.

Сўзла, англат ўтгандаги турмушнинг
Бутун қонли, шонли, жонли ерларин.
Кўз олдимда жилваланур юрт учун
Жонлар бериб, қонлар тўккан ерларинг.

Ўнат, қўзғат, тўлқинлантир, ҳовлиқтир
Кенг Ҳазарнинг кўм-кўк, юмшоқ сувларин,
Сўзлаттириб, чарчат, ҳорсин, чарчасин,
Тери оқсин, кўкка чиқар буғларин.

Кўпиклантир, майда, оппоқ кўпикдан
Кўйлак кийдир, ясантир сув бетларин,
Ул сувлар-ла пардоз қилдир, кийинтир
Тоғли, тошли қирғоқларин, четларин.

Нега жимсен, нега жавоб бермайсен,
Нега кўзинг қизаринди, ёшланди?
Нега юзинг сўлган каби юмшарди?
Нега сенда бир талваса бошланди?

Биламен мен, сўзламайсен шунинг-чун –
Сўзлайдирган яхши сўзинг йўқ эрур.
Оғиз очсанг, йўқсил элни эзмакка,
Қон қилмоққа ҳасратларинг кўп эрур.

Майли, майли, қандоқ аччиқ бўлса ҳам,
Тўғри сўзни яширмасдан сўзлай бер,
Ҳар қанчалар юрак ёрғич куй бўлса,
Ботир бўлиб секингина куйлай бер.

Ўтганларнинг заҳари ҳам бу кунда
Кўнгилларга тегмай ўтар кабидир.
Кечмишларнинг йиғиси ҳам шу кунда
Йўқсил дилни суюнтирар кабидир.

Фалокатлар кўрган ота-боболар
Истиқболнинг қимматини билмаган.
Эл ва юртни сақлар учун сўнг хонлар
Тузуккина чора, тадбир қилмаган.

Биз, йўқсиллар, бошқаларга қул бўлиб,
Чет оёқлар томонидан эзилдик.
Ҳар ярамас, ҳар бузуқнинг тагида
Алам ортган, жабр кўрган биз эдик.

Етар, бўлди. Мени гапга солдинг-да,
Ўзинг унда тинглабгина турасан:
Яна, тағин таъсирланиб сўзимдан,
Оҳ-воҳ қилиб, ўзни ҳар ён урасан.

Сўзла, сен-да тилларингни ўйнатиб,
Эски алам ичра бизни олиб бор.
Яширин ётган пардаларни, зулматни
Қараб турма, нуринг билан йирт-юбор.

Ялинтирма, бошқаларга ялинган
Каби сен хам ялинтирмоқ истайсен,
Эзилганни эзишликка сен, гўзал.
Озроқ шарм, озроқ ҳаё қилмайсен?

Сўзла, англат, гўзал юлдуз, тез сўзла,
Мен-да сенингдек чиройли сўйлармен.
Ҳазардаги кўпикларга бирлашиб,
Сени мақтаб ширин куйлар куйлармен.

Оғиз очдинг, товшинг келди, эй юлдуз,
Сўзла, сўзла, ёт киши йўқ, иккимиз…
Баҳри Ҳазар, 19 Август, 920 йил.

ПЎРТАНА

Пўртана қўзғалди, пўртана юрди,
Пўртана ўзини қирғоққа урди.
Пўртана олдида бир кема кўрди;
Ичида зич одам… ўйнатди, сурди.

Ул кучли, ул ботир, ул қўрқмас, юраклик,
Ул мағрур, керилган ҳам мажнун, ҳовлиқма,
Фарёд дер қирғоқлар ундан, шу туғролик –
Шаҳардек кемалар унга бир луқма…

Ул ўзи қон ичар, қон олур бўлса-да,
Бағрида севгиси кучли,
Бақириб, ўкириб, югуриб юрса-да,
Гўзални суювга ўчли…

Сув қизи:
Чиройли, сочлари қоп-қора,
Бўйнидан сочилган, тарқоқ,
Кўзлари дил тортар, четроқдан бир қара.

Илиндинг… раҳмсиз ул тузоқ…
Кўзлари кийикни кўр қилди кўрмадинг,
Сўзлари – булбулни тутқин;
Юзлари ойларни ботирди билмадинг,

Булутлар остига қочиб кирди кун!
Ана шул гўзални, ана шул малакни
Йўқ , янглиш… фалакни,
Пўртана кўксида сақлар,
Ерлар сарф этар ғайратни, амакни
Иш қилиб малакни,
Йўқ… жаҳон, фалакни
Оқ кўпик ичида оқлар.

Баъзида ҳисобсиз оқ кўпик ичига
Султондек тутқизар уни,
Дам кўкка ирғитиб, дам тортар кўксига.
Шу йўлда ўйнатур қизни,
Кулдириб у нурли юзни.
Суйдириб у оҳу кўзни,
Қул қилиб сизни ҳам бизни…

Кўпиклар… у оппоқ, саноқсиз кўпиклар
Юлдуздек жимирлаб туралар,
Кўпиклар… у кичик, чиройлик кўпиклар
Ошиқнинг кўнглидан уралар…

Қичқирар, бўкирар, бўкирар йўлбарсдек,
Югурар, секирар, отилур девдек.
Олдида ҳеч тўсиқ. Ҳеч моне қўймасдек
Интилар… ўнг-сўлни кўрмай…

Кўтарса бошини, кўкларга тегадир.
Булутлар, чақмоқлар даҳшатда,
Эгса ул бўйнини, кўп вақт эгадир,
Сув тегин кўрасан даҳшатда.

Жонворлар қўрқадир… даҳшатда титрайдир.
Балиқлар ўлимни куталар.
Кучлиги кучсизни ютмайдир, ситмайдир.
Қўрқудан оғулар юталар…
Денгиз тинч, қўрқув йўқ. Қиёмат ухлайдир.
Пўртана жим-житдир уйда.
Шамолни пўртана қўзғатмай сақлайдир
Қўзғалмоқ деган сўз йўқ унда.

Бу – маҳшар, қиёмат, пўртана. Тўлқинлар –
Ҳаммаси йўқсилнинг кўнглида.
Бир дамда дунёни куйдирур вулқонлар
Ожизнинг у ўтли дилида…

Ўйна, эй тўлқинлар, пўртана даҳшат сол.
Қирғоқлар титрасин, қўрқиб,
Кўк юзи; ер ости тинч бўлса – ваҳшат сол
Дарёдан сув ташлаб, пуркаб.

Бу менинг кенг кўнглим ғавғони, жанжални,
Тўполон, қўзғалиш, чувалаш,
Исёнли, тўфонли
Суядир; шунинг-чун дунёни, жаҳонни,
тоғ ва тош
Ҳаммасин ағдармоқ истайдир,
ёнадир, куядир…

Ўйнат, эй, пўртана, тўхтатма, қувват ол.
Чоғ’ келгач, эриниб ётма, ухлама,
бўлмасин йўқлама.
Кўп эзган душмандан,
паст ёндан
Ўчни ол, ўчни ол, ўч ол!…
Тошкент, 1920 йил, май.

ТОРТИШУВ ТОНГИ

Енгган қўшин бошлиғидек гердайиб
Ботган қуёш булутларнинг остидан
Бош кўтариб чиқмоқ учун тириша.
Шунинг учун бери ёқда иржайиб
Кулишурлар.
Унга қарши, қаршидан
Йиғлов, сиқтов, товуш, ғавғо, хархаша.

Суюнингиз:
кўпдан бери зиндонда
Қуёш кўрмай, захлаб қолган кўнгиллар.
Чиқар кунлар етди сизга ундан-да,
Мунда ечиб юборилган тугунлар.

Қайғурингиз:
Кишанларни ясовчи
усталар.
Бошқаларни тубанлар деб атовчи
хўжалар,
Сизнинг учун ёз бошининг қоридек
Эрув кунлар келадир,
Сизнинг учун алвастининг зоридек
йиғлар кунлар келадир…
Чиқадирган қуёшни сиз беҳуда
Этак билан тўсмоқ учун тиришманг,
Ахмоқ бўлиб Азроилнинг олдида
Жон талашинг, то ўлгунча беришманг.
Тошкент, 1920 йил, Октябр.

ШАРҚ НУРИ

(Мулла Нур Воҳидов руҳига)

Сўнг даврда йўқсул Шарқнинг тарихи
Бир бет бўлсун, оқ сатрни кўрмади.
Дунё тарихини ёзған муаррих
Яхшиликға қаламини бурмади.

Шарқнинг қайси бурчагини қарасанг,
Йўқлик, ўлим, зулм, қарғиш кўрардинг.
“Томуғ’” деган сўзни билмак истасанг,
Шарқни бошдан оёққача юрардинг.

Бир замонлар ер юзинда ўз бошли
Улуғ, шонли маданият туғдирган
У гўзал Шарқ, ширин тупроқ сўнг замон
Бўлди четлар панжасида кўз ёшли…

Унинг бундай қизғаничли ҳолига
Ҳар кимдан кўп қон йиғлаган сен эдинг.
Уни эзғон йиртқич қўлли маъзинга
Сен улуғ ёв, сен муяссам кин эдинг.

Инсонликға саодатнинг бирдан-бир
Тўғри йўлни кўрсаткучи Марксди:
Бироқ Шарққа қутулишнинг йўлини
Кўрсаткувчи улуғ доҳий сен эдинг.
Сендек киши Шарқ элига тансиқди.

Пок сийнангга ўқ отгувчи душманлар,
Ўйламаки, бир ўзингнинг душманинг,
У душманлар бутун Шарқнинг душмани,
Кўпдан ичиб келган қонларин унинг.

Кун ҳам Шарқдан, ой ҳам Шарқдан чиқадир,
Бироқ бир сен Ғарбда чиқдинг ва ботдинг;
Шунинг учун меним шарқлик руҳимда
Ажиб мудҳиш, қўрқунч туйғу уйғотдинг!

Шарқнинг куни кирса булут остига,
Сенинг сўнук кунларингни ўйлайман;
Ботиб борган ойга қараб: “Ай, йўқсил,
У улуғ нур сенмасму?”- деб сўраймен.

Эҳтимолдир, сени ҳар бир нарсадан
Азиз кўрган, у сен суйган йўқсил Шарқ,
Руҳларингни ой ўрнига қўйгандир,
Балки бизнинг кўзларимиз қилмас фарқ…

Меним шарқлик кўзим сенинг руҳингни,
Шарқнинг ҳар бир бурчагида кўрадир;
Тўғри, сенинг у шарқсуяр руҳларинг
Алжумларда, саробларда юрадир.

Энди ундан учиб ўтди Мисрнинг
Сирлар тўлиб оққан Нили бўйига;
Нилни бўйлаб келиб, кирди у руҳинг.
Фаллоҳларнинг* қашшоқларча тўйига,

Ундан ўтиб Суриянинг Шомига
Аср кўрган кўчаларни айланди.
Шу минутда Ҳимолоё тоғида
Ҳинд қизига йигитликка сайланди.

Кеча кўрдим уни; будда ёнида
Риёзатнинг фойдасини ўқурди,
Ўткан куни Нишопурда – боқчада
Ҳайём билан ишқий шеър тўқурди.

Ўткан ҳафта Чин-мочиннинг юртида
Конфутсиу фалсафасин эшитди.
Бу ҳафтада Эрон бориб зардаштга
Нича билан қалайсиз деб тегишди…

Ҳиндистонда Бедил билан юрганин
Меним шарқлик кўзим аниқ кўрмишди.
Аламутнинг***** тепасида юрганда
Меним руҳим орқасида юрмишди…

Шунинг учун суяр сени бутун Шарқ.
Сен Шарқмисан, Шарқ сенмидир била фарқ.
1918.

“ЎЗБЕК ҚИЗИ” УЧУН

(Усмонлича)

Гўруёрум: Ҳер бир элинг гогунде,
Йилдузлари парил-парил янриёр,
Йилдизларинг ере сачан нурини
Ҳер бир инсан иче-иче каниёр.

Гулшан йў ки кадин гули ачмасун.
Бакча йўқ ки кадин булбул отмесин.
Ер йўқки кадин иси сачмасун.
Гонгул йўқки кадин мафтун этмасун.

Хер миллетинг гулшанида гуллари
О миллетинг кадинлери, кизлари:
Хер миллетинг хақ суйдиги бир ёлу
Кадинлигин басмиш олан изидир.

Ҳич миллетда кадинларин о гўзел
Чеҳрелери перделере гирмиёр.
Ҳич миллетде ……… хаъин ел
Кадинлара ғазаб ила эрмиёр.

Ҳер нерейе гирдим исем: каршимда
Кадинлари ачик юзде булурум;
Хатирларим: Капахдир юрдумда,
Ўзбек кизи кайғулара доларим,
Боғулурум
Ўлурум…
Сияҳ перде билир мисин? – О алчак
Эски дуня сени бизе биракмиш.
Эркли олан кадинларин башина
Дин исминден эсирлиги о тақмиш.

Кўз алдинда эски дуня о буюк
Салтанати шевкет иле ўлиёр.
Ўлмесине иблислердир ағлаян
Мелеклерсе гўк юзинде гулуёр.

Сен де онунг мирасисин эй перде,
Каламазсин азад олан бу ерде,
Анд ичрим: Эсир Ўзбек киз ичун,
Шимде бурда ялниз мезар сенингчун.
Бир мезар ки, ташлариндан яш дамлар
Таш ичинде Ўзбек кизи – хеп ағлар.
1920 йил Август, Баку.

****

---

1-бўлим: ЮРТ ҚАЙҒУСИ

ОҒРИГАНДА

Бўғиқ, қисиқ, асабий бир кўнгил билан тун ва кун
Тўшакда, ўйлар орасинда инграб ётмак
Оғир… қийин…
Бу ётишнинг сўнги, сўнги келсун!
Ёзилмаганми бу тунлар сўнгида тонг отмак?

Кўзимда эрта ва кеч бир йиғин хиёл очилар,
Хаёл билан кўраман, кўк юзи булутли каби,
Бутун кўнгил ва юраклар оловли, ўтли каби;
Булут кўзидан эса ерга оғу –ёш сочилар.

Менинг ўйимми қора? Ёки юрт кўкида булут,
Қуюқ булут тўдаси қонли ёш тўкиб йиғлар?
Меним бу хаста дилимни яна нечун тиғлар?
Меним-да кўксима боқмоқчи истар ул бир ўт?

Бўғиқ , қисиқ бу кўнгил кучли ўт билан ёнадир,
У ўт орасида юртнинг хаёли жонланадир…
922 йил, 11 Феврал, Бухоро.

КУЗ

Кўм-кўк экан, сарғайдилар япроқлар –
Оғриқ, мағлуб, тутқун Шарқнинг юзидек.
Бўронларнинг кўзлари, ким ўйноқлар,
Ғолиб Ғарбнинг қонга тўлган кўзидек,

Қора булут тўдаси ким кўкларни –
Шарқни ёпган парда янглиғ ёпмушдир.
Куз қўшини – оғу тўлуғ ўқларни
Ёз бағрига ҳеч саноқсиз отмишдир!

Бало янглиғ қатор-қатор чизилиб,
Кўк юзидан қарғалар ҳам ўталар.
Шарқдек ичдан яширингина эзилиб,
Кўп жонлилар сўнгги тинни куталар.

Бутун борлиқ – чоғлик ўчиш олдида,
Совуқ… қора қишга кўчиш олдида.
921 йил, Ноябр 1, Бухоро.

ЮПАНМОҚ ИСТАГИ

Билмадим кўнглимни юпатгай кимлар:
Тоғларми, тошларми ё оқар сувлар.
Ёки кишанлардан бўшалган қуллар,
Ёки севилмасдан ташланган туллар?

Ёки ойдин тунда кўзимни олмай
Кўклардан юпатқич юлдуз ахтарай?!
Ёки тонг чоғида сабо юпатғай,
Ёки ойдан томган вафосиз нурлар?

Ёку кўз ёшидан йиғилган бир кўл
Бўйида эгилган толда бир булбул
Сайраса, йиғласа, маъшуқаси гул
Кулганда юпатгай кўлдаги хурлар?

Чарчаган йўловчи йўлдан адашса,
Текис йўл қолса-да, тоғларни ошса,
Йўлни кўрсатувчи юлдуз-да қочса,
Шунда юпатгайми яланғоч чўлллар?

Эркин далаларнинг эркин султони,
Сонсиз подаларнинг ёлғиз чўпони
Най чалиб тоғлардан истаса ёрни,
Балки юпатгуси “ёр” деган куйлар?

Турмушда, хаёлда… ҳар бир нарсада
Ёлғиз алданишни кўрган бир банда
Борлиққа қарғишлар ёғдирган танда
Балки юпатгуси у аччиқ сўзлар?

