Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳнинг номи билан

Жон қуши ўз сирларини баён қилишга киришар экан, уни Аллоҳга мадҳия ўқиш билан бошлайди. Чунки Аллоҳ барча мавжудотларнинг яратувчисидир. У мангу барҳаёт бўлиб, ундан бошқа ҳамма нарсалар ўткинчидир.

 

Яратувчи қудратли қалам билан оламни аниқ бир режа остида бунёд қилди. У тўққиз фалакни айланувчи қилиб яратди ва бунинг сирини тушунишда идрокни ожиз этди. Кўкни тун ва кун билан ярқиратиб, уни қуёш ва юлдузлар билан безади. Унда ой гўё осмон тирноғига ўхшаш бўлиб, янги ой эса ўша тирноғдан олинган бир бўлакни эслатади.
Осмонни бетиним ҳаракат қилишга бўйсундирди, Ерни эса унинг бўшлиғида туиғун қилиб яратди. Ер юзини ёмғир билан ювди, натижада чанг ва чирклар ундан тозаланди. Қуруқликни денгиз юзидаги кемага монанд қилиб яратди. Тоғлардан бу кемага унинг мувозанатини сақлаб турадиган лангарлар ясади. Қуёш ўтидан сув қайнаб кетмасин, деган мақсадда денгиз юзига буғлардан парда тортди. Сувда майжуд бўлган қурт ва қушлар ғамини ейишда адолат оламини кўрсатди. Найсон ёмғирига катта шараф ато этди, унинг эҳсони туфайли садаф ичида гавҳар ҳосил бўлди. Дурга у жуда катта қиймат билан ривож берди, оқибатда у тахт аҳлининг тожи учун зебу зийнатга айланди.
Ҳамал ойи билан баҳорни бошлаб берди, унинг ўлчовида кеча ва кундуз тенг болди. Тонг насимини лсо нафасидек эстириб, боғлардаги барча жонсиз нарсаларга жон бағишлади. Боғаро хилма-хил раъно чечакларни ёйиб, чаман гўзалликларини жилвалантирди. Елга ҳузурбахш ҳид ато этди, унинг туфайли дарахтларга қайтадан жон кирди. Тонгни оппоқ ранг билан ёритди, шомни мушкин қора либосга ўради. Қуёшни кундузи порлатиб, ойни кечанинг шамига айлантирди.
Агар у қуруқлик юзасида ҳар хил ғаройиботларни ёйган бўлса, денгизда эса улар бундан ҳам ортиқроқдир. У даштларда қанча жониворларни яратган бўлса, сувдаги сузувчилари бундан юз баравар кўпдир. Қуюнни дашт аро айлантирган бўлса, сув юзида ҳам гирдобни тўлғантирди.
Сувни оловга душман қилиб яратди, шамолни эса тупроққа зид қилди. Яратувчининг қудрати билан ана шу бир-бирига зид тўрт нарса инсон вужудида бир бутун ҳолда бирлашди.
Бутун оламни яратишдан мақсад лнсон бўлиб, у ҳамма мавжудот ичида тенги йўқдир. Инсон кўнглини турли билимлар хазинаси қилди ва бу тилсим ичида Аллоҳ ўзини яширди. лнсоннинг ажойиб жисми бир махфий сир хазинаси ўлароқ ўзида ана шу ганж тилсимини сақлайди. Бу тилсим жон болиб, у ўша хазинада туради ва унга посбонлик қилади. Эй жон! Сени бу хилда яратилишингга чексиз офарин!..
Чунки У ўз сирининг хазинасини очмоқчи бўлганида, уни на само, на ер қабул қилди. Инсондан ўзга нарсалар жаҳолатга ботиб, унинг хитобини англамади ва бу сирни қабул этмади. Шунинг туфайли инсон бошқа барча нарсалардан мумтоз қилиб яратилди ва "Кунту канзан..." сиридан хабардор этилди. Унинг бошига тўғри йўлдан бориш тожи қўйилди, шараф меърожига cлииқиш эса унинг қисмати бўлиб қолди.
Ҳатто олам ичра бутун малакларга пешво бўлиб, уларга саждагоҳ бўлган ҳамда уларни ўзига бўйсундирган, дунёдаги барча жинлар ва малоикалар бошлиғи вазифасини бажарган шайтон, гарчи у бутун оламга эгалик қилиб, неча минг йил зуҳду тоат билан
Аллоҳ амрига итоат айлаган бўлса ҳам; ва ҳатто ер юзида ва мовий осмонда у сажда қилиб бош урмаган бирон қарич бўш жой қолмаган бўлса ҳам; у шундай юксак саодатга эришиб, ҳақ ёдидан ўзга бирор нафас олмаган бўлса ҳам, ўз хизматлари ва Аллоҳга яқинлигига суюниб кетди ҳамда бундан унда ғурур пайдо бўлди.
Натижада у бу ажойиб Инсонни кўзга илмади, унга бошқа малоикалар каби сажда қилмади. Яратувчининг бу амрига бўйин эгмай, таъна кўзи билан қараганидан унинг бўйнига шу он лаънат ҳалқаси солинди. Зероки, унинг кўнгли итликни ҳавас қилган эди, шу сабабли ҳам бўйнига итлар каби лаънат тасмаси боғланди. Шунинг учун ҳам у Инсон зотига доимий рақиб бўлиб, унинг имонини йўлдан урувчи ашаддий душманга айланди. У қиёматга қадар ана шу хил иснодга дучор бўлиб, дўзах олови, макр ва адоват қўзғатувчи номини олди. Хуллас, у шунчалик катта шараф билан малоикалар бошлиғи бўлса ҳам, такаббурлиги учун абадий рад қилиниб, малъунликка гирифтор бўлди. Унинг бу қисмати бутун осмон ва ер юзидагиларга ибрат бўлиб қолди.
Шундай қилиб, (Аллоҳ) Инсон жисмини бир ҳовуч тупроқдан чиройли қилиб яратди, унга одамийликнинг ажойиб шаклини берди. Ҳам уни ўз сиридан хабардор қилди, ҳам халифалик билан сарфароз этди.
Агар шайтон бош тортиш билан офатга гирифтор бўлган бўлса, инсон ўзини тупроқдек паст олиш билан эътиборга лойиқ бўлди. лнсоннинг саждагоҳ болишини таъминлаган ҳам, шайтоннинг ҳайдалиши ва рад этилишини муносиб кўрган ҳам унинг Ўзи! Шайтонни нуқсонли айлаган ҳам, инсонни суюкли айлаган ҳам - Ўша! У нима қилган, бу нима қилган бўлса — Унинг ўзи билади, ўзга бу ишни қила олмайди, ҳар не қилса — У қилади. Унинг ҳикматларидан киши воқиф эмасдир, зероки, бу иш кишининг қўлидан келмайди. Ҳамма ишни унинг ўзи қилади ва унинг ўзи билади — бутун ҳикмат ана шундадир! У ўхшаши йўқ бир Подшоҳдирким, унинг на шериги, на тенги, на вазири бордир.
Эй Яратувчи, қудратингга юз офарин! Сендан ўзга йўқдир, бор десалар ҳам, у — Сенсан! Фақат Сен мавжудсан ва борлиқ кўркисан. Ҳам бирлик, ҳам қадр этувчилик арзандасисан. Бирлик ҳам, борлиқ ҳам Сенда; тириклик, қодирлик ва шафқатлилик ҳам сенинг Ўзингда!
Агар шафқат денгизингда мавж кўтарилса, у ҳар қандай катта гуноҳнинг ҳам баҳридан ўта олади.