Денгизлар қайнаса, тошса сувлари,
Кесилса йўлчининг истак йўллари,
Денгизга айланса ўнг ва сўллари,
Балки юпатғуси ҳўлланган кўзлар?

Кўнгилда уйғонса енгил ҳаваслар,
Узилса, бузилса олтин қафаслар,
Бирга ичишсалар бир тўда мастлар,
Балки юпатгайлар ўйноқи қизлар?

Ўйланган ўйларга кўнгил юпанмас,
Кўнгилнинг истаги ўй билан қонмас,
Айтарлар бу тунда ёруғ шам ёнмас,
Чақмаса гугуртни асл ўғиллар….
922 йил, июн 9, Жумабозор станцияси (Ўрта Осиё Темирйўли).

2-бўлим: УМИД ва ИМОН:

ХАЛҚ

Халқ денгиздир, халқ тўлқиндир, халқ кучдир.
Халқ исёндир, халқ оловдир, халқ ўчдир…
Халқ қўзғалса куч йўқдир, ким тўхтатсин.
Қувват йўқ, ким халқ истагин йўқ этсин.
Халқ исёни салтанатни йўқ қилди.
Халқ истади, тож ва тахтлар йиқилди…

Халқ истаги: озод бўлсин бу ўлка,
Кетсун унинг бошидаги кўланка.
Бир қўзғалур, бир кўпирар, бир қайнар,
Бир интилур, бир ховлиқар, бир ўйнар,
Йўқликни-да, очликни-да йўқ этар,
Ўз юртини ҳар нарсага тўқ этар…

Бутун кучни халқ ичидан олайлик,
Қучоқ очиб халқ ичига борайлик!
921 йил, 7 Сентябр, Бухоро.

МЕН ҚОЧМАДИМ

(Тошкентдаги ўртоқларимға)

Мен қочмадим! Нега мени “қочди” деб,
Йўқға бунча шовқун-сурон қилдингиз?
Қучоғини “ўзлиг”ига очди деб,
Оқ исмимга қора занжир илдингиз?

Мен “ўзлик”дан кўпдан бери узилиб,
“Кўплик” ичра ботиб кеткан танамен.
У “кўплик”нинг қайғусида чўзилиб,
Қулоч отиб, сузиб юрган – яна мен.

Мен янгиликлар ўлкасидан синмаған
Бир қанотни тақиб олиб, қўзғалдим;
Шу йўлимда япроқлари сўлмаған
“Ёш яғоч”нинг соясида тўхталдим.

Икки кўзим ялт-юлт этиб кўкимдан
Тилагимнинг юлдузини қарайдир.
Чоғ-чоғ йиғлаб, ўтиб кетиб ўнгимдан
Қора булут, унинг юзин қоплайдир.

Бироқ яна унинг юзи кўриниб,
Кўзларимни қамаштириб қўядир.
Қилич ботиб, ханжар дилга уруниб,
Тунга яна қайси қараш тўядир?

Мен қочмадим! – мен тилакни излаймен,
Қанот кучлик, борган сари тезлаймен!
921 йил, Бухоро.

***

ЎТЛИ СУВ

Зўр денгизнинг тўлқинидир, бағримда
Юз йилларнинг қонли қўрқинч изи бор.
Юмшоқ сувдан бирикирган оғзида
Шафқат билмас исёнларнинг сўзи бор!

Қандай мағрур ахмоқлар, ким тинч ерда
Тот олурлар уни қарғаб, сўкмоқдан.
Йўлчи бўлиб, йўлга чиққач, бу ерда
Жон берарлар даҳшатидан, қўрқмоқдан.

Қора булут кўзларидан кўп чоқлар
Ҳовуч-ҳовуч янги кучлар оладир.
Эй тинч ерда кулар юзли ўйноқлар,
Сизга ёлғиз қовоғини соладир.

Саватингиз, хуржунингиз кўрди, ким
Кўз ёшлари қайғулар-ла тўлмишдир.
Учиб ўткан йўлчилардан сўрди, ким
Қўлингизда жон йигитлар ўлмишдир.

Кўпирар ул, ҳовлиқар ул, тошар ул,
Гўрингиздан наъра тортиб ошар ул!..
922 йил, Март 22, Тошкент.

***

КЕЛ БЕРИ

Кел менга, кел, кел менга,
Қучоғимни очганмен.
Турмуш – ҳақиқат бўлса,
Борлиғимни отганмен.

Мен кучли, менда исён,
Мен – тўлқин, менда туғён.
Кўпирурмен, тошармен,
Чегарамдан ошармен!

Тўфоним елни босар,
Турмуш тоғларин ошар
Ва ўлмас, мангу яшар!..
921 йил, Сентябр 21, Девонабоғ.

ВИЖДОН ЭРКИ

(Тутқунларға)

Эй тутқунлар, эй эзилган,
Эй қийналған йўқсул эллар!
Эй умидсиз, эҳ чизилған
Дор олдига… оппоқ диллар!

Эй бевалар, бечоралар,
Эй боғланған кишанларга,
Эй эрк учун оворалар,
Кўп ялинманг сиз уларға!

Бўрилардан омон кутмак
Тентакларнинг ишидир ул.
Ҳар маънини ҳатлаб ўтмак
Турмушда энг тўғри бир йўл.

Зулм олдида ҳар бир нарса,
Эҳтимол, ки бўйнин эгар.
Агар зулм авжга келса,
Кўк боши-да ерга тегар.

Ҳайвонларға, инсонларға
Золим эга бўлмай қолмас.
Фақат эркин виждонларға
Эга бўлмак мумкин эрмас!..
Июн 1922, Самарқанд.

КУРАШ

Бақирғувчи, ўкиргувчи бир товуш
Ботирларнинг жон сўраған товшидир.
Йиқитгувчи, ағдаргувчи қўзғалиш
Яқиндаги зўр курашнинг бошидир.

Тентаклардек борар ерин билолмай,
Унда-бунда ўзни урган душмандир.
Кенг юракда тура олмай, сиғолмай,
Тошиб кеткан йўқсилдаги имондир.

Улуғ, қаттиқ ағдаргувчи бир кураш,
Ё бор бўлиш, ё йўқ бўлиш,
Йўқ – яраш!
921 йил, Март 8, Тошкент.

ЮРТ ЙЎЛИ

Узоқ… оғир йўлға чиққан йўлчимен,
Бу йўлларда қилағузим юлдуздир.
Мен юртимнинг пок истакли кучимен,
У юлдузнинг тугалиши кундуздир.

Томирларим, олов каби қайнаған
Қонларини кечмишлардан олмишдир.
Билагимда ирғиб, чопиб ўйнаған
Унутма, ким оёқларинг толмишдир.

Узоқ йўлнинг йўлчисимен, борамен,
Истагимни бу йўллардан оламен.
922 йил, Декабр 12, Бухоро.

3-бўлим: ЧЎРИЛАР УЧУН

ШАРҚ ҚИЗИ

(Синглимга)

Айталар, ким совуқ, шумли қора қиш
Ўтиб кетиб, келмиш чиройли баҳор.
Гулга ошиқ бўлиб, сайрар эмиш қуш,
Гул ҳам ул қушларга нозланиб қарар.

Айталар, далада ер бети тамом
Кўм-кўк духобадан кўйлаклар киймиш.
Хўрозлар чақириб, юзин очса тонг,
Сабонинг лабини ошиқлар эммиш…

Ҳар кимда бир шодлик, ҳар кимда бир руҳ,
Ҳар ким кулиб қарар эмиш дунёға.
Ҳатто, чол-бобойлар айталармиш: “Уҳ
Чиқиб юрсанг эди ёзги ҳавоға!”

Фақат мен бир ўзим, Шарқнинг бир қизи
Баҳор келганини кўрмай қоламен.
Узун, қора қишнинг кетмасдан изи
Унинг дўсти – кузни кутиб оламен.

Меним учун ёруғ дунё роҳати –
Тўрт девор ичинда кўзлар ўйнатмак.
Меним учун улуғ шодлик соати –
Телба кўкрагимда ўйлар уйғотмак…

Мен бир Шарқ қизимен, Шарқнинг ўзидек
Бутун таним, жоним – хаёл уяси.
Меним қора кўзим кийик кўзидек
Белгисиз овчининг ўқин кўргуси….

Айталар, ким ёзда ҳар бир жонивор
Эркин нафас олар, шодланар, яйрар…
Айтмайлар, ким Шарқда борлиқ хотинлар
Ул ёруғ дунёга не замон кирар?
920 йил, Апрел 22, Тошкент.

МЕН ва БОШҚАЛАР

(Ўзбек Қизи Оғзидан)

Кулган бошқалардир, йиғлаған менмен,
Ўйнаған бошқалар, инграған менмен.
Эрк эртакларини эшиткан бошқа,
Қуллик қўшиғини тинглағон менмен.

Бошқада қанот бор, кўкка учадир,
Шохларға қўнадир, боғда яйрайдир.
Сўзлари садафдек, товуши найдек
Куйини ҳар ерда элга сайрайдир.

Менда-да қанот бор, лекин боғланғон…
Боғ йўқдир, шох йўқдир, қалин девор бор.
Сўзлари садафдек, товуши найдек.
Куйим бор. Уни-да деворлар тинглар…

Эркин бошқалардир, қамалғон менмен,
Ҳайвон қаторида саналғон менмен.
Апрел 1921 йил, Тошкент.

НАВРЎЗ КУНИДА

Хира, ўчкан, кирлик, кучсиз дилларга
Ёруғ ёғду турмуш сепган янги кун,
Сира севинч бермас ўзбек қизига,
Йўқса унға мангуликми қора тун?

Неча юз йил кишанларда энтиккан
Қашшоқ, йўқсил, тутқунларга эрк берар,
Ўзбек қизи: “Бошқаларга эрк берган
Менга қани эркинг?..” деса, не деяр?

Кўклардаги дона-дона сочилған
Юлдузларми эзгу кунни олқишлар?
Кимга тегар юлдуз кўздан отилған
Аччиқ гина, лаънатлару қарғишлар?

Гулой, Тўти, Қумри, Ойхон, Ёрқинлар
Наврўз куни деворларға қарайлар.
Кўчаларда эр-қизлардан оқинлар,
Тутқунларнинг ёнлариға кирмайлар.
Қаторларға уларни ҳам олмайлар,
Тутқунларни кишига ҳам санмайлар…

Тутқунларнинг кўз ёшлари баҳорнинг
Шудрингидек гўзалликни хўллайлар.
“Гўзалликни севдим ” деган эркинлар,
Кўриб туриб уялмайлар. Ўлмайлар!..

Наврўз куни эрксизларга эрк берар,
Ўзбек қизи эркли кунда бўшолмай,
Зиндон каби тор уйидан чиқолмай,
Қалин, оғир деворларни йиқолмай,
Борлиғини кенг дунёга отолмай,
Чин эрк кунни кута-кута телмирар…
921 йил, Апрел 27, Тошкент.

4-бўлим: СЕЗГИЛАР

БАРГ

Жонланди, яшарди, кўкарди қарашим,
Ўзимда бир турли эркинлик сезамен.
Кўнглимда қолмади шу тинда ғам-ғашим,
Умиднинг ипаклик қилини чўзамен.

Шу чоғда, шу боғда ҳар нарса юмшоқдир
Ҳар нарса кўкарган, ҳар нарса яшнайдир.
Шу боғда, шу чоғда ҳар нарса оппоқдир,
Қуёш-да нурини ҳовучлаб ташлайдир.

Ариқда сувларнинг ўйноқи қўшиғи
Шохларда ухлаган баргларни уйғотди.
Айниқса, шамолнинг у юмшоқ шўхлиги
Шохларда баргларни титратди, ўйнатди.

Қип-қизил қанотли капалак, йўлида
Учратди чиройли чизанак қизини,
Капалак тикилгач, у қизча қўлида
Ушлаган япроқ-ла беркитди юзини.

Олтинли қўнғизни болалар ушлашиб,
Ип билан кўкларга учириб ўйнайлар.
Қулликни севмаган йўқсилни кучлашиб,
Нимага ўзининг эркига қўймайлар.

Лабларим шу тунда чанқаған, қизарған.
Кавсарнинг сувидан шароблар истамас.
Фаришта қилиқли, малика қизлардан
Чанқоқни босувчи бир ўпич сўрамас.

Кўклардан малаклар қиз бўлиб тушсалар.
Яна мен ўтларни қўйнимга қўймаймен.
Қўйнимга тўлсалар, қўйнимдан тошсалар
Гулларнинг ҳидлари… Мен сира тўймаймен.

Ўпмаймен шу чоғда фаришта – малакни,
Ўпамен бутоқда титраган бир баргни…
1922 йил, Май 12, Бухоро.

НИМА?

Бир-икки яхши сўз айтдинг,
Ҳолимни англаганингми?
Кўзларни қайғили этдинг
Ҳолимға йиғлағанингми?

Ётликлар битдими энди,
Ортиқ мен сенга яқинми?
Қарғишлар битдими энди,
Олдимми эски ҳаққимни?

Тўйдиргич, қоп қора тунлар
Ёпқични олдими биздан?
Юргайми ёғдули кунлар
Сен боскан “севгили” издан?

Кўкламнинг олдини тўскан
Зулматлик қишми йиқилди?
Бўйниға лолалар оскан
Кўкламми ўрнига келди?

Кўнглимда сирли қоқилған
Кўнглумнинг сарпосидурми?
Ё кўкда янглиш отилған
Бир юлдуз куррасидирми?

Бир сўзла, биргина сўзла,
Қолдирма шубҳа кўнгилда!
922 йил, Июн 22, Тошкент.

5-бўлим: СЕВГИ

ҚИЗАРИШ

Нечун қизарди юзинг қип-қизил анор янглиғ,
Дилингда ўйноқи бир шарпа ўтдими шошилиш?
Кўзингда кучли ҳавасларнинг излари қолмиш…
Қизармоғинг, йўқ эса, сирли ипками боғлиғ?

Қизарғанингда лабингдан-да бир тилак учди,
Унинг қанотлари кўнглимга ғамли ел урди.
Ойимни ул тилагин бирла илгари сурди
Ва кўкда бир тўда алдамчи севгилар қучди…

Нечун, нечун яна кўзларда томчилар ўйнар?
Нечун, нечун бу аламларни кўммадик бирга?
Нечун, уларни ташийликми сўнг қўнуқ – гўрга?
Нечун юзинг яна сўлғун, нечун узун ўйлар?

Лабингда биргина сўз бор, фақат дея олмайсен,
Нечун уни демакка кечмишингми қўймайдир?
Нечун мени кўрганда энди сўзлай олмайсен?
Нечун сенинг қарашинг ўйга ҳеч тўёлмайдир?

Бир оз… бир оз сўзла. Англатиб бер сен,
Лабингда мангу ёпиқ қолмасун у биргина сўз.
Гўзал чечакдек очилсун сўнук ва сўлғин юз
Ва мен-да дардингга бир чора, бир шифо топайин.

Лабингда қолса у сўзлар яна ўшал қизариш,
Яна кўнглингда ҳароми ва ўйноқи шарпа,
Яна сўниш ва ўчиш… мангу, доимо қарғиш,
Битар, кетар шу балолар… лабингга жон кирса!

Нечун юзингда қизил чўғ каби ёниш, қизариш?
Ярарми менга-да билмак, нечун, нечун бу иш?
922 йил, Феврал 5, Бухоро (Ҳарбий Хастахона)

КУЛМАК ИСТАДИНГ

Не учун кулмак истадинг, гўзалим?
Йўқса сўлмоқди лабларингнинг иши…
Не учун тишларингнинг беркиниши
Бу йўли битмак истади, малагим?

Сен, ки кулмак билан вужудимни
Баъзида севгига кўтарардинг.
Сўнгра бирдан яна чўкар эрдинг
Эски, беҳуда, кенг хаёлларингга.
Ол қўлимни бир оз-да қўлларингга,
Кўкка беҳуда қўйма дудимни!

Севги – дард, севгувчи-да – бир тентак.
Сен-да тентакдан эътироз этасен.
Қочасен. Оҳ, фақат одош кетасен.
Истагинг борми, ким бориб етасен?
Қайда бўлсанг-да, ғирт бўғар севмак,
Севгидан кечмак истасанг, гўзалим,
Ташла, бехуда ўйдир ул, азалим.

Менга бир кулмак истадинг, малагим.
Кул, ки кулсун кулолмаган тилагим!
922 йил, Январ 4, Бухоро [Ҳарбий Хастахона].

ЗИЯ-ЙИ ҚАМАР

(Усмонлича)

Қамар зиясини докдукче далғали денгизе,
Гелир хаёлиме гечмиш о умр-и ишқ-и ҳевес.
Юзунг зиясини серпдикче бу солуқ бенгзе
Гўнгул телатуна башлар; фақат юзунде қафас.