2
Ўз камчиликларидан шарманда бўлиб, бу уятдан боши тубанлик тупроғига эгилганлиги юзасидан барча ҳожатларни амалга оширувчи ҳакам олдида муножот

Ё Раббий! Ўз ҳолимга ниҳоятда ҳайронман, ўта гуноҳкор ва масту паришон ҳолга тушган бир кимсаман! Чунки нафсим туфайли кибру ҳавога мағлуб бўлдим, тўғриликни номақбул билиб, покликдан узоқлашдим. Жонимга исён майидан мастлик пайдо бўлди, кўнглим фисқ аҳлига ҳамдамлик қилди. Шум нафсим бошимга ҳар хил ҳавойи кайфиятлар солди, шайтон галалари ҳар ёндан менга ҳужум бошладилар. Бу тўдадан мен воқиф бўлгунимга қадар, улар кўнглим мамлакатини остин-устун қилиб юборишмоқда.
Бир зулм қилувчи кўзимга чиройли кўриниб, ўзимни унга ошиқ, уни эса ўзимга маҳбуба деган эдим. Бу ёмон феълли маъшуқадан менга ҳар хил ситамлар етарди. У кўзимга кўрингач, ҳатто оҳ уриб, ўзимдан кетиб қолган пайтларим ҳам бўлар эди.
Унинг оловли лабларидан жонимга ўт тушди, гажаги ва холидан рўзгорим қорайиб кетди. У сўзлаганида — тилим лол қолар, нозли жилваси эса ақлимни олар эди. Унинг васлига етишмоқни ўзим учун ҳаёт, ҳажрини эса ўлим деб ҳисоблардим. Уларнинг биридан жоним осойиш топса, иккинчисидан жабр тортар эди.
Ҳажрнинг ғамида май ичар эдим. Агар васл жоми қўлга киргудек бўлса, жондан кечишга ҳам тайёр эдим. Усиз тирикликни ўлим деб англардим, ҳажридан доим жоним юз турли офат чекар эди.
Уни ҳаётимнинг мақсади, деб билардим, ундан бошқа кўнглимга келмас эди.
Ундан айрилиқда юрган чоғларимда бошқа ҳамма нарсалар ёдимдан кўтариларди. Чунки сен ўзинг воқифсан, мен ҳам чин сўзни айтайин: ҳажридан кўнглимга шунчалик кўп жабру зулм етардики, ҳатто фақат унинг васлини исташ учунгина сени ёд этар эдим...
Аллоҳ-Аллоҳ! Ўзимнинг бундай бандалигимни эсласам, шармисорлик ўлдиради. Жаҳлда шунчалик юзиқароликка йўл қўйдимки, булар кўзимга оламни қаро қилиб кўрсатмоқда.
Эй ҳеч нарсага эҳтиёжи йўқ Аллоҳ! Умримда бирон бир ракъат намозни ўтинчсиз қилмадим. Ҳаргиз кераклик тош бўлмаса, тупроққа бош қўймадим. Ўзимни карам соҳиби кўрмагунимча гадога бирон бир чақа тутқазмадим. Донолик билан эмас, балки қўлимда юз доналик тасбеҳ ушламагунимча номингни тилга олмадим. Бирор ишни ўз фойдамни кўзламай қилмадим; ўзимни мунофиқликдан ҳоли деб билмадим. Шу сабабли мен каби инсон, инсонгина эмас, деву шайтон ҳам бўлмасин! Ўзимнинг бу янглиғ феъл-атворимдан жуда азиятдаман, булар учун ҳар доим кўнглум тушкунликка тушади, дилим мудом ғаш. Бу хил ҳижолатликлардан мен учун ҳаёт йўқ, чунки ҳар дам уят ўлдириб ташлаяпти.
Бу иллатларки, айтиб ўтдим, ўзим уларнинг ҳеч бир иложини қила олмаяпман. Шунчалик мусибатга дучор бўлганманки, агар Сендан қазо етса, кейин нима бўлишини билмайман. Гарчи бу дардлар мен учун давосиз бўлса-да, лекин уларнинг дармони сенга осондир. Дардимга дармон иноят қилгин, комил тавбага эришмоқ йўлини кўрсат. Адолат ва эҳсонингга мени сазовор қил ва золим нафсдан мени халос эт! Жонимда шавқинг шуъласини майжуд қил, ундан ўзга ҳамма нарсани кўнглимдан чиқариб ташла!
Гарчи руҳ бадан ичра тутқун бўлса ҳам уни мушоҳада этиладиган кун қўйиб юбор. Токи бу қуш сафарга мойил бўлиб, асл гулшан томон парвоз қила олсин. Чунки қуш учмоқ сари интилгани, тупроқ эса тупроққа қўшилгани маъқул.
Қилган ишларим сўроқ қилиб, хитоб этган чоғингда Сен берган саволларга жавоб топа олмай қолсам, мени ҳазин аҳволга қўймай, тезда ўшани қошимга етгургилки, уни сен гуноҳкорларнинг ҳимоячиси деб атагансан.