Гўнгул қафесда теламла уғраширкен бен,
Заволли бен гине аваре ишқинг ардиндан
Қошар, гидер. Гине эмели булмаярақ
Дўнар, гелир, док’керим қатрлер…сефеф гиби ақ!

Денгиз мияб-и кебуд иле иште чалқанарақ
Телатумунда мудавим… бен иште алданарақ
Гўнгул телатум иле “ишқ гел, бириқма!” дерим,
Ве шўйле ишқ-и серабинг элинде жом верир идим.

Денгиз телатуми устунде бир йиғин перилер,
Беяз, хафиф сисе бензер зариф телбисле
Қамар зиясини ўқшар ве рақс эдер, севинир.
Денгиз қучағи – ўюн бақчаси гулер, ойнар.
Бен иште севгили умудлер … ве сонг тенеффусле
Нефес алир ве гине раҳима гирер, гидерим,
Бу йўлда жанум, ҳич шубҳасиз, феда эдерем….

Қамер зиясинин серпер о далғали денгизе
Юзунг зиясини серпер бу сопсолуқ бенгизе.
922 йил, Феврал 2.

СЕНДАН ЙИРОҚДА…

Йироқлашдим, узоқлашдим бир неча кун сендан,
Хол сўраб кўр мендан,
Нега мунча оғир келди бу йироқлиқ менга,
Англатайин сенга!
Чунки сенинг қарашингда мен айрилиқни ўйламай
Кўзларингга тикилдим.
Ўзлигимга, борлиғимға баҳо қўймай, санламай
Ерга қадар эгилдим.
У кўзларнинг тошқинида балиқ каби сузганмен.
Айрилиқни ўйлайми?
Бошқа дунё, босқа ўйдан боғланишни узганмен.
Сенга қараб тўяйми?
Мана энди бир нача кун сендан йироқ қолдим-да,
Қайғуларға кўмилдим,
Айрилиқда қайғу ичра улишимни олдим-да,
Кўзларингни хўб билдим.
Энди сенга кўнгил дардин буткул очиб берайми?
Истайсанми сен шуни?
Истамасанг, қистамаймен… Олдин сени кўрайми,
Сўнг айтайми мен уни?
Яхши,… энди қанотимни ростлайин,
Учиб бориб олдин сени топайин,
Сўнг дардимни очайин.
922 йил, Апрел 11, Тошкент.

КЕТКАНИНГДА

(Клеупатрага)

Кетдингми мангуга ташлаб,
Қолдимми қайғуларим-ла?
Ҳижроннинг куйини бошлаб
Йиғловчи чолғувларим-ла?

Севгимдан сўнгги малаклар
Тўп-тўғри кўкками учди?
Кўнглимдан тоза тилаклар
Ёвнингми бағриға тушди?

Ортиқ сен мендан узоқда
Кўзларни ўйнатасенми?
Ортиқ сен бошқа булоқда
Дилларни қайнатасенми?

Ортиқ сен ундаги боғда,
Ортиқ мен якками қолдим?
Фарёд йўқ… барча жаҳон жим,
Ер ютса яхши шу чоғда!…

Кетдингми сен мени ташлаб?
Қолдимми қайғумни бошлаб?
1922 йил.

---

Гўзал Фарғона

Эй, гўзал Фарғона қонли кўйлагингдан айланай,
Тарқалиб кетган қора, ваҳший сочингга боғланай.
Ваҳший бир ўрмон каби бағрингни босмиштир қамиш,
Кўзларингда ҳеч кўринмас бир олов, бир ўт ёниш.

Кенг чўзиқ яйловларинг ёвларга очмиш кўксини,
Бир қора парда босибдир тупроғингнинг устини.
Кўзларинг сўлган, ўлик руҳинг билан боқдинг менга,
Қутулишнинг юлдузу асло кўринмасми сенга?

Ул баланд зўр тоғларинг нега тўсолмас ёв йўлин?
Йўқмидир ўткур қилич кесмакка ёвларнинг қўлин?
Биз бутун ожиз, заиф, бағри эзилган сен учун,
Бул қадар қонлар тўкилди ул дахидир сен учун.

Йиғлама, юртим, агарчи бул кунингда йўқ баҳор,
Келгуси кунларда бахтинг юлдузи ўйнаб қолар.

“Гўзал Туркистон”

Гўзал Туркистон, сенга не бўлди?
Сахар вақтида гулларинг сўлди.
Чаманлар барбод, қушлар ҳам фарёд,
Ҳаммаси маҳзун. Бўлмасми дил шод?
Билмам не учун қушлар учмас боғчаларингда?

Бирлигимизнинг тебранмас тоғи,
Умидимизнинг сўнмас чироғи.
Бирлаш, эй халқим, келгандир чоғи,
Безансин энди Туркистон боғи.
Қўзғал, халқим, етар шунча жабру жафолар!

Ол байроғингни, қалбинг уйғонсин,
Қуллик, асорат – барчаси ёнсин.
Қур янги давлат, ёвлар ўртансин.
Ўсиб Туркистон, қаддин кўтарсин,
Яйраб, яшнаб ўз Ватанинг гул Боғларингда!

***

БУЗИЛГАН ЎЛКАГА

Эй, тоғлари кўкларга салом беран зўр ўлка,
Нега сенинг бошингда қуюқ булут кўланка?
Учмохларнинг кавсаридек покиза,
Садафларнинг донасидек топ-тоза
Салқин сувлар тоғдан қуйи тушаркан,
Томчилари ёмғир каби учаркан,
Нима учун йиғлар каби инграйлар?
Ёв борми, деб тўрт тарафни тинглайлар?
Табиатнинг ўтини йўқ ўтида,
Шарақ-шарақ қайнаб чиққан булоқлар
Ҳар қоронғи, қўрқинч туннинг бетида
Шифо истаб келмасин дер, қўноқлар.
-Бу нега?
Айт менга.
Кўм-кўк, гўзал ўтлоқларинг босилғон,
Устларида на пода бор, на йилқи,
Подачилар қайси дорға осилғон?
От кишнаши, қўй маъраши ўрнига
-Оҳ, йиғи,
Бу нега?

Туморчалар хамойиллар тақинган,
Далаларда лола барги ёпинган,
Тоғ-тошларда ўйин қилган,
Чопинган
Гўзал қизлар, ёш келинлар қаерда?
Жавоб йўқми кўклардан-да, ердан-да,
Хароб бўлган элдан-да.
От минганда, қушлар каби учгувчи,
Эркин-эркин ҳаволарни қучғувчи,
От чопганда, учар қушни тутқувчи,
Учар қушдай ёш йигитлар қаерда?
Тоғ эгаси – сор бургутлар қаерда?

Сенинг қаттиқ сир – бағрингни кўп йиллардир эзганлар,
Сен безсанг-да, қарғасанг-да, кўкрагингда кезганлар.
Сенинг эркин тупроғингда ҳеч ҳақи йўқ хўжалар,
Нега сени бир қул каби қизғанмасдан янчалар?
Нега сенинг қалин товшинг “кет” демайди уларга?
Нега сенинг эркли кўнглинг эрк бермайди қулларга?
Нега тағин танларингда қамчиларнинг кулиши?
Нега сенинг турмушингда умидларнинг ўлиши?
Нега ёлғиз қон бўлмишдир улушинг?
Нега бунча умидсиздир туришинг?
Нима учун кўзларингда туташгувчи олов йўқ?
Нима учун тунларингда бўриларнинг қорни тўқ?
Нима учун ғазабингни уйғотмайдир оғу-ўқ?
Нима учун борлиғингда бу даража бузғунлик?
Нима учун ўч булути селларини ёғдирмас?
Нима учун куч тангриси бор кучи-ла солдирмас?
Кел, мен сенга қисқагина достон ўқий,
Қулоғингга ўтганлардан эртак тўқий.
Кел, кўзингнинг ёшларини суриб олай
Кел, ярали танларингни кўриб олай, тўйиб олай.
Нима учун ағдарилган, йиқилган
Оғир тойнинг заҳар ўқи кўксингда?
Нима учун ёвларингни бир замон
Йўқ қилғундай темирли ўч йўқ сенда?
Эй, ҳар турли қулликларни сиғдирмаган ҳур ўлка,
Нега сенинг бўғизингни бўғиб турар кўланка?
Андижон, 1921 йил

АМАЛНИНГ ЎЛИМИ

Кўнглимда йиғлаған малаклар кимлар?
Шарқнинг оналари, жувонларими?
Қаршимда инграган бу жонлар кимлар?
Қуллар ўлкасининг инсонларими?

На учун уларнинг товушларинда
Ўтган асрларнинг оҳанги йиғлар?
На учун ёзмишнинг ўйнашларинда
Ҳар юриш кўнглимни ништардек тиғлар?

Кенглик хаёллари учдими кўкка,
Бутун умидларни ёвларми кўмди?
Мангу тутқунликка кирдими ўлка,
Хаёлда порлаган шамларми сўлди?

Кечанинг жон олғич қоронғилиғи,
Ҳаёт юлдузини хаёлми билди?
Шунча тутқунларнинг ҳақи, хақлиги
Бир ҳовуч тупроққа қурбонми бўлди?

Оҳимнинг ўтидан чиққан шуълалар
Шарқнинг кўкрагида бир жой топмасми?
Кўксимдан қисилиб чиққан наъралар
Ухлаган дилларга силжиб оқмасми?

Ҳар кеча кўкларда ўйнаган юлдуз
Айтар эди менга: “Эрклик юлдузи -
Тутқин еллар учун само кундузи.”
Кўнгилда қолғуси унинг бир изи”.

У бир из кўзимнинг нурларидан ҳам
Юксакдир. Мен уни ўпмак истаймен,
Агар топилмаса, бу юртлардан ҳам
Кўчиб йироқларга кетмоқ истаймен.

Йиғлаган, инграган амал қизими?
Кўкдаги юлдузлар унинг изими?
1921 йил.

ЁНҒИН

Таланмаган, йиқилмаган ер йўқ.
Гўдаклар найза бошида…

(Хабар.)

Нега менинг қулоғимда тун ва кун
Бойқушларнинг шумли товши бақирар?
Нега меним борлиғимға ҳар ўюн
Ва ҳар кулги оғу сепар, ўт қўяр?

Кўнглим каби йиқиқ уйлар, қишлоқлар,
Бойқушларга бузуқ кўксин очганми?
Ота-она, таниш-билиш, ўртоқлар
Юртни ташлаб, тоғ ва тошга қочқанми?

Шундай катта бир ўлкада ёнмаган,
Йиқилмаган, таланмаган уй йўқми?
Бир кўз йўқми қонли ёши томмаган,
Бутун кўнгил умидсизми, синиқми?

Подаларнинг яйловида бўрилар
Қонга тўйгач, увлайдиларми кўплашиб,
Йиқиқлардан ўлкаларни тўплашиб,
Ўтми қўяр алвастилар, парилар?

Табиатнинг бутун ёмон томони
Шу ўлкага фақат жилва қилдими?
Мўминларнинг оқ виждони, имони
Шам сўнгандай тинсизгина сўндими?

Қиличларнинг тилларида қизил қон,
Булоқларнинг суви янглиғ тошдими?
Яланг бола, яланг гўдак – маъсум жон
Найзаларнинг бошларидан ошдими?

Кенг яйловга ўтми кетди, ёндими?
“Маданият” истагига қондими?
1921 йил.

1

ТЎФОН

(Анадўли Қишлоғининг Музаффар Ўрдаларига )

Эй Инону, эй Сакария, эй истиқлол эрлари,
Миллий Мисақ олинганча тўхталмасдан илгари!

Биламиз, ким жаннат каби тупроғингиз ёвларнинг
Гўдакларни ястағучи оёқлари остида.
Биламиз, ким товушингиз ҳақсиз чиққан давларнинг,
Инсофсизча шовқинларнинг, хурушларнинг пастида.

Биламиз, ким “маданият” бешигида ўлтурган
Жаллодларнинг бутун таъма ва ҳислари сизларда.
Биламиз, ким “озодлик” деб шовқин қилган, бақирған
Бўриларнинг оч кўзлари, олтин тўла ерларда.

Биламиз, ким унлар сизни яшамоққа қўймайлар,
Биламиз, ким қонингизни томчи-томчи ичалар,
Биламиз, ким унлар сира ювош халқни севмайлар,
Биламиз, ким тупроқ учун инсонлиқдан кечалар.

Биламиз, ким сиз йўқсуллар сўнг чоғда
Шундай ёмон душманларнинг қўлида
Мангу асир, мангу тутқун бўлишни
Истамасдан қўлга яроғ олдингиз.

Биламиз, ким қатор-қатор қишлоқлар
Синасига нон тўлдирған тупроқлар,
Ўт ичинда, шунинг учун ўлишни
Ортиқ кўруб, жонни ўтқа солдингиз.
Жонни қонға –ўққа ўтқа солдингиз.
Фақат бу кун тотли бир ўч олдингиз,
Яна бир қўр тарихларда қолдингиз!

Эй истиқлол, эй Сақария, эй Инону эрлари,
Юр, мазлумлар тўфонининг ўч олғучи селлари!

***

ГЕЛИЁРСУНГ!

(Шарқ Қурултойи вакилларига)

Йўлдош Файзулла Сайидга армуғоним.

Гелиёрсунг дағ, тепелер ашарақ,
Гелиёрсунг су, денгизлер гечерек,
Гелиёрсунг амалине-қошарақ,
Гелиёрсунг ўз ёлинги сечерек.

Чоқдан бери сўнмиш олан гунешинг
Тепелерин енг башиндан гўрунди,
Чоқдан бери юз дўндурмиш мехвешинг
Эмелингинг нурларина бурунди.

Ҳер сафхаси алчалмани язарак,
Сенинг учун қан ағлаян тарихинг,
У ёллари хаялиле бозарак
Язмададир парлайишин ярнинг.
“Шарқ гўзели” дейе ғарби яндиран
Кара сачли, кара гўзли у сенинг
Гўзел қизинг, ўлумлери андиран
Чехресиле ағлиёрду: Бен онунг
Гоз яшлари арасинда батиёр,

Боғулуёр ўлуёрдум… Гелмиёр
Гелмиёрди имдадима хеч киши
Кесилмишди санки жахан нефеси.

Дағ, тепелер, ашип евет сен гелдинг
Бен де шимди алиёрум генг нефес;
Сен де затен рухен эсир дегилдинг,
Ялгиз сенинг вужудуну кисарди
Алчак ғарбинг гейдирдиги дар кафес…
Вужудунга пек дарди.

Гелиёрсун дағ, тепелер ашарак,
Гелиёрсун чўл, сахролар гечерек
Беклиёрум бен де хаят ичерек,
Йулларина гул лалелер сачарак,
Кучағими ачарак!
Хараретли, селамими кабул эт
Хурметими бутун Шарка такдим эт!

***

ЯШАЙИШ

Оғир-оғир ва фақат қайғидан йироқ уйқу,
Нечун узоқларга қочдинг, ки кўп ямандир бу!

Кўзум очилди, бироқ кўрмадим гўзалликни,
Кўнгулда ёш ила кўрдим бутун тубанликни…
Йўқ эрмас эрди гўзаллик билан чиройлилик,
Фақат улар тубида жилваланди ҳайвонлик…
Кулиб қарар эди дунёси гоҳ-гоҳлари
Фақат кулушлар ичинда, фиғон ва оҳлари!

Нечун очилди кўзим, қайга кетди уйқуларим?
Бу уйғонишда тўлиб тошди қайғуларим…

***

ЁТОҚДАН…

Оғриқ олди, қайғу олди, зор олди,
Сўнук кўзли, бағри эзик ёр қолди.

Қайда қолди Мулла Бозор – девона,
Қулоғимга ўқир эди афсона:
Эзгу жойга оқ от билан кирган(и)ни,
Дил каъбасин ўқлар билан бузган(и) ни…

Йиқиқлардан, қабрлардан товушлар;
Ўлукларнинг саломини ўқийлар.
Борлиғимни қўрқинч ўтлар ҳовучлар,
Хонақоҳлар фано тўри тўқийлар.

Сирли сирдан қилдай бўлсин хабар йўқ,
Йўқса ул-да* ўтганлардек сўндими?
Оқ деб, пок деб юрганларда дил бузуқ,
Йўқса фано майсалари ундими?

Алам олди, фироқ олди, қон олди,
Амал қолди… Кўзи ёшли жон қолди.
1922 йил, Январ 21, Бухоро [Ҳарбий Хастахона].

ЭРКИНЛИК ИСТАГИ

Эркин кўнглим чидай олмас бу сиқиқ,
Бу боғланған, бу “эгалик” турмушда.
Агар шундай кета берса, бу аниқ,
Тилак учун қила олмас бир иш-да!

Шунча чоқлар чидаб келган кўнглимга
Бу кунгина ўз чизиғи тор келди.
Гўё унинг қўл тегмаган бўйнига
Ип боғланиб, жуда қаттиқ тортилди.

Ул интилиб, ул уриниб ётадур,
Тор қафасдан қутқарғали ўзини.
Теваракка аччиқ қарғиш отадир,
Билмадим, ким қон босганми кўзини?

Бундан бурун ул кўп оғир тинларни
Чидам билан, тинчлик билан ўткарди.
Қаршисида авраб турган жинларни**
Кўра туриб қурамади, кеткарди,

Шунинг учун тубанларнинг тубани
Ёвуз, бузуқ кишилар ҳам эркинча
Таларларди, эмарларди-да уни
Сўкарларди орқасидан ҳар кеча.

Ул қандай тор, қандай сиқиқ ерларда
Қандай бузуқ чизиқларда бўлмади?
Ул қандай хор***, қандай тубан ерларда
Қилини ҳам қимирлатмай турмади?

Энди ул-да тор чизиқдан безгандир,
Қайтиб унга киришликни истамас,
У маъносиз “эгаликлар” эзгандир,
Улар билан бир тин бўлсин туролмас.

Ул эркинлик, ўзбошлилик истайдир,
Кетга қараб – ўлим бўлсун – кетмайдир.
1922 йил.

МАСТЛИКДА

Х…га.

Май бу кун шишадан тошиб чиқмишдир,
Унинг бир томчиси ерга тушмасун.
Уни хаёлимиз амал демишдир,
Амаллар мажлисдан четка кўчмасун.

Майлар шишаларда қўшуқлар айтиб,
Бизнинг ийдимизни қутлаб турадир.
Майнинг кўпуклари минг қатла қайтиб,
Мажлис лаззатини сўзлаб турадир.

Майнинг атрофинда эски ўртоқлар,
Йиғилиб ўлтуриб, суҳбат қилалар,
Мажлис шодлиғини кўруб оппоқлар”
Ҳурмат юзасидан салом бералар.

Майнинг кўпуклари тутқун ўғлини,
Қайғу чоқларида юпатиб турсун,
Мастликда ўрганиб ўнг ва сўлини
Ўксук болалари у йўлдан юрсун.

Майнинг кўпуклари кўзнинг қораси,
Мастлар ўлсалар-да “эслик” қилғуси.

***

ҚИЛИЧ ва ҚОН

Қиличим қинда қолмасин, чиқсин,
Тиғиға тилларим томизсин қон,
Амалим қонли тиғим ўпсун,
Қолмасин қонни севмаган бир жон.

***

ҚИЗЛАРНИНГ ДАФТАРИГА

Кўнгил, тинмас кўнгил, энди етар, кўз тикма гулларга,
Гўзалдир, ёшдир ул гуллар… фақат алданма унларга,
Ки қизғанмас, кўнгул қўймас сенингдек оқ кўнгулларга!

***

КЎКЛАМ ҚАЙҒУСИ

Эй қоронғи, узун қишнинг хаёли
Кўклам чоғи кўзларимда ўйнама!
Айрилиқнинг чидаб бўлмас малоли
Кўкат, майса юзларида қайнама!

Бироз… бироз кўнгил берай кўкламда
Шафтолининг гўзал, қизил юзига.
Бироз… бироз алданайин кўнглимда
Бош чиқарған йигитликнинг сўзига.

Қаршимдағи кулиб турған юмшоқ қиз,
Кўмкўк майса ўртасида бир гулдир.
Кўп йиғладим… ёшларимни қатор чиз
Ва қаршимда гўзал қизни бир кулдир!

Кўклам чоғи … сайроқ булбул сайрамас,
Не учун, ким тамбуримнинг тили йўқ.
У гўзал қиз чин қараш-ла қарамас,
Не учун, ким умидимнинг йўли йўқ.

Тилларимда ҳар кўкламнинг қўшиғи,
Юрагимда ҳар гўзалнинг севгиси,
Кўзларимда ҳар қайғидан бир йиғИ,
Юзларимда алданишнинг белгиси…

Ёлғиз менми кўклам чоғи йиғлаған?
Ёлғиз менми ҳар умидда алданған?
Ёлғиз менми кўкрагини тиғлаған?
Ёлғиз менми севинч билан бўлмаған?

Эй кўкламнинг кўз тортғучи келини,
Нима учун йиғлатасен бир мени?..

***

БИНАФША

Ёз қайғуси.

Бинафша сенмисен, бинафша сенми,
Кўчада оқчага сотилган.
Бинафша менменми, бинафша менми,
Севгингга, қайғунгга тутилган?

Бинафша, нимага бир озроқ очилмай,
Бир эркин кулмасдан узилдинг?
Бинафша, нимага ҳидларинг сочилмай,
Ерларга эгилдинг, чўзилдинг?

Бинафша,
Айт менга,
Кимлардир улар, ким
Игналар бағрингга санчалар?
Бинафша,
Бир сўйла,
У қандай қўллар, ким
Узалар, ҳидлайлар, янчарлар?
Бинафша, шунчалар чиройли юзинг бор,
Нимага узоқроқ кулмайсен?
Бинафша, шунчалар тортгувчи тусинг бор,
Кўнглимга эркинлик тўкмайсен?

Бинафша, йиғлама, бинафша, кел бери,
Қайғингни қайғумға қўшғил,
Бинафша, сенингчун кўкрагим: эрк ери,
Бу ердан кўкларга учғил!

Бинафша, гўзалим, қайғилим келмайсен,
Қайғинг зўр, қайғимни билмайсен,
Менга бир кулмайсен!..
1922 йил.

***

3-бўлум: СЕВГИ ТУН

Эркин шеър

Тун ёмон, тун қоронғи,
Тун қўрқинч, тун азоб!
Тунда эски ва янги
Ҳар нарса хаёл ва сароб!

Туннинг узунлиги,
Чуқурлиги кўп ёмон.
Туннинг бузуқлиги,
Ёлғизлиги беомон!

Тунда ҳар нарсанинг товуши
Йироқдан гувиллаб келар,
Тунда кўп чоғлар юзимга
Жинларнинг қўллари урилар.

Оҳ, туннинг қалин пардаси
Қандай гуноҳларни яширмас,
Оҳ, туннинг товушсиз наъраси
Ҳеч жонни қўрқитмай қолмас.

Туннинг яширин қучоқларида
Ўлимлар, қонлар тўлғандир!
Унинг алдамчи боғларида
Қанча ёш гуллар сўлгандир!

Тинчланиб ўлтуриб юлдуздан
Эртаклар эшитмак бўлсам,
Ё ўзим истаб топқан қиздан
Бир қараш, бир кўриш сўрасам,

Ҳар ердан қанча товушлар
Девлардек наъра солурлар.
Теграмда найза-қиличлар
Жонимга ҳамла қилурлар.

Салқин сув кони булоқлар
Кундузлар чанқағанимда
Шир-ширлаб кўнглимни йўқлар.
Мен дарров олмағанимда,
Баттарроқ қайнаб оқарди.
Бир хўплаб шунда мен ичсам,
Кайфимга қанча ёқарди?
Истардим, қўйнига қочсам!
Оҳ, тунда оғу бўлар ҳар
Манбадан томчи сув ичсам,
Оҳ, тунда нозли булоқлар
Кўнглимга тарқаталар ғам.

Бу тунда севгили ёрим,
Қолдингми мендан узоқда?
Билмайсен, оғриқли бағрим
Қон йиғлар тунда, бу ёқда.

Бу тун ким сирли, қоронғи,
Йўлларда шарпа-да йўқдир.
Кўнглимда тўп-тўла қайғи,
Оҳ, йўллар қанча узоқдир.

Кел, энди ташлама, қўйма
Бу туннинг қўйнида ёлғиз.
Ҳижронни бошима ёйма,
Эй, тундек сочи қора қиз!.
1922 йил

***

НИМАНИНГ ҲИДИ

Билмаймен бу ҳидлар ниманинг ҳиди?
Руҳим ҳидлаш билан англаған эди!..

Мевжуд жаннатларнинг энг гўзалида,
Энг гўзал малика атирлар сочди,
Кўкларнинг энг нозли, ўйноқ париси
Атир қутисининг оғзини очди.

Кўнгилни мулойим қитиқлагучи,
Ўзида ҳар турли сир сақлагучи,
Бу ҳиддир, ким ҳорган, чарчаган дилга
Янги умид, тоза қувват бергучи…
Муҳаббат булбули берилди тилга!
Узулиб-узулиб тиғлаған кўнгил,
Азалдан юмшоқлик кўрмаган кўнгил,
Гуллик боқчаларда юрмаган кўнгил,
Ўзини гулларга урмаган кўнгил
Азал малагидан бир ҳид хидлади,
Эсриди, йиқилди, ўзи билмади…

Ҳидсиз тилакларнинг тотли умиди
Сонсиз ҳавасларни кўнглимга солди,
Оппоқ маликанинг тарқатган ҳиди,
Танимни, жонимни, руҳимни олди!

Эй тотли ҳаваслар сўнгучи ҳидни
Руҳим ҳидлаш билан англаган эди!..

***

ИШҚ ЙЎЛИ

(Эркин шеър)

Сабрнинг косаси тўлгандир,
Бу оғир айрилиқ тўйдирған,
Оҳ, қанча азоблар* бўлгандир,
Гўзалим, хабаринг бўлмаған!

Оч ахир, очгил, ким кўксингни;
Бир нафас ўзимни унутай.
Унутмоқ бутунлай “ўзлик”ни,
Оҳ, шундан нажотни мен топай.

Кечалар… кечалар, оҳ сонсиз ва ойсиз.
Бир кеча менга худди бир йилдир.
Қайтариб айталар: Кечалар – рўёсиз,
Олдинда… “Кўп оғир бир йўлдир!

Эй дарвеш, бу йўлда биргина йўлчи,
Кетавер, бир куни сўнгиға етарсен!..”

***

КЕТ!

Кет, кўзимни алдағувчи хоин нур,
Кет, оловли чизиғимдан нари юр.

Кет, заҳарли қизғалдоқни ирғитма.
Кўнглимдаги сўнг умидни йўқ этма.
Кет, илоҳий виждонимни булғама.
Бутлар билан тегарамни чулғама.
Кет эй, тўққиз пари кўзли* қора қуш,
Йиқиқ бўлған кўкрагимдан четда уч!
Кет, севгимнинг улуғ ёви, кўринма,
Лаънат сочиб, ёнларимда юринма.

Эски дўстлар йўл адашиб ўлдилар.
Янги дўстлар бунинг учун кулдилар.
Янги йўлга оёқ босмай тўхтасам,
Бу йўлларда қутулишлик йўқ десам,
Сен ул чоқда қайси йўлға солардинг,
Фалокатдан қандай тортиб олардинг?
Сенинг қўпол…, қийнагувчи қилиғинг,
Кет, мангулик йўққа кўчсин борлиғинг.
Кет, малаклар достонини ўқима,
Кет, аслсиз эртакларни тўқима.
Кет, севгили кўкрагимга тинчлик бер,
Кет, сенинг-чун қучоқ очган қора ер..
Кет, жонимни қийнагувчи жоду-ҳур,
Кет, кўнглимни алдагувчи ёлғон нур!
1922 йил.

***

АЛДАНИШ

(Разочарование)

Беш йиллик ёнишим бир йил учунми?
Эркалаб ўткувчи бир ел учунми?

Кўзимга кўринган саробми эди?
Мен шунга алданиб тоғларми ошдим?
Севгимнинг боқчаси харобми эди?
Шу боқча ичида йўлми адашдим?

Кўзимни ўраған киприкми эди
Ёки кўк тусида пардами эди?
Кўнгил шу чоққача тирикми эди?
Жоним кўклардами, тандами эди?

Қўлимни тегиздим…. Одам эди-ку!
Кўзимда ўйнаған бир нур эди-ку!
Сезгим-да соғ, тетик, бардам эди-ку!
Бўйнимга қўл солған бир ҳур эди-ку!

Нега мен севмадим? Ўт эмасмиди?
Шул ўт ичидаги мен эмасмидим?
Каъбамга осилган бут эмасмиди?
Бутни “Тангри” деган мен эмасмидим?

Мен уни хаёлий, тотли бир севиш,
Илоҳий бир муҳаббат, ишқ билан севдим.
Беш йил! Шунинг учун беш йил англайиш…
Ёниш, куйинишларим… оҳ, энди билдим.

Оҳ, энди билдим, ким барчаси хаёл,
Барчаси бир тотли, роҳат туш экан.
Кет, йўқол кўзимдан, ҳақиқат, йўқол,
Бағримга ботмоқда оғули тикан.

Чиндан-да мен у кун ёлғизми қолдим,
Чиндан-да у ўтли севги битдими?
Чиндан-да турмушдан оғизми олдим?
Чиндан-да умидим буткул кетдими?

Чиндан-да кўнглимда севги ўтлари
Чўғсиз ўчиб қолган шамдек ўчдими?
Чиндан-да каъбамнинг санам, бутлари
Кул-парча бўлдими, буткул кўчдими?

Чиндан-да мен букун севмасми бўлдим?
Чиндан-да муҳаббат ўтими сўнди?
Чиндан-да мен букун тиканми юлдим?*
Кўнглим бу алданишга, оҳ, қандай кўнди?

Севгимнинг яшаши бир йилми эди?
“Ғув” этиб ўтгувчи бир елми эди?
1922 йил.

ИШҚ

(Усмонлича)

Илк эввел гўзими ишқ ила очдим. ,
Ишқинг мейданина қаними сачдим.
Ишқсиз ўлкалерден у энди қочдим,
Не замон боғладим зунноре ишқи.

Ишқ дея айрилдим диндан, имандан,
Англамам ҳеч бир жой инсоф, виждондан.
Ишка сажда этдим, бўлдим у ондан,
Не замон қатл этдим куффор-и ишқи.

Жаннат беним учун қуруқ саҳродир,
Ишқнинг саҳроси, ким банга маъводир.
Аксини сен банга не қадар қондир.
Қонмам, чунки билдим гулзор-и ишқи.

Ишқинг мейдонинда бир пехливаним,
Бир махшар қўпарур ҳар дамда қоним,
На буюк беним, бақ, ишққа имоним,
Ера диз чўтирдим жаббар-и ишқ.

Бен ишқинг мулкига ягона ҳоқон,
Банга бўйин эгар бил жумла-и султон.
Инанир* ўрдума шуйла бир боққан,
Кўр нижа саф биста ашкор ишқи.

Сўйларкан дилларим на ёмон,
Ёзаркан қаламим на ҳазин ағлар,
Соддадил бунлардан на маъни англар,
Билмас куч ўлдуғи исҳор-и ишқи.
1922 йил.

***

БИТДИ!

Бер қўлингни, шу титраган қўлим билан сўнг дафъа
Бир қисайин, сўнгра ортиқ у қўлларга тегмак йўқ.
Кўзларингни сўнгги марта тушур хира кўзимга,
Кўкрагимга кирпикларинг сўнг мартаба отсин ўқ.

Кўкимизда ҳануз учмай қараб турган юлдузнинг
Кўр юзини, айрилиқнинг кўзи билан сарғайган…
Сен кетасен, юлдуз учар, ёлғизликда ташланган
Ўсугингга ҳаёт бермас ёғдулари кундузнинг.

Бер қўлингни сўнг мартаба, ёлғиз қолган ўксукка,
От ўқингни сўнг мартаба, алам кутган кўксимга!..
1922 йил.

4-бўлум: ҚОРА ЙЎЛЛАР

МАҲМУД ХЎЖА (Беҳбудий) ХОТИРАСИ

Жилгисиз қабрингни қора тунларда
Амалимнинг шамин ёқиб, изладим.
Қизил ва пок қонинг исларин сочгач,
Кучсиз кўйи юришимни тезладим.

Амалимнинг юлдузи, ким кўз тикди
Қора, жирканч… ўлим қони ерларга.
Савол бердим: “Йўқотганим қайда?”- деб,
Ўзимни ҳам ютмоқ бўлган ерларга.

Қўлидаги тутам-тутам гулини
Қабринг топиб, сочмоқ учун тиришди.
Гул ўрнига заҳар тилар муҳитда
Унинг қилган бу ишлари бўш ишди.

Мен-да ожиз – у муҳитнинг олдида
Қабринг топиб кўз ёшимни тўкмакка.
Ҳамда аччиқ ҳиддатим-ла ул ерда
Оқ каллалик-қора девни сўкмакка.

Шунинг учун юлдуз каби ярқираб,
Элда қолган исминг билан турамен.
Шул исмни эслаб, чизған йўлингдан
Йироқ кетмай, қимирламай юрамен.