3
Бу достонга бахтиёрлар пайғамбари васфи билан сарлавҳа қўймоқ ва гуноҳкорлар ҳомийси мадҳи билан зийнат бермоқ

У набилар сарвари ва пайғамбарлар султони бўлиб, унинг туфайли улуғ ва майда нарсалар яратилгандир. У Одам Атодан ҳам илгари майжуд бўлиб, ҳам наби, ҳам сирлар огоҳи эди.
У олти кунда яратилган оламдан бурун ҳам нур ҳолида бор эди. Бу шундай нурки, у юз иззат ва шараф эгасидир. У — маъшуқ, Яратувчи — ишқивоз эди. Аллоҳ Булбашарни яратгунига қадар, бу нур узоқ йиллар Ҳақ назаридан баҳраманд эди. Булбашар вужуди яратилганда, унинг юзи шу юлдуз нуридан камол топди. Бу нур ҳавога ўтганида, унинг манглайи порлоқлигидан Қуёш ҳижолат чекарди.
Шиш пайғамбар вужуди шаклланганида, бу қуёш унинг манглайида балқиди. Сўнг бу нур унинг суюкли маҳбубасига ва ундан фарзандига ўтди. У бу шарафли нурни жуфти ҳалолига етгизгач, шундай гавҳарга у ўз вужудини садаф қилди.
Ана шу қабилда бу нурни бир-бирларига ўтказар эдилар. Ниҳоят бу нур Абдуллоҳга етиб келди. У ҳам шу йўсинда нурни узатганида, хонадони шу нур билан ёриди. Ниҳоят шу уйда қуёш балқиб, у фарзанд чеҳрасида пайғамбарлик нури зоҳир бўлди.
Бу нур эмас, Ҳақ Таоллонинг ўз сояси бўлиб, унинг мартабаси Қуёшдан ҳам юксалди. Дин байроғи офтобдек кўтарилгач, куфр зулмати ундан бартараф бўлди. Бу қуёш Байт ул-ҳарамдан чиқиб, фалакдан ҳам олийроқ мартабага эришди. Бу юлдуз нури Маккада кўрингач, барча бутлар тупроққа бош қўйдилар. Кофирлардан ким бўлса, юз тубан тушди. Дин байроғи фалакдан юқори юксалди, шариат тиғи қиличдан ҳам кескирроқ бўлди.
Унинг таъби пайғамбарликка қатъий майл қўйгач, дини бошқа барча динларни бекор қилди. Раъйи мўжиза шамини кўрсатганда, унинг ёлқинидан коинот равшан бўлди.
Лотнинг ўз нуқсонига яраша ҳоли хароб бўлди. Кофирларга Аллоҳдан бошқа Аллоҳ йўқлиги маълум бўлди. Шундан бошлаб халққа Аллоҳдан бошқа Аллоҳ йўқлигирии фасоҳатли тили билан баён этди. "Аллоҳдан бошқа Аллоҳ йўқ" деган гапни атроф-теваракка юборган Аллоҳ пайғамбарининг ўзидир.
Зоти олам қутичасидаги тоза дурдир, балки у ҳақдан оламга юборилган Аллоҳ раҳматидир. Унинг ўзи пок, хотинлари пок, авлодлари покдир: зоти пок, суҳбатдош-издошлари пок ва яқинлари покдир. Олам аҳлидан то Қиёмат кунигача унга, пок авлоди ва издошларига, сўнгра хизматчилари ва дўстларига ҳам ҳар лаҳза юз мақтов ва минг саломлар боисин!