Азиз отам, қўлимдаги гулларнинг
Мотам гули эканини билмайсен.
Шодлик гули кўпдан бери сўлганин,
Ер остида, пок руҳинг-ла сезмайсен.

Ана сочдим қалбимдаги гулларни
Термак учун чақирамен қўлларни..
1920 йил.

***

КЕТДИНГ!

Марҳум Раҳматулла Султоновга.

Йўлдошим, замзама бўлдинг-да, кетдинг,
Бор эдинг, йўқолдинг, ўлдинг-да, кетдинг,
Гул эдинг,, очилмай сўлдинг-да, кетдинг,
Йўқлик денгизига тўлдинг-да, кетдинг.

Қичқириб орқангдан югурдим, чопдим,
Ғариблар мозорин истадим, топдим.
Кўрай деб сўнг чоғда телмуриб боқдим.
Сен эсанг юзингни бурдинг-да, кетдинг.

Элингнинг тилаги етимми қолди,
Бошига қайғини ўлимми солди?
Жонингни тангриси севибми олди?
Айтмадинг, оғзингни юмдинг-да, кетдинг.

Боқчангға ёш қўллар экалар гуллар,
Очилмоқ истайлар лола, сумбуллар,
Фироқ куйларини куйлар булбуллар,
Сен бўлса, йўқлиққа урдинг-да, кетдинг,
Кўкармай, яшармай қурдинг-да, кетдинг.

***

Қитъа

ЎЛИМДАН КУЧЛИ

-Ўлим, сендан кучли бошқа куч борми?
Тарафингдан бир марҳамат бўлганми?
-Мендан кучли, мендан қувватлилар бор:
Мана, мендан ҳеч қўрқмайдилар одамлар.

***

УЛУҒ ЙЎЛОВЧИГА

А.М. руҳига:
“Дунёға ишлар учунгина келганмен.”

(Ўз сўзи)

Боқчаларда гуллар сўлди, сезмадим,
Ўстирганлар етим бўлди, сезмадим,
Кўнгилларга қора толди, сезмадим,
Сездим сенинг кетганингни кўнгилдан…

Кетган йўлинг йироқ йўлдир, кети йўқ,
Бошланиши қуруқ ва кенг бир бўшлиқ.
Тугалиши: яна чексиз бир йўқлик,
Бироқ қайтмоқ йўқдир тушкан йўлингдан…

Кетдинг, бироқ изларингда кўз қолди,
Тилларингда айтилмаган сўз қолди,
Ўксиз бўлиб, ётлар эмас, “ўз” қолди,
Чуқур маъно истаб эски сўзингдан.
1921 йил.

***

5-бўлум: ҚОР ҚЎЙНИДА

ЯНА ҚОР

Яна қор! Оқ кафан ўралди яна,
Яна кўк қўйди ерга парларини.
Қарғанинг тиллари бурилди яна,
Яна қиш чорлади нафарларини…*

Қоп-қора дев каби булут йиғини
Қоплаб олди яна қуёш юзини.
Ётқизиб ёз ботир “енгиш туғ”ини**,
Уйқудан очмади сира кўзини.

Кутдилар ёз қизи – баҳор ойининг
Янги кунда*** ясалгуси тўйини.
Ёз каби турли гулга кўп бойнинг
Дедилар: “Болғуси чечак ойини,”

Қариган қиш бобой чидолмасдан,
Тўй кутилганда қилди бир босқин.
Нега эргашди унга қорли бўрон?
Кўп қўпол эрди, асти ул озғин.

Бир фақат қарғалар қор устида,
Қоғлашиб қиш бобойни олқайлар.
Тўнгдирғувчи заҳар совуқ тунда
Бева-бечоралар ёмонлайлар.

Ҳар етим кўзда томчи-томчи заҳар,
Ҳар фақир уйида инглайиш ва йиғи.
Ҳар сариғ юзида сўнги шуъла сўнар,
Ҳар томон, ҳар тарафда бир қайғи…

Яна қиш… Қор кафан ёпилди яна,
Қарғага тўй… Ўйин топилди яна.

***

ОППОҚ ОЙ

Қучоғингда қалтираймен, титраймен
Ортиқ сендан безди кўнглим оппоқ ой.
Йўлни очсанг, энди бундан кетамен,
Кўклам яқин келган дейлар – бир қарай!

Кўкдан тушкан енгил, оппоқ парлардан
Қудрат қўли сенга кўйлак тўқийдир.
Учиб келиб узоқ-яқин ерлардан
Бир тўп қарға мадҳиянгни ўқийдир.

“Кўклам яқин!” деган сўзни эшитиб,
Кўзларингга замҳарирдек ёш келди.
У ёшларинг жам бўлишиб, уюшиб,
Осилдилар… бўйнинг ерга эгилди.

Ҳовуз юзи икки қарич муз бўлган,
Ёш болалар тийғанишиб ўйнайлар.
Ушуб, тўнғиб масжиддаги чол ўлган,
Етим қолган болалари йиғлайлар.

Жар қишлоқнинг йўлида ҳам шахарга
Қаймоқ ва сут келтирувчи бир бола
Тўнғиб ўлган, ҳар кун эрта саҳарда
Шундай қилиб бир неча жон йўқола.

Қучоғингда жуда совуқ, оппоқ ой,
Кўклам келсин, бир севинай, бир ўйнай.
1922 йил.

****

---

ТОНГ СИРЛАРИ

КЎНГИЛ

Кўнгил, сен мунчалар нега
Кишанлар бирла дўстлашдинг?
На фарёдинг, на додинг бор,
Нечун сен мунча сустлашдинг?

Хақорат дилни оғритмас,
Тубанлик мангу кетмасми?
Кишанлар парчаланмасми?
Қиличлар энди синмасми?

Тириксен, ўлмагансен,
Сен-да одам, сен-да инсонсен.
Кишан кийма,
Бўйин эгма,
Ки сен ҳам ҳур туғилғонсен!
Тошкент, 1922 йил, Август 7.

БАС ЭНДИ

Етар, бас, чекдан ошкандир
Бу қарғиш, бу ҳақоратлар!
Тўлиғдир, балки тошкандир
Тубанлик ҳам сафолатлар!

Қўлимда сўнгги тош қолди,
Кўнгилда сўнгги интилмак,
Кўзимда сўнгги ёш қолди,
Кучимда сўнгги талпинмак!

Бу қарғиш, бу ҳақоратлар
Кучимни тортмоқ истайлар,
Тубанлик ҳам сафолатлар
Ўзимни ютмоқ истайлар!

Кўнгилда сўнгги интилмак
Шу ҳолда кетмак истармен.
Кучимда сўнгги талпинмак,
Амалга етмак истармен!

Қўлимда сўнгги тош қолди,
Ёвимга отмоқ истармен!
Кўзимда сўнгги ёш қолди,
Амалга етмак истармен!..
Феврал 1923 йил, Тошкент.

КЛЕУПАТРА УЙҚУСИ

“Клеупатра” – Нилнинг бўйида
Ўз қўли бирлан нилуфар узди.
Гўзал чечакни, ёзуқсиз гулни
Ишдан чиқарди, турмушин бузди.

Бир тўплам қилди, бир ипак бирлан
Бошига осиб, уйқуга кетди.
Ул ухлаганда бутун Мисрда,
Бутун ўлкада уйғоқлик битди…

Жим тур, фаришта, қанотинг қоқма,
Фиръавннинг қизи тинчлаб ухласин!
Унинг юзидан, гўзаллигидан
Ошиқнинг кўнгли бир ором олсин!

Унинг ётиши – Куннинг ботиши!
Қоронғиликда юлдузлар ўйнар.
Бутун ошиқлар, кўнгли ёнуқлар
Гўзал ўйларни шул чоқда ўйлар.

Тубан қараб юр, Нилнинг сувин кўр:
Қандай чиройли, лимиллаб оқар.
Фиръавн қизидай, илон изидай
Буралиб оқар, қимирлаб оқар…

“Клеупатра” уйғонди нега?
Нега ул чоғсиз уйқусин очди?
Унинг кўзидан, гўзал юзидан
Уйқу, қизиллик, тўлиқлик қочди?

Ана, қўлини гулга узатди,
Боқ, ипни узди… гуллар қўлида!
Ож… ғижим қилди, ерга ташлади!,
Кўп йўқсил гуллар қурбон йўлида..

-Нега ташлади?
-Гул сўлган эди…
Шунинг-чун золим ерга ташлади!
Ўзини кўр бир: маст илон янглиғ
Жойида ётиб, тўлғоқ бошлади.

Бор, эй йигит сен, Нилнинг бўйидан
Золим қиз учун* нилуфар келтир!
Золим қизини бу сирли кечда
Кўп урунтир, тезроқ тинчлантир.

Бир тўплам гулни бошига осса,
Яна уйқуга очар қучоғин.
Йўқса бу золим ҳеч боса олмас
Юрагидаги севмаслик доғин,..

Қўй, сен қўзғалма… менинг кўксимда
Кўз ёшим бирлан ўскан чечак бор.
Шуни берармен, бир ҳидлаш бирлан
Севгига ботиб, бир умр ухлар!..
Бухоро, 1921, Август 17.

***

МЕН ШОИРМИ?

(Таржимаи ҳолимга)

Хаёлим бир учиб, кетиб қоладир,
Мен ҳам тизгинини қўйиб берамен.
Зотан, қандоқ қилиб тутиб турамен?!
Энг нозик қилимға тегиб қоладир.

Учадир… учадир… минг қабат кўкни,
Бир бошдан сийпалаб ўта берадир.
Зерикмай, эринмай кета берадир,
Баъзан ҳовлиқтириб жинни юракни…

Кўланка кабидир, ўткан еридан
Сўнгра қарасангиз, бир нишон қолмас,
Юрган ерларидан озиқ ҳам олмас,
Шунда зерикамен унинг сайридан…

Бир замон бир ширин жойга етканда,
Нарига ўтмасдан тўхтаб қоладир,
Ошиқдек ястаниб, ётиб оладир…
Шу чоқда қийналиш бошланар мена.

Чунки хаёлимнинг кўзлари булан
Бир гўзал ҳолатни кўриб турамен,
Лаззатга ғарқ бўлиб, ўлиб турамен
У ҳолни борлиқнинг сўзлари билан

Англатиш қўлимдан келмай қоладир,
Шул чоқда тилларим қалдираб кетиб,
Борлиғим йўқликка ғилдираб кетиб
Демак, ки “Бошқалар билмай қоладир.”

Шундай гўзалликни! Аттанг, агар мен
Рассом бўлсам эди, чизиб берардим,
Ўхшаш нусха билан ёзиб берардим.
Шу ожиз ҳолимда шоирменми мен?!.”

Шоирлик менда бир соями деймен,
Ҳар бир тушунчамни ёза олмағач,
Рассомдек хаёлни чиза олмағач,
Ҳақир борлиғимға кўп афсус еймен…

Хаёлим юксакдан тушиб кетадир,
Шоирлик чанг бўлиб, учиб кетадир…
Қўқон, 1923, Декабр 1.

СОЗИМ

Нафрат ўлкасидан ҳижрат қилғанмен,
Улфат диёрига маскан қурғанмен.
Юзимни ўт эмас, гулга бурғанмен,
Самовий завқларға тўлиб турғанмен
Булбуллар севгини мақтаған дамда!

Чечаклар ўсғуси кўз ёшларимдан,
Бўғинлар унғуси ўйлашларимдан,
Қалблар юмшағуси сайрашларимдан,
Севги чаманида яйрашларимдан
Жаннатлар яратгай ташланган жанда.

Тилинган тилларга қон югурғуси,
Бўшалған инларга жонлар киргуси,
Тиканли боқчалар чечак кўргуси,
Ҳақ йўли, албатта, бир ўтилгуси
Жандалар танимга теккан кунларда!..
Ош, 1924. Август 14.

ҚЎЗҒАЛИШ

Эй! Сен мени ҳақир кўрган, тубан деган афанди!
Эй! Устимда бир умрга хўжа бўлмоқ истаган,
Эй! Бўйнимға кишан солиб, ҳалокатка судраган,
Кўзларингни заҳарлатиб ўйнатмағил, бас энди!

Кишанларинг занг босгандир, сергак бўл, ким узилур,
Томиримда қўзғалишнинг ваҳший қони кўпурди.
Эски фикр, анъаналар энди буткул узилди,
Ё битармен, ёки сенинг салтанатинг бузилур!

Эй! Сен мени қул ўрнида ишлатгувчи афанди,
Титра, қўрқ, ким боғлиқ қулинг бош кўтарган куч энди!
Тошкент, 1922, Июл 15.

ДАМЛАР

Дам бўлар, ки қалбим тонгнинг шамоли
Қаршисида қалтираған япроқдек -
Аста-секин титраб кетар… мен ҳам тек,
Жим қоламен унга қулоқ солғали,
Бутун эсим, сезгим билан толғали…

Баъзан хаёл этагини тутқизмас.
Ёт ерларда ўз бошича йўқ бўлур.
Шунда эс ҳам қалб тилига тушунмас,
Боши қотар, қўполланур, тўнгланур.

Шунда бирдан ғайбдан товуш: “Эй шоир,
Қуруқ қолдинг саодатли дамдан! ” дер,
“дамдан!” дер…
Андижон, 1923, Декабр 14.

КИШАН

Кишан, гавдамдаги излар букун ҳам биткани йўқдир!
Темир бармоқларингнинг доғи буткул кеткани йўқдир!

На мудҳиш, на совуқ манхус, қизғанмас қучоғинг бор!
Башар тарихининг ҳар саҳфасида қонли доғинг бор!

Юмилмас кўзларингнинг ҳар бири бир элни қаҳр айлар,
Фақат бир борлиғингдир, ким бутун борлиқни заҳр айлар!

Қулф бирлан сенинг эркингда кўп йиллар қолиб кетдим…
Фақат ҳар тебранишдан қутулишликни умид этдим.

Кишан, гавдамдаги доғинг ҳануз ҳам биткани йўқдир,
Фақат буткул қутулмоққа умидим энди ортиқдир!..
Тошкент, 1922, Сентябр 15.

БАҲОР ва МЕН

Баҳор келди… лекин унинг даврида
Кетиб қолди баҳорларнинг султони.
Умид унди рақибимнинг бағрида,
Ортиб кетди келгусига имони.

Баҳор чоғи… рақибларим кетарлар,
Лекин меним ҳасратларим кетмайлар.
Бу рақиблар мени маълул эталар,
Фиғонларим султонимға етмайлар!..
Қўқон, 1924. Март 18.

ГУЛСАРА

Термак истаб бир-икки даста чечак,
Гулсара чиқди қўшни боқчасиға.
Илашиб бир “тикан-шох” орқасиға,
Йиртилиб қолди шунда шоҳи этак…

Гулни бермакчи бўлди севганига;
Севиниб, ҳовлиқиб, шошиб келди.
“Мана, бир арзимас ҳадия” деди,
Севиниб, гердайиб шу қилғаниға.

Севгани кўрди: Йиртилибдир этак!
Деди: “Кимлар билан қувушдинг сен?”
Деди: “Ёлғиз тиканни кўрдим мен…”
Деди: “Менмас, сен ўйлаған тентак!”

Ерга – тупроққа тушди гулдаста,
Синди қиз қалби шунда бирпаста.
Чимкент, 1924, Июн 13.

КАПТАР

(Семирамис)

Семирамис – Калданий ва Осурилар хурофотида “маъбуда” саналиб юрган бир қиз. Бош томони қиз, танаси балиқ бўлған эмиш. Онаси уни туққанидан кейин, бир қамишзорға ташлаған. Унда, уни каптарлар ўстириб, парвариш қилғанлар.
Шу учун исми “Каптар” маъносида “Семирамис” қўйилған.
Қалъалар фатҳ эткан, кўп урушлар кўрган. Ҳиндистонға қадар борған бир фотиҳ эмиш.
Мисрда бир парихонға фол очтирған. Ўша фол тўғри келиб, охирда сувға тушиб, йўқ бўлиб кеткан эмиш. Ўрниға ўғли подшок бўлған. Ўзи кечалари денгизга чўкар, кундузлари ҳукм сурар экан.
Бир ривоятда “Семирамис” Турк қизи бўлиб, Эрон подшоҳларидан машҳур “Кайхусров”ни ўлдирган эмиш.

Эй, денгизнинг сувларидан қудрат олған ботир қиз,
Кел, мундаги тутқун қизға ёлборайлик иккимиз!

Сен сувларнинг кўпигидан оқ чечаклар терганда,
Сен қиличдан илҳом олиб, кун чиқишда юрганда,
Сенинг билан бирга чопқан, бирга учкан оналар,
Нима учун бу тутқунлиқ оловида ёналар?

Сен кундузлар қизғин қуёш ёғдусида ёнаркан,
Тонг отканда танларингдан денгиз суви томаркан,
Кенг далада қушлар каби қанот қоққан оналар,
Нега, ёлғуз оғуларға-захарларга қоналар?

Сен эркаклар кийимида зўр қалъалар очқанда,
Отларингнинг чангларини бўйиға сочқанда,
Йўлларингда қон денгизи кўпурганда, тошканда
Сенинг каби истагига эга бўлған оналар,
Нега букун турмушдағи ҳар тилакдан тоналар?

Сен Мисрда гўзал Нилнинг уйқусини бузмасдан,
Нимагадир ҳовлиқмасдан, қутулмасдан, қиз(и)масдан,
Йўлингдаги жонсиз ётқан чўпларни-да эзмасдан
Қари коҳин маъбудага юрганингда сезмасдан
Кечаларнинг сирларини… Тўлиб ёткан оналар,
Нима учун тонга қадар қон – ёш тўкиб қолалар?

“Мен дунёда хотин бўлиб яратилған эдим-да,
Энг қахрамон эркаклардек муъжизалар кўрсатдим!”
Деб ёздирғон сўзларингни (бўзқирлар)да кўрдим-да,
Тутқун бўлған оналарни қутқармоққа аҳд этдим.
Бу аҳдимга етмак учун сендан кутамен.(1)
Кел, бу йўлда кўмаклашсанг, ҳар тўсиқни ўтамен!

Эй, денгизнинг тубларига қочиб кирган Каптар қиз,
Кел, мундаги оналарни уйғотайлик иккимиз!
Тошкент, 1922, Август 21.

ОЙ ҚЎЙНИДА

Шафтоли келинчак
Унинг қўйнида мен тентак…
“Мен боғингга кирмасдан,
Одоқ бўпти емасдан;
Мунча тўлиб йиғлайсен
Мен қўйнингга кирмасдан… “
(Халқ Қўшиғи).

Бир томчи тўкилган ёш учун шунча сўлишми?
Бу боқчада гул кўп эди сўлди амалимдек!
Кўнглингда бирор шарпани сезсам эди, гулдек,
Ўганда-да сен менда кўрардинг севишини!

Шафтолида ой нурини кўргач, яна руҳим
Ойлар каби ёш даврига суқлар каби боқди.
Ёшлик ўзи – севгинг каби тортилмади бир зум.
Бир зум ўзи, бир гул ўзи… Дўзах каби ёқди.

Кўп титрама, кўп ўйнма, кўп қайнама, эй барқ!
Ҳирс кўзлари соф кўксингга оғули тикандек
Бир ботса-да, йиғлатса-да, додлатса-да мендек
Ҳар кўзга бақирсанг, ки “Топилмас тоза истак!”

Мендан сўра, ёлғиз мана мен алданиб ўтдим,
Ҳар саҳфаси, ҳар япроғи “алдаш” бу китобнинг!
Бир ўққа илинмасми, тилинмасмиди жонинг?
Ой қўйнида тонг отгунча сенга шуни айтдим…

Бир томчи тўкилган ёш учун шунча сўлибсан,
Алдамчи фано кўзларга тентакча кулибсан!
Тошкент, 1923, Июн 3.

СИРЛАРДАН

Бир тутум сочларинг менинг қўлимда,
Ғижимлаб ўпайми ё тараб, очай?
“Сир” деб сақлаганинг менинг қўйнимда,
“Сир” деб сақлайинми ё елга сочай?

Сочилған сочингдай сочилса сирринг,
Анор юзларингни кимга тутасен?
Ўзинг-ку: “Уларда вафо йўқ! ” дединг,
Нимага уларни тағин кутасен?

Очилған қўйнимда тўлғанған танинг,
Кўнглингдан қилча ҳам ҳид еткизмаса [?],
Менга яқинлашма! Эй, тирик бўса!
“Севдим” деганларинг, ёлғондир сенинг!
Тошкент, 1925, Январ 19.

ҚИШ ОЛДИДА

Кўклам кетидан ёзни узатдик, у-да кетди,
Кузнинг-да булутли, қора даври келиб ўтди.

Барглар яна сарғайди, яна тўкилди, яна бўшлиқ…
Қушлар яна тўп-тўп қочалар… Қарға фақат шод!
Ҳар нарсада бир қайғи, кадар, ранги сўлишлиқ….
Ичдангина, тинсизгина ҳар нарсада бир “дод”…

Дунё… яратилганда хунук, чиркин эмиш-да,
Кўклам била ёз унга кийимлар кийгизармиш.
Куз… ҳеч кўра олмас, ичи тор, қизғин эмиш-да,
Ҳар нарсани сўлдиргувчи қўлни тегизармиш.

Куз даврида дунё кийими қолмас эмиш-да,
Қиш чоғида унга қарамоқлик-да ёмонмиш…
Бир қарға фақат кўзларини олмас эмиш-да,
Қарға шу учун қишда куярмиш-да, ёнармиш…

Холбуки, на куздан ва на қишдан юз ўгирмай,
Ҳар қайсисидан кўнглим учун топдим ўйинлар.
Ёзлар каби қишларда-да ғам рангини кўрмай,
Ўтмакда қуёш қўйнида кунлар каби тунлар!

Дунё кийими йиртиқ эса қайғи керакмас,
Куннинг бирида ерга тушар пахта каби қор.
Дунё танига қор кийими нега келишмас?
Оқлик ичида қоп-қора кўз… ўт каби чақнар!

Кўклам каби қишнинг-да гўзал гуллари бордир.
Ёзлар каби қишларда-да олтин кечалар бор.
Кўклам каби қишнинг-да гўзал тунлари бордир.
Қишларда-да ёзлар каби жон – муғбачалар бор!

Кўклам-да кетиб, ёз-да битиб, куз-да тугалди,
Эй, қиш бобо, чиқ ўртага, навбат сенга келди!
Тошкент, 1922, Октябр 5.

ЯНА КЎКЛАМ

Яна мен сенга қайтдим, эй кўклам,
Чунки борған сари юзинг очилиб,
Чунки борған сари ҳидинг сочилиб,
Сил кўнгилларга бахш этар малҳам!

Кечанинг сирли қўйниға бекиниб,
Кечага тотли бўсаларни бериб,
Юзидан пардаларни ирғитқан,
Дунёға бир келин каби чиққан.

Турли туслардаги чечакларни
Кўрсам, айниқса, тонг отар чоқда,
Сўнгра кун қон сочиб ботар чоқда,
Сўнгги нур ўйнаған теракларни –

Шунда шаббода-қиз билан бирга,
Қувлашиб ўйнағанда япроқлар,
Шу жувон толдаги қуруқ бир шох,
Қуп-қуруқ гавдасин тутиб елга –
Қайси кўкламни! Билмадим, йўқлар!
Кимга ҳасратини англатар?!
Эвоҳ!…
Тошкент, 1924 йил, Март 31.

ҚИЗ ҚЎШИҒИ

Ўксук кўнгил қуши
Тушди қафасга,
Сира етолмайдир
Эркин нафасга,
Қора кунлар тушди меним бошимға.

Сиқиқ қафасларда
Яйрай олмаймен.
Жаннат боғлар бор-ку,
Сайрай олмаймен.
Ёмон кунлар тушди меним бошимға.

Қип-қизил қон бўлиб
Кунлар ботадир…
Ёмон ҳидга тўлиб
Тонглар отадир.
Оғир кунлар тушди меним бошимға.

Жаннат каби боғлар
Булбулсиз қолған…
Осмон бўйи тоғлар
Қулунсиз қолган…
Қийин кунлар тушди меним бошимға.

Кўз ёшимда ювсам
Юртнинг бағрини,
Тилим билан сўрсам
Оққан қонини…
Қонли кунлар тушди меним бошимға.

Ҳасратим кўп, элга
Айта олмаймен.
Армоним кўп, дилга
Жойлай олмаймен.
Ўтли кунлар тушди меним бошимға.

Қафасларни бузиб
Учсам осмонға!
Кишанларни узиб
Етсам жононға!
Ёрсиз кунлар тушди меним бошимға!
Андижон, 1923, Июл 1.

ҒАФЛАТ

“Биз олам китобини янглиш оқиймиз-да
“У бизни алдайдир.” Деймиз”.
Р. Тагор.
Тонгларнинг сирлари тўрни кенг ёйганда,
Биз-ғофил уйқунинг қаърида қоламиз.
Тўлған ой кўкларда сузилиб борғанда,
Биз-қўпол, тонгликнинг қаҳрида қоламиз.

Ёлғонлар, алдашлар бошланған дамларда
Уйқумиз очилиб, борлиққа чиқамиз.
Бир замон қиличлар ҳеч турмас қинларда…
Шул замон биз ҳатто кўкларда учамиз!

Дерлар, ки “Ойларнинг нурида вафо йўқ!”
Демаслар улар, ки “Айб бизда, биз бузуқ!”
Андижон, 1923, Сенябр23.

КЕЧКИРИШ

Баланд-пастлик, катта-кичик бинолар;
Қизил, кўм – кўк, яшил томлар устида.
Ола-була, қуюқ-суюқ булутлар…
Кўкни қоплаб, бир томонда тўпланған!

Кун ботадур… тарқоқ, ёйиқ лолалар,
Унда-бунда булутларнинг юзида
Сил юзидек ранги кетиб сўлиблар…
Қоронғилик Шарқ томондан қўзғалған!

Шом азони… муаззиннинг ёсунсиз,
Кучсиз товши титрабгина чўзилған…
Ёмғир пича ёғиб ўткан, бузилған –
Қинғир кўча четидаги узун из…

Қисмат излаб хар томонға тарқалған
Катта-кичик, ёшу қари бўшашиб,
Ҳориб, чарчаб секингина қайтадир,
Маҳалланинг бир ерига тўпланған
Бир тўп бола… турлик ўйин ўйнашиб,
Кетганларни кутадир…
Белгисизлик қанотини кенг ёйиб,
Коиниотни қучоғиға тортадир.
Чироғлар ҳам жин кўзидек йилтиллаб,
Хира қараб мунғайиб
Кўринадилар.
Килкиллаб –
Ёмғир суви ер бағрида ётадир.
Тошкент, 1923, Май 5.

ШАФТОЛИГА

Ўн саккизга кирган қишлоқ қизларининг юзидек
Қип-қизарған юзларингдан бир ўпиш бер, шафтоли!
Сенга қараб турғанимда – бир озгина бўлса ҳам –
Бўлмас каби, йўқ кабидир … умидимнинг заволи!

Умидимнинг заволига қон йиғлаған кўзларим,
Ёшларимни юзларингга томчи-томчи тўкдими?
Ёки севги армонида шаҳид бўлған йигитнинг
Есир руҳи қони билан лабларингдан ўпдими?

Майли, севган ошиқларинг юзларингга тўймасун,
Лекин рақиб лабларингга лабларини қўймасун,
Заҳарини қўймасун!..
Қўқон, 1924, Апрел 2.

ЎШ КЕЧАСИ

Қоп-қоронғИ кеча…. Чироқлардан
Сўнгги нур кетди, у йироқлардан
Ўкириб, гувлаган товуш келадир,
Кечанинг кенг сукутини тиладир…

Нима?
Қандоқ товуш бу?
Билмаймен.

Қулоғимни сира ололмаймен.
Балки бир тўп ажинанинг қўшиғи
Ёки алвасти товушининг чўзиғи
Ёки тоғларда дев ботир ўйнар
Ёки саҳрода бўрилар тўйи бор…

Кечанинг балки йиғлаған доди,
Балки куннинг аламли фарёди!..
Ўш, 1924. Феврал 7.

ИККИ ЎТ ЎРТАСИДА

“Между Двух Огней”

(Русча бир асардан)

Бир тарафда сенинг кўзинг кулмактадир, эй юлдуз!
Бир тарафда жигаримни тилмактадир, гўзал қиз,
Сенинг ўткур кўзларинг!
Юксакдаги абадият қучоғини очадир,
Қуйидаги ёниб, ўчиш ҳидларини сочадир.
Тўғри экан сўзларинг.
Эй, ҳар замон одамларни юксалишга чақирған!
Ва бу қўпол мияларга сиғолмаған ҳур виждон!
Қўқон, Октябр 5, 1924.

ЖАР БЎЙЛАРИНДА

Яна жар бўйларинда ёнбошлаб,
Кўзни атрофга юргизип қолдим.
Яна “сабарга”ларга гап ташлаб,
Тилда қилларин тиризиб қолдим.

Яна дўстлар билан кулиб, ўйнаб,
Қайғуни кўммак истадим ерга.
Яна бор-йўқни мунгланиб, куйлаб
Яна товшимни қуладим қирға.

Яна жарларда сакрашиб, чочиб,
Яна қизларни қувлашиш кетди.
Яна гулларни ясташиб, янчиб,
Кўкат устинда ўнашиш кетди.

Яна юмшоқ шамол бошимдан учуб,
Яна сочларни тарқатиб кетди.
Яна ўйлар, баландга – кўкка қочиб,
Яна умидга йўл топиб кетди…

Қўрқа-қўрқа, секин кулиб гуллар,
Яна кун тиғини қучоқлайлар.
Йўқ фақат мунда тоза сунбуллар,
“Шу” учун чин амаллар ағлайлар…

Қуйида сув оқар қўшуқ айтиб,
Жимгина тингламоқда бир тўп тол…
“Мен ўроз*ахтарай тубанга кетиб,
Сен бу жар бўйларинда яшнаб қол!”

Бу қўшуқлар меним-да кўнглимда,
Эски ўйларни қўзғатиб қўядир.
Гул емас, шох-тикон-ку қўйнимда,
Ҳар баҳор бир ботиб, эзиб қўядир.

Яна жар бўйларинда… Қайғу фақат,
Яна ястанди, сўлди… Майса, кўкат…
Тошкент, 1923, Апрел 8.

ЕР АСИРАЛАРИ

Ер асиралари, ер асиралари!
Олтин билакузуклар, ёқут маржонлар,
Садаф доналарми тасаллилари,
Қўрғонми, деворми насибалари,
Кун санаб ўтарми ой-йиллари,
Тилга келмасларми шу қадар жонлар?

Ер асиралари, гўзал тонгларнинг
Сочидан кўнгилга қувват олингиз!
Ўзингиз тиришиб, бевиждонларнинг
Кўнглига эрк учун илҳом солингиз!

Ер асиралари, ер асиралари,
Ёш тўкиб йиғлашми насибалари?!
Андижон, 1924, Сентябр, 24.

ЯНГЛИШАСИЗ!

Сиз дейсиз, ким мен кўкларни ўйлаймен,
Ер бетига сира назар солмаймен!
Янглишасиз: Мен кўкларга беркинган
Ер қизидан хаёлимни олмаймен!
Қўқон, 1924, Сентябр, 28.

ЭЙ БУЛУТ!

Далалар – қирларда, адирнинг ёнида,
Ҳар турли ёввойи кўкатлар қўйнида
Ухлаган йўлчини нимага уйғотдинг,
Не учун кўзингдан садафдек ёш тўкдинг?

Бевафо бир этак* қўлингдан чиқдими
Ё гўзал масканинг илонға ин бўлди.
Ё эркин кўнглингни тириклик сиқдими
Ё севган гўдагинг бўрига ем бўлди?..

Ҳар ҳолда мен каби бир саёқ телбасен,
Юзингга ҳеч қайда бир эшик очилмас.
Сен қочқан йўл билан одатда қочилмас;
У йўл ҳам бошқадек маҳв этар… билгайсен!..

Адирнинг тепаси бир озроқ жой берди,
Кирпикну кирпикка қўйдим-да ёйилдим.
Шу чоқда кўкларда кўланканг кўринди,
Туш билан кўришар-кўришмас айрилдим…

Кўзимда сен каби уйқу йўқ, эй булут!
Истаймен ўлимдек бир сукут!..
Чимкент, 1924, Июн, 2.

ТАН БЕРДИМ

(“Умид Учқунлари” шоирига)

Тан бердим мен, унадим мен сенга, сенга эй ёш куч!
Хақиқатан бу келишинг зўр исён!
Умид билан зич тўлибдир ҳамийён.
Қанотларинг қарши елни сезмайдилар, юксал! Уч!
Ер кунини кўкка бер!
“Юнкерс” “Марс”ға бормоқчи,
Бошлиқларни олмоқчи,
Қанотингни кенгроқ кер!
Томирингда исёнчи қон, тўхтамасдан югуриб,
Сени доим бир талваса қучоғида сақлайдир;
Алангали тили билан “келгуси”ни хақлайдир.
Сен хам букун, юзларингни келгусига ўгуриб,
Уни мақтаб-алқайсен.
Ўтканларга ёмон “гина” сақлайсен…
Бизлар фақат ўтканларга боғланиб,
Ўтканлардек аста-секин йўқ бўлдик.
“Кўнгил” дедик, кўнгилларда “кул” бўлдик…
Ўтканларнинг кафанига чулғаниб,
У оловли кўзларингга қарасам,
Ҳамийёнда учиб чиққан учқунларни санасам,
Исён ўқи ўлик танга кирмасин,
Отқучиси ёш –
Ватандош бўлмасин!..
Андижон, Март 27, 1925.