4
У пайғамбарлик офтобининг анқо қушининг баландпарвозлиги ва ҳақиқий маҳбуб висолига етиб қуш тили билан сўзлашгани ва сирлашгани

Мартабаси фалакка етадиган шоҳни Ҳақ кўк сари жавлон қилишини истаганида, у тубан фалак ташвишларидан фориғ бўлиб, ўз ҳужрасида яхши кайфиятда ўтирарди. Унинг олдига руҳлар амини келиб, олам Аллоҳининг хабарини етказди. Фариштанинг бир қўлида яшиндай тез учадиган буроқ бўлиб, бу улов билан яшин ҳам баҳслаша олмасди. У деди: "Эй Аллоҳга жонинг билан яқин зот! Суюкли бўлганинг учун вужудинг билан ҳам Аллоҳга яқинлашгин. Буроқ келтирдим, сувори бўлгин, токи бу феруза осмон гумбази йўИинг гарди боисин".
Шоҳ отга минди. Чунки у ҳукмнинг кимдан эканини яхши биларди. Қутли улови ҳаволанганида, унинг қадамидан фалак эли баҳраманд бўлдилар. Бу сувори шарафи туфайли янги ой тўлин ойга айланди. Иккинчи осмонга байроқ санчганида, Аторуд қаламидан дурлар сочила бошлади. Унинг зотидан учинчи майдон - осмон шараф топгач, Зуҳра мусиқачилик қилиб куйлай бошлади. У тўртинчи самога от сурганида, юлдузлар шоҳи -Қуёш ундан ўзига нур олди. Буроқини бешинчи кўкка сурганида, Наҳси Асғар шу заҳоти Саъди Акбар бўлди. Саъди Акбар томон йўли тушганида, унинг назаридан саодат нури йўналди. Бешинчи кўкка ўтганида, бечора ҳинди "Аллоҳ нури!" деб юборди. Яна икки водийни сайр этгач, саккизинчи осмон қибласи кўринди. Суворий нури таъсиридан Саврга Асад (шер) хусусияти юқди. Жавзо унинг хизматига шайланди. Саратон эса тўғрилик мевасини берди. Арслон ит каби унинг оёғи остига ўзини ташлади, бошоқ уруглари жавоҳирга айланаёзди. Тарози ўз ўлчовлигини кўрсатди, Чаён эса ўз заҳрини заҳарни кесувчи дорига айлантирди. Ёйни қоши ишораси ҳилол қилди. Қадами хосиятидан Жадй — тоғ эчкиси заррин кийикка айланди.
Далв унинг сўзларидан жон суви топди. Ҳут (балиқ) унинг нутқидан обиҳаёт топди. Йўлда учраганларга шунчалик шарафлар етказиб, уловини барчасидан юқори сурди.
У Аршу Курсига табаррук байроғини еткизганида, Лавҳу Қалам ундан муҳтарам бўлди. Ломакон майдонида жавлон қилиб, ундан ажойиб бир майдонга йўл олди.