КЎКЛАМ КЕЛАДИР

Кўклам ойим йўлға чиққан, кўклам ойим қўзғалған;
Кўк кўйлакнинг битишига унча кўп ҳам қолмаған!

Тиниқ хаво… кўк юзида оппоқ, ҳарир пардадек
Оқ булутлар, унда-мунда ёйилғанлар паришон.
Шуълаларнинг акси билан йилтиллаган игнадек,
Кун тиғлари, қарашларға ўткур-ўткур санчилған…

Қип яланғоч дарахтлар хам қучоқ очип, кўз тутиб,
Кўк кўйлакнинг битишини чидамасдан куталар.
Қарғалар ҳам қишда қилған гуноҳларни унутиб,
Узр айтмасдан, индмасдан, учиб-учиб кеталар.

Сезгиларни уйғотгувчи ҳидли гуллар тўпланиб,
“Биз ҳам йўлға чиқдик!” дея юборғанлар бир чопар.
Гул ҳидидан рисқ эмгучи жониворлар уйғониб,
Эрта-индин боқчаларға, чаманларга тарқалар.

Кўклам ойнинг ипак кўйлак этаклари судралиб,
Қора ернинг бошларини силаб-сийпаб келадир.
У силашдан, у сийпашдан қувват олиб, куч олиб,
Қора ер ҳам кўксидаги олтинларни берадир.

Кўклам билан юртимизга ҳам бир кўкариш келсайди;
Кўнгиллар ҳам ҳаволардек кўклам ҳиди берсайди,
Ҳидларга ҳам ҳаволардек кўклам руҳи кирсайди!..
Андижон, 1924, Феврал-18.

МЕН ХАМ СЕВАМЕН!

Ойдин кечаларда кўкка кўз тикиб,
Ёруғ юлдузлардан севги кутдим мен.
Ҳар юлдуз тиғига руҳ билан тегиб,
Узун тунлар бўйи кутиб ўтдим мен.

Юрғанда, турганда ҳар гўзал нарса,
Меним кўзларимга севги кўринди.
Севгига ёт бўлган ҳақиқий шуъла,
Ўтлар, оловлар-чи,
пирпираб сўнди!

Йигитлик кўкариб яшарған дамда,
Ҳар юмшоқ товушқа тутқун бўлдим мен…
Ҳар гўзал чеҳрага кўнгил берганда,
Борлиқни у учун қурбон қилдим мен…

Энди у кунларим ўтиб кетдилар….
Энди турмушимда ойдин кечлар йўқ.
Вафосиз севгилар учиб битдилар…
Англадим севгида ҳар кўнгил бузуқ!

Кўнглим қуруқ эмас, яна севги бор.
Фақат бу севгида алданиш йўқдир.
Ҳорган кўзларимда хаёл яна бор,
Фақат у хаёллар нурдан тиниқдир.

Энди ҳар нафасда яна куямен,
Фақат мажнун бўлиб элни севамен,
Унға ҳурмат билан бўйин эгамен,
Бошимни у учун дорга қўямен !..
Тошкент, 1923, . Июл, 3.

“ЭРКИН СИНГИЛ”ГА

1

Бурун-ҳаммадан
Тубан тутилған.
“Чиркин пардадан
Энди қутилған” –
Эркин синглимиз,
Биздан ҳам эшит!
Биз ҳам “ўз” йигит,
“Бошқа” эмасмиз!

2

Кун чиқмай қўзғал,
Ўрағингни ол,
Далаларға бор,
Экинларни ёр,
Буғдойларға сол!
Йўқса, тонг увол…

Қаршингдаги чол,
Хайли қариған,
Яшаб ҳориған,
Соқоли оппоқ…
Шундоқ бўлса-да,
Сендан бурунроқ
Далага чиқиб,
Ғарамлар йиғиб,
Қанча боғлаған!
Ҳеч чарчамаған,
Оёқ-қўл илдам!
Яқин бориб кўр,
Гул юзингни бур.
Ўйноқлаб туриб,
Шарақлаб кулиб,
“-Ота, ҳорманг!” де,
“Чарчаб қолманг!” де,
Кўнглини кўтар!
Ёшариб ёши,
Қариган боши
Кўкларга етар!

3

Кучинг кетадир,
Ҳолинг битадир.
Чарчаб қоласан,
Ҳориб-толасан.
Қишлоққа қараб,
Экин оралап,
Йўлни соласан…
Йўлингда дала,
Далада “лола”.
Қип-қизил бўлиб,
Ҳаётга тўлиб,
Кулиб турадир…
Сенга тикилиб,
“Опажон, ол!” деб;
Агар олмасанг,
Назар солманг.
“Қул”дек ялиниб,
“Қуш”дек талпиниб,
Ўлиб турадир…
Чидай олмайсен.
Тек қололмайсен;
Ҳавас қўзғалур,
Қўлинг узилур,
Узиб олурсен…
Кўкат ипларга
Бир мунчасини
Чизиб олурсен…
Кулиб боқарсен,
Сўнгра тақарсен…
Энг кенжасини
Ахтариб топиб,
Қулоққа тақиб;
Лаъли сепларга
Ўпкалар ёшлаб,
Пичинлар ташлаб,
Дашном берарсен,
Йўлға кирарсен…

4

Бир дехқон йигит,
Шаҳарга келиб,
Йиғинға кириб,
Аҳволни билиб,
Қарор ўқилғач,
Йиғин ёпилғач,
Аста… пиёда
Қайтиб борадир.
Қўшуқ: “Ёр, доде…”
Айтиб борадир.
Йўлида тала,
Талада ”хола”.
Холада “лола”…
Хуштор бўладир,
Ҳавас тўладир.
“Ҳорма, қиз!” дейдир.
”Ҳорманг, сиз!” дейсан,
Юмшоқ куясен
Баттар эрийдир…

5

Буғдой оралаб,
Қишлоққа қараб
Кеткан вақтингда,
Оёқ остингда
Сомон парчалар
Албат, янчалар…
Фақат уларнинг,
У мискинларнинг
Улуғ хирмондан
Озуқдан-дондан,
Энг зарур “нон”дан
Увалиб тушкан
Ерда увишкан
Улуғ зарралар,
Милён карралар
Бўлғанлиғини
Унутма, синглим!
Чўпсиз ерларнинг,
Донсиз елларнинг,
Ўлимлар билан
Тўлғанлиғин
Унутма, синглим!

6

Кун тугал ботқач,
Даладан қайтқач,
“Лола”дан чамбар
Тақиб оласен,
Гуллардан камар
Топиб оласен.
Бир туп толинг бор:
Юмшоқ қимирлар.
Ёш навдалари
Кечки еллардан.
Ёз савдолари
Йироқ эллардан.
Мунда қувлаған,
Дарбадар қилған
Кечки елларни,
Қаландарларни…
Тол шохи пастак;
Чўзилиб жиндак,
Узиб оласен
Тол навдаларни,
У соддаларни
Сочингга илиб,
“Чочпопук” қилиб,
Юриб қаласен.
Шунда ой чиқар,
Зулматни сиқар,
Сути тўкилур…
Бутун ерюзи
“Оппоқ кўл” бўлур…
Юлдузнинг кўзи,
“Ҳафиф” жимиллаб
Сенга тикилар.
-Қандай ойдинлик!”
Гўзал шу борлиқ!
Кечалар қутлуқ!
Деган сўз билан,
Ёнған кўз билан
Аста лимиллаб,
У … йигит келар!
“Ҳафиф ойдинлик!”
Қишлоқда тинлиқ..
Кўкда ой-юлдуз,
Ерда йигит-қиз
Тунга чўмарсиз,
Ҳаёт эмарсиз…

7

Иш, куч… кунларда!
Шундоқ тунларда
“Ҳафиф ойдинлик!”
Пуч нарса эмас!
“Асил жонлилик
Йигит қонлилик”
Шунда! “демаса”,
Шуни сезмаса…
Сени танимас,
Ҳеч нарса билмас!..

Синглим!
Шундоқ тунлардан,
Лола-гуллардан
Тортинма, безма,
Бағримни эзма!..
Қўқон, 1925, Июл, 15.

СОМОН ПАРЧА
(“Кундалик Дафтарим”дан)

“…Дахр бир сейлобдир мулхак фано дарёсина
Биз ки сергираниз ул сейлаҳа душмуш хору хас.
Чизгинур хар у хас ул сейлаба олдуқча реван
Етмеден даряя роҳат мумкин олмаз бир нафас…”
[“Фузулий”]

Топширдим ўзимни муҳитнинг эркига…

Муҳит гирдобида бир сомон парча,
Бир похол чўпидек оқиб борамен.
Ҳар амал, ҳар ишни “ҳақ” деб бораман,
Вазминим қолмади бир узуқ қилча…

Муҳит кучли экан, эгдим бўйнимни,
Чақмоқдек ялтираб учиш йўқ энди.
Ёлғон хаёлларга кўчиш йўқ энди,
Оқишнинг йўлига солдим кунимни.*.

На исён, на тўлқин, на тўфон, на ўт!
Кўзимда оғир бир таслим нури бор.
Ай ўтли кечмишим, юзингни беркит,
Сенда шайтонларнинг ҳақсиз зўри бор.

Мен энди худди бир сомон парчаси…
Лекин зўр денгизнинг чексиз қўйнида,
Жимгина борадир кирсиз қўйнимда,
Эркин кўпикларнинг алла қанчаси!

Кирмаймен кўчанинг боши беркига,
Чунки таслим бўлдим муҳит эркига…
Андижон, 1923, Октябр

ЎЗИМНИКИГА

Кўп кўркам чечаклар ўраб олғанда,
Беҳуда хисларим хийла қийнади.
Бутун кўркамликни сен менга сақла,
Сендан бошқа гуллар “ўз эмас” энди.
Тошкент, 1923, Август, 13.

НЕ АРИЁР?
(Усмонлича)

Гўнглум бошлуқлардан бир шей ариёр,
Теъмин едерим ки, гунаш оламаз.
Недир арадиғи, кимсе билмиёр,
Гунеш, кендисине бир эш оламаз!…
Ташкент, 1923, Август, 13.

ҚУШНИНГ ҲАДИГИ

1

Қуш бечора қўрдадир, ким уясидан айирғайлар,
Уясидан айирмоқ-ла қанотини қайирғайлар.

Майда симдан силлиқ қилиб, моҳирона тўқилган бир
Қафас топиб, дарчасини очип дерлар: “Масканга кир!”

2

Мискин қуш ҳам янги маскан “чеккаси”га қўниб олар,
Масканига кўз югуртирар, теграсига назар солар.

Ва кўрар, ким маскан ўзи машинада қуйилмишдир,
Уни ҳозир қилмоқ учун, кўп зеҳният сарф бўлмишдир.

Дарчалари маҳкамгина, пухтагина, хотиржамлик,
Сув ичкали, дон егали тешиклар бор кичик-кичик…

3

Симлар билан иши йўқдир, чиқмоқ учун очиб кўрар,
Ўрмонларнинг ҳаёлида ҳар томонга ўзни урар.

Томни тешиб чиқмоқ учун шипларга ҳам кўп илинар,
Ундай қилиб, бир интилар – мундай қилиб, бир интилар.

4

Фақат ,заъиф вужудини қанча урсун деворларға,
Балки унинг юмшоқ тани тўлиб кетсун ол қонларға,

Деворларнинг сезгиси йўқ, туйғуси йўқ, товуш бермас;
Тегра бутун руҳсиз гавда, “Нечун мундоқ бўлдинг?”демас.

5

Унинг бутун тасаллиси – тўлиб-тошиб сайрамоқдир,
Кўм-кўк дала ўрмонларни эслаб-эслаб йиғламакдир,
Йиғламакдир!.
Ўш, 1924, Феврал, 3.

---

“БОЙЧЕЧАК”

“Бойчечакнинг боласи”
Очди юзини:
Сувга чиққан холаси
Кўрди қизини!

“Бойчечакнинг боласи”
Етимча бир қиз…
Унинг ўгай онаси
Жуда ёмон, тез!

“Бойчечакнинг боласи”
Юлип олинди.
Юртнинг кўзи оласи
Жуда севинди!

“Бойчечакнинг боласи”
Ҳар уйда кулди.
Гўдакларнинг халтаси
Нон билан тўлди!
Андижон, 1925, Март 18.

САТАНГ

Қоп-қора сочидан иккита гажак
Буралиб-буралиб юзига тушмиш.
Қолғанлари яна бўлакма-бўлак
Белидан йилондек ерга чўзилмиш.

Унинг юзларида бошқа қизлардек
Кетсиз қайғуларнинг излару йўқдир.
Балки эркда ўсган эрка қизлардек
Тўлғин юзларида доим шўхликдир.

Кўзлари кулишдан бошқани билмас,
Ҳар доим оғзидан шакар тўкилур.
Севгидан бошқага бўйин эгилмас,
Олдида сўфининг аҳди бузилур…

Ихчам бармоқлари қилда югурса,
Жонсиз қиллардаги қуш каби сайрар.
Енгил оёқлари йўрғалаб кетса,
Сил бўлган кўнгил ҳам очилар, яйрар!

Қизил юзларида икки гажакча…
Айниқса, кўп кўркам бўлған шу кеча!..
Тошкент, 1922, Август 6.


***

ОДАМ ва ҚУШ
(Русчадан)

Гўзал қушлар! Менинг мунда борлиғим
Ҳеч сабабсиз қўрқитадир сизларни!
Сира қўрқманг! Сайрай беринг эркинлаб,
Кўнглингизда яширин ёткан сирларни!

Ҳам далада, ҳам боқчада тинч бўлинг!
Тутмоқ учун сизга тузоқ қўймаймен,
Эркинликда эркли бўлиб яшашнинг
Қимматини мен ўзим ҳам билмаймен!..
Ташкент, 1922, Август, 20.

ЎЗБЕК ЧИНОВЧИЛАРИҒА

Ерни ўлчанг, таноб тортинг, ҳандасага тўғриланг!
Ер экувчи деҳқонларнинг ҳолатини ҳам хўп ўйланг!

Таноб деган жонсиз нарса мўлжалгача чўзилур,
Аммо жонли дехқонлар-чи? –Унга етмай узилур!

Ер сизларга кўкрагини катта очиб кўрсатар,
Деҳқон бўлса, кўз ёшини ерга сочиб кўрсатар.

Рақам билган мия билан деҳқон ғамин англангиз!
Таноб тортган қўллар билан ярасини боғлангиз!

Ўзингизнинг ер экканнинг хизматига чоғлангиз,
Ер ва меҳнат ёвларининг юрагини доғлангиз!
Қўқон, 1925, Июн, 27.

КУЗ ГУЛИГА

Ранги ўчкан,
Умри кечкан,
Куз гули,
Бу йўли
Пастроқ эгил,
Менга бир ўпиш бергил!

Бурун ёз эди,
Тўла ноз эди,
Энди куз келди,
Қаддинг эгилди,
Рангинг сўлмоқда,
Ёшлар тўлмоқда
Ғамли кўзларга.
Сўлғун юзингга
Кимса қарамай,
“Узайин” демай,
Ўтиб кетмакда!
Куз етилмакда,
Қишдан чопар бор,
Ёмон хабар бор!

Энди ноз қилма,
Нозланиб кулма!
Кел, лабимга кел,
Бир озроқ эгил,
Бир яйраб ўпай!
Шунга эсириб,
Руҳингга кириб,
Кўкламга етай!..
Андижон, 1925, Март, 13.

20 АСР

(Усмонлича)

Бу эмиш: Билги – фан, ҳунар асри,
Бу эмиш: Юксалан башар асри,
Ҳадисат ўйла гўстерир ки, бу асир
Ялингиз: Шеър ве шеър ве шеър асри!…
Андижон, 1924, Март, 18.