Бунда хабарчи билан улови сайрдан тўхтади: гўё қушдан икки пар тушиб қолгандай бўлди. Таркибий унсурлар азобидан қутилиб, жаҳон ташвишларидан озод бўлиб, эгнидан манманлик тўнини ташлаб, оловдан одамлик учқунини айириб, ўзни ўзлик асоратидан қутқариб, ўздан ўзгаликка айланди. Ел, тупроқ, ўт ва сувдан тозаланиб, мен, сен, у ва буликдан тозаланиб, яқинлик даргоҳида ўрин топиб, ҳатто ундан ҳам яқинроқ бўлишга ҳаракат қилди. Етмиш минг пардани бартараф этди, орада парда қолмади. Орадаги бор-йўқ тўсиқлар бартараф бўлиб, у дўст олдида суюкли бўлиб қад кўтарди.
ЛимаАллоҳ бўсағасига ястанди, худди икки ёйдек бир-бирига яқинлашди. Ман этиш ва монеликлар барҳам топиб, рухсат бўлгач, монелик бўлмайди демакдир. Кўзларини мислсиз ўткир нур билан ёритди. Соялик мулоҳазаси бартараф бўлди.
Ҳеч бир киши топа олмайдиган мартабани топди: бу иш кишилик қўлидан келадиган иш эмас эди.
Бу дамда ўзи ва ўзлигидан хабари йўқ, балки ўз ва ўзлигидан асар ҳам йўқ эди. Ётликдан нишон қолмай, ҳатто ўзлик ҳам орадан кетиб, фақат жонон қолди. У жонон жамолини кўз билан кўриб, унинг висолидан сўз орқали баҳра топди. Ҳар лаҳзада юз минг ҳурмат кўрсатиб, тўқсон минг сўзни идрок этди. Гуноҳкор умматнинг гуноҳини сўради, барча оғир аҳволига чора истади. У ниманики истаган бўлса, мутлақ тирик — Аллоҳдан топди: Ҳақ тилади, Ҳақдан тилади ва Ҳақдан топди.
Ўз орзуси имкони даражасида мурод ҳосил қилиб, кўкдан жуда масрур ва шод бўлиб қайтди. Юксак даргоҳ ҳам унинг висолидан масрур бўлди: амридан бу қабулхона ажойиб тарз жиҳоз топган эди. У кўкка отланганида, қимматбаҳо дур эди, у ердан жўшқин дарё бўлиб қайтди.
Бир киприк қоқилган муддатда англаб билгани шуки, ажойиби ҳам шундаки, шу вақт ичида у ерга бориб, келди. Бошқа оламдан ерга қайтиб келгач, ушбу олам ишига тартиб жорий этди. Биз ҳар қанча гуноҳкор ва гумроҳ бўлсак ҳам, бу воқеадан воқифлигимиз учун ҳадиксирамасак бўлади. Чунки тонг-ла Қиёматда шундай ҳомий ва қўлловчи киши гуноҳларимизни Аллоҳдан тилайди.
Эй Аллоҳим, пайғамбар орага тушган куни, у кимнинг гуноҳини тиласа, сен унинг истагини қабул қиласан. Юз минглаб гуноҳ ва туғён аҳли илоҳий фазли билан унинг раҳматига сазовор бўладилар. Ўша гуруҳда Фоний ҳам болади, уни ҳам зора ноумид қилмасанг.

5
Мўминлар амири Абу Бакр Сиддиқ (Аллоҳ унинг руҳидан рози бўлсин) таърифида

У пайғамбарлар султонининг дўстидир. Мушкулот ғоридаги иккинчи одам шу эди. Унинг сидқи дилдан содиқи ва ҳамрози, ҳар яхши — ёмонда ҳамдамидир. У олам элига йўлбошчи эди. Чунки ҳаммадан илгари келганлардан ҳам илгари бор эди. Ҳақиқатпарастлар гуруҳининг бошлиғи удир ва собиқ ислом аҳлига содиқ удир. Ғорда у ёрига жонини фидо қилишга шай турган, шунинг учун дўсти уни "ғордаги дўстим" дегандир. Хазина ғорда яширинганида, у аждаҳодек унга соқчилик қилган.
У ғор зулматида азоб чеккани учун у ердан обиҳаёт ва хазина топди. Бу шундай хазинаки, илоҳий ғазнаси билан қўшилган болиб жаҳон вайронасида яширингандир. Агар у обиҳаёт топмаган бўлса, жаҳон боқий экан, нега унинг номи тирик қолади? Унинг оёғини илон чаққанида, обиҳаёт ичиб унинг зарарини даф этди.
Пайғамбар уни ўз ўрнига имом қилиб қолдирди: ой қуёш ўрнида қолди. Офтоб ботишга келганида, дин уйи унинг нуридан ёриди.
Эй Аллоҳ, ушбу ой шамъи то ҳисоб-китоб кунигача ислом уйидан ўз нурини ва жилвасини олиб кетмагай.

6
Ҳикоят

Мустафодан кейин Абу Бакир Сиддиқ халифалик тахтига ўтирганида, диндан қайтган бир гуруҳ кишилар дин йўлида адоват қилиб, жанжал бошладилар. Улар ислом сутунларини қулатиш учун закотни бекор қилишни талаб қилдилар. Халифа ғазаб билан шундай хитоб қилди: "Пайғамбар қонунида бирор ип миқдорича нарсани ҳам ўзгартириш мумкин эмас. Кимки бунга қарши бош кўтарса, уларга жавоб қилич ва ўқ бўлади!"
Шариат ишига шунчалик қатъийлиги учун ҳам унинг номи то бу замонгача етиб келгандир. Бундай қатъийликни ким қила олади? Фақат ғорда пайғамбарга дўстлашган Абу Бакр!

7
Мўминлар амири Умари Фориқ (Аллоҳ унинг руҳидан рози бўлсин) васфида

Пайғамбар ҳамдамларидан бири буюк Форуқ эди. У ҳақни хатодан фарқ қила олган ва адолати билан ғарбу шарқни равшан этолган кишидир. Бу жаҳонда бундан ўзгаси, бунга тенг келадигани йўқ эди. Шариат ишида у пайғамбарлар шоҳининг издоши бўлиб, у адолат ва дин асосини кучайтирди. Унинг саҳовати дастурхонидан жаҳон аҳли насиба олиб, тўяр, ўзи эса, ўзини тўйдириш учун қорнига ғишт қўйиб боғлар эди.
Ер юзининг инсоният яшайдиган қисми унинг адолати меъморчилиги олдида паст бўлиб, жаҳонни бир ғишт сифатида қиёслаш мумкин эди.
У тоза заҳар ичиб нафсини ўлдирган ва дин назоратида ўғлини ўлдирган одилдир.
Унинг динидан меҳробу минбар ва адолатидан мамлакат ва олка ривожу равнақ топди. Қиличининг дамидан шариат бўстони яшнаб, кофирларнинг мамлакат ва ибодатгоҳлари вайрон бўлди. Унинг қаҳри Кисролар бошидан тожини олди ва ҳайбати Қайсарларга хирож юкини солди. Унинг даврида Ажам мамлакати эгалланиб, унинг шаҳарларида араб байроқлари ҳилпиради.
Унинг ёрдамчилари шоҳлар мамлакатларини олдилар, динпарварлари эса куфр уйини буздилар.

8

Унинг кишилари Мадойин шаҳрини эгаллаб олиб, мол-мулк ва хазиналарини тортиб олдилар. Бир неча юз йиллар давомида султонлар қийналиб йиққан хазиналарни юклаб йўлга тушдилар. Бу катта хазиналар томошасига ақл ҳам лол эди. Ҳазрати Умар келтирилган бу мол-дунё ва хазиналарга кўз қирини ҳам ташламай, давлат хазинасига топширишни буюрди: булар ғазотга чиқувчилар учун етганича бўлиб берилади.
Бундай қонунни йўлга қўйган Умардан бошқа кимнинг қўлидан