БАЛАНДЛИКДА

Оқшом чоғи мунда кел-да сайр эт,
Қобуси ғадам билан фанони.
Интилма самога, тўхта, сабр эт,
Бу ерда таниб ол оқу қарони!..
Бухоро (Амир Саройи),1923, Май, 3,

ЧЕЧАК

(Бир кечанинг эсдалиги)

Янгигина япроқ ёриб чиққан чечак,
Беш-олти кун ҳар ким учун тансиқ бўлар.
“Битди иси” деб ташласа бирор тентак,
Ҳар ким тепса, ҳар ким эзса, у ҳақлидир!
Беш-олти кун кўкракларда улуғланиб,
“Мен гўзалмен, чиройликмен!” деган гулни,
Ерга тушкач, олиб кўринг… Сўлғинланиб,
Ўлим тусли ранги билан истар чўлни!
Ва айтар ки: “Агар чўлда, биёбонда,
Бир ёввойи, ҳидсиз чечак бўлса эдим,
Узиб олиб, ерга урмас ҳар инсон-да,
Кенг саҳрода ўзим яшнаб, сарғаярдим!
Ҳар хоин қўл мени ерга урмас эди,
Ҳар бир оёқ кўкрагимда юрмас эди!..”
Тошкент, 1923, Март, 3.

КЕЛИНЧАК

Бутун гуноҳи
“Кўк қарға шохи”
Кийиб юргани…

Дунё кўркини,
Ўйин-кулкини
Яхши кўргани.

Ҳар куни саҳар
Боқчага чиқар
Гуллар тергали.

Эрига эмас,
Чунки, ярамас,
Дилга бергали.

Бўйнига осиб,
Бағрига босиб,
Овунган бўлар.

Бир талай ғамдан,
Ҳасрат аламдан
Совунган бўлар…

Ойнакка қараб,
Сочини тараб,
Ўзига ошиқ…

“Шу ерга тегдим,
Қаддимни эгдим,
Ўлганим ортиқ!”

Ҳар кун эрталаб,
Бир талай ғазаб
Эр ўлгуридан.

Кундуз нағмаси
Қайинонаси –
Кўмилгуридан…

Қўшни келинчак,
Истаб “ҳалунчак”
Чиқиб қоладир.

Ўлтириб ерга,
Ўша келинга
Ҳасрат қиладир.

Шунда очилиб,
Хийла сочилиб,
Анча яйрайдир.

Қайғуга тўлса,
Ўзи жим бўлса,
Дутор сайрайдир!..
Андижон, 1925, Март, 25.

ЯНА ЗАРАФШОН

Фил миниб, ўт ёқиб ўтиб кетдим
Яна устингдан, эй чўзиқ дарё!
Яна қирғоқларингга ҳис септим.
Мунга сен берма бошқа хил маъно.

Ҳисни қирғоқларингға сепмаклик
Менда бир эски, тентак одатдир,
Ёш тўкиб тупроғини ўпмаклик
Кенг ҳаётимда бир саодатдир.

Тўрт ёғинг кўм-кўк ўт ва майса экан,
Қучоғим шул қадар очилди, ки мен
Танларимга ботиб кетиб-да тикан,
Сезмадим, “гул“ дедим… Йўқолдинг сен
Кўзларим олдидан… Қараб қолдим
Яна йўлларға оч назар солдим.

Бой табиат бутун гўзаллигини,
Биламен, кўкрагингдан олғандир.
Бой дала, мақтанувчи “менлиги”ни
Яшнатиб, кўксинға қадалғандир.

Шу гўзал чеҳраларга сув эмзиб,
Бурилиб, айланиб, оқиб ётасан;
Шу қадар жонлиларға ем егизиб,
Қора даштлар томон чочиб ётасен.

Шу гўзал чеҳралар кулиб ётсун;
Қора даштлар томон чочиб оқабер!
Товушинг йўқсул элни уйғотсун;
Кучли, лой сувларинг билан бирга.
У ўлим уйқуси оқи бусун!

Яна бир қатла хурматим сенга!
Самарқанд (Темирйўл Бекати), 1923, Апрел, 29.

ЯНА ЎТ

Яна теграмда ўт, олов, учқун,
Яна кўкларда сор ва бургутлар,
Яна қўзғалмоқ олдида тутқун,
Яна сарҳадда “Ур”, “йиқит”, “тут!” лар.

У оғир занжирингни шалдиратиб,
Қари Шарқ, сен-да қўзғалурсенму?
Уюшиқ қўлларингни қалтиратиб,
“Маданият”га шоп солурсенми?

Ёки ўткандаки эринчаклик
Яна йилларча тебратурму сени?
Ёки бир ҳовлиқар-да эркаклик,
Қонли майдонга тезлатурми сени?

Қўзғалиб кетганингни бир кўрсам,
“Қутулурман!” деган ишонч бўлса,
Кишанинг парча-парча тўғралса,
Қутулиш изларингга юз сурсам!

Руҳи йўқ бир “машина” олдинда
Нега ерлар қадар тубанландинг?
Нега жонсиз темирга боғландинг?
Хўрланиш шунчаларми инсонда?

Яна ҳар ёна ўт ва учқунлар,
Яна қўзғалди қонли тўлқинлар!
Тошкент, 1923, Май 26.

ИРФОН КЕЛАДИР
(Ўзбек Билим Юртини биринчи мартаба битириб чиққан 5 йигитга)

Шу йигитлар ки қўлга нурли нурли асо
Ушлашиб, йўлчилиқни кўзлайлар.
У улуғ йўл, ки бир улуғ саҳро.
Чин саодатни шундан излайлар.

У қуруқ, кимсасиз, ваҳим йўлдан
Чарчамай, сувсамай ўтиб кетмак!
Тугамай ўтли интилиш дилдан,
Бор тўсиқларни йўқ этиб кетмак!

Шу ёмон, зим-зиё узун кечлар
Бизни ютмак, битирмак истайлар.
Эскилар қутқаришка келмайлар,
Балки қонларни томчилаб ичалар…

Тоза қонларға иштаҳа сақлаб,
Кутадир йўлда: Оч ҳарис душман..
У улуғ йўлни нур билан тозалаб,
Етасен истагинга, эй, ирфон!

Чунки сен янги, тоза бир кучсен,
Билагинг бир темир, пўлат кабидир.
Чунки сен ёғду-нурға кўп ўчсен,
Тилагинг бир олов, бир ўт кабидир.

Сен учун йўқ: Ўлим, мозор, йўқолиш,
Сен учун бор: Ҳаёт – яшаш, уруниш;
Эзгу-истакка тўғрилаб йўл олиш
Ва у йўлларда чарчамай югуриш!

Шу тилакларга зўр, улуғ ҳурмат!
Шу юракларга сўнгги йўқ ҳиммат!..
Тошкент, 1923, Май, 12.

“КЎКЛАМ ҚЎШИҚЛАРИ”дан: 1.

КЎКЛАМ ЁҒМУРИ

Уч кунлик ёғмур,
Тўхтади базўр:
Булутлар қочди.

Кечкирган чоқда,
Тол шохлариға
Шўлалар тушди…

Хавонинг юзи,
Захарли кўзи
Мулойимлашди.

Шарқнинг малаги –
Ой камалаги
Кўкка улашди…

Толда “чочпопук”,
Қиз кўнгли “пук-пук”…
Тақмоқ истайдир!

Ўртоқ ёнини,
Хайри хонини
“Ха” деб қистайдир..

Лекин шуълалар
Синиб боралар…
Оқшом “тўр” солди.

“Чочпопук” тақиш,
Йигитка ёқиш
Ертага қолди!…
Андиён, Март, 2, 1925

ШУ КУНДА

Истагинга йетар екан, қанотларинг синдими,
Эй кўнглимнинг булбули?
Сенга қарши кулиб турган гўзал чечак тиндими,
Ташладими бир ёъли?
Хаво ёрған кўкрагингни севги йели тилдими,
Қон тўлами хар томон?
Кўзларингга айрилиқнинг ипларини илдими?..
Шу қилиғани кўп ёмон.
Ё еркинлаб хидлагали бермайларми гулингни,
Тўсаларми ёълингни?
Гул ўзими кўзларингдан кўзларини қочирди,
Ёъқликларга яширди?
Шу юлинган парларинг-ла учолмассан, ёъқсил қуш,
У умидлар хавосидан енди бир оз тубан туш!..
Тошкент, 1922, Август, 7.

АЛЕКСАНДИР БЛОКдан

Кўнгил жимдир, совуқ кўкда,
Қараб унға ёниб турған
Ҳануз-холо у юлдузлар.

Бутун атроф ва ҳар ёқда,
“Хан-олтин” деб фиғон қилған
Талашчи, ғалвачи эллер.

У жим, лекин фиғонларға
Қулоқ берган ва кўз тиккан
Узоқларға, йироқларға…
Тошкент, 1922, Август, 7.

3-4 та ЮЛДУЗ

Гўристон, қоронғи зим-зиё бўшлиқда
Адашкан бир йўлчи тасаввур қилингиз!
Қўрқарсиз! Қўрқарсиз!..
Ва лекин уфқда
Уч-тўртта юлдузнинг учмасдан ярқираб,
Нур сочиб турғани кўрулса… дилингиз
Қўрқишдан бир қадар тўхтар-да, парқираб
Кўзингиз олдида бир умид кўринур.

Шу умид: Қутилиш тонгининг нуридир!
Бухоро, 1923, Май, 1

КЎРУНГАН АЛАНГА
(Германия Воқеалари Тўғрисида)

Хунук, бузуқ, совуқ юзлар аланганинг бағрида-
Қон ўйнған кўзларини катта очиб туралар…
Тўп кишилар алангага ўзларини уралар,
Оналарнинг кўз ёшлари болаларнинг доғида.

Эй маданий, эй файласуф, эй аллома “кунботиш”!
Ер юзига кишан ёйиб, қуллик сепиб, охурда
Бу нима, бу – алангалар тўри билан ўралиш?
Ҳеч мумкинми қаҳр этилсун қахр этгувчи қаҳирда?

Ер юзининг бир бурчида сиз базмлар қурғанда,
Олам-олам бечоралар ботқоқларда сурунди.
Нима учун атрофингиз алангага бурунди,
Қон ноқуси сизнинг учун енгиш машқин урганда?

Ҳар тарафда сизнинг ғолиб қулларингиз юрганда,
Нима учун олов чиқди, алангалар кўрунди?
Андижон, 1923, Ноябр, 30.

“КЎКЛАМ ҚЎШУҚЛАРИ”дан: 2

КЎКЛАМДАН ХАБАР

Бақа сайраса,
“Ваққа-қа” деса,
“Кўклам қўзғалди!”
Деб, хабар берса,
Шунда ҳам кўнглим анча яйрайдир!

Не учун япроқ чойшаб ёймайдир-
Танларига қон
Тўлиб қолса ҳам,
Кўкрагига жон
Кириб қолса ҳам?
Эй гўзал кўклан,
Судралма сен ҳам!

Югуриб, елиб,
Тездароқ келиб,
Ўпуб ол баркни,
У эринчакни;
Очсун кўзини,
Алвон юзини.
Андижон, Март, 17, 1925.

БЕЗГАК ҚЎЙНИДА (38,2)

Уч кун бўлди, сув келмас,
Ариқлардан ғув келмас,
Шамоллардан “ҳув” келмас
Чанқаганимда…

Нега кулдим? –Билмадим.
Хурсанд бўлдим – билмадим,
Ёшқа тўлдим – билмадим,
Уйғонғанимда…

Сув керакмас, ёр керак,
Ёр эмас, диёр керак,
Диёрга “фанор” керак
Уйғоқ чоғимда…

“Фанор” топиб оқайин,
Қанотимни тақайин,
Диёр ичра оқайин
Соғалғанимда!..
Андижон, Март, 17, 1925.

ШАРАФЛИК ХИЗМАТ
(Ўзбек саҳнасининг қийматли санъаткори Саъдия Туташқа)

Эй, йўқсуллар саҳнасида энг қийматли санъаткор,
Эй, занг босқан кўнгилларни оқартқучи малика!
Бу кун сени кўнглум бутун борлиғила олқишлар;
Фақат, қанча олқиш, ҳурмат қилинса-да оз сенга!

Ўзбек қизи ўз оғзида айтолмаган сўзини,
Сенинг ўткир тилинг билан эшиттирди элига,
Ўзбек қизи сил оқартқан, сўлғун, ғамли юзини
Сен орқали кўрсатди-да, қутултириш йўлиға.

Бу кун юртнинг ҳар ерида ўзни тиккан йигитлар
У қоп – қора пардаларға: “Йиртил, энди бас!” дейилар.
Эй пардалар, чимматларнинг остидаги қайғуни
Тирик, жонли шакли билан эл кўзига кўрсаткан;

Эй, деворлар орқасида йиғлагувчи чолғини
Қулоқларга эшиттириб, шафқат ҳисси қўзғаткан,
Эй, санъатнинг энг ҳаваслик, энг берилган малаги,
Бу кун сенда саҳнамизнинг барча умид, тилаги!

Ўзбек қизи яна кўп йил кишанлардан қутулмас,
Кўз ёшлари яна кўп йил ўз юзига тўкилур.
Унинг юзи яна кўп йил шодлик кўрмас, очилмас,
Яна кўп йил товушлари қоронғида йўқ бўлур.

Шунинг учун мендан сенга энг самимий олқишлар,
Эй йўқсуллар саҳнасида энг қийматли санъаткор…
Тошкент, 1922, Июл, 7.

ТАШЛАМА
(…….(?) га )

Кўксингдан гулингни олиб ташлама!

Хаёлинг кўкларда учиб юрганда,
Ўйноқ истакларни қучиб юрганда…
Кўзларим кўксингга боғланиб турди;
Қарашим ўзимни у гулга урди.

Севганинг сен гулга боқмас бўлса-да,
Сен жафо расмини асло ушлама!
Кўксингда бир куни қуриб сўлса-да,
Гўзал қиз, у гулни олиб ташлама!..
Қўқон, 1925, Ноябр, 21.

“ИЧКИ ҲИСЛАР” ОСТИДА
(Танса кечасида қоғоздан гул сотиб юрган бир қизға)

Ҳай туташ, кўп чопдингиз… Бизлар туташдик сиз учун!
Бир кулиш, бир илмайиш ортиқми дерсиз биз учун?

Тўлди кўкракка бутун гуллар, чечаклар, лолалар;
Сиз қадаб қўймасангиз, бир пулга турмайдир улар…

Жингалак сочлар билан кўз ўйнатиб, гул санчдингиз,
Ах, фақат, дилда муҳаббатдан жароҳат очдингиз!

Гул-чечак ҳам лолалар бағримда сўлғай тезгина,
Кўп замон яшнаб юрарсиз кўп кўнгилда сизгина…

Биз фақир… кўп ақча йўқ… Топканни солдик халтага,
Ҳар ўтиш, ҳар кўриш чоғида аччиғ бу нега?

Тубда биз мундай ўйинлардан тақир тот олмадиқ,
Бошқалардай чочишиб, масрур бўлиб ўйнолмадик…

Бу кеча кўрдук фақат сизни.. Юрак бир ўйнади!
Ёзмас эрдим, афу этарсиз… Ички ҳислар қўймади…
Тошкент, 1923, Апрел, 13.

ЖАВОЛАШ

(Бир ўлимнинг изи)

Дедилар, ким: “Вафот этди Жаволаш.”
Танларимда чўзиқ, оғир бир титраш.
Бошланди-да япроқ каби чўзилдим,
Бир қанча чоғ тушунчада йўқ бўлдим…

Ҳай, қушлардек учиб юрган енгил жон,
Гавданг энди тупроқларға қўйилди,
Изларинг ҳам ер бетидан ювилди.
Фақат, руҳинг кетмас она бағридан!

Бошқа дунё тортқанида ўзига,
Унамоқдан бошқа йўлинг бўлмаған.
Оз бўлса-да бир марҳамат қилмаған,
Маъюс-маъюс қарасанг-да юзига…

Дедилар, ки “Вафот этди Жаволаш”
Қалб кўзимдан чиқиб кетди қатор ёш…
1924, 9 Май, Қўқон (Темирйўл Бекат).

СЕЗГИ

Боқчаларда сўлди гуллар, сўлди гуллар сезмадим,
Қип-қизариб, ботди кунлар – ботди кунлар сезмадим.
Қайда қолди қонли кунлар – қонли кунлар сезмадим.
Сочларинг боғлаб олиб, боғлаб олибдир сезгини!

Бир йироқ йўл, ким унинг йўқдир кети – йўқдир кети;
Чанг ва тупроқ бўлди, кетди, унда кўпларнинг бети,
Минг жаҳаннамдир – жаҳаннамдир унинг икки чети,
Бир куни ўлгай адашиб қон мухитининг келгини…

Кўзларимни мен тикиб қолдим – тикиб қолдим унга,
Лола гулларни экиб қолдим – экиб қолдим унга,
Тоза умидни тутиб қолдим, тутиб қолдим унга,
Чунки мен кўрдим, кўриб қолдим кераклик белгини!..
Қўқон, 1923, Декабр, 9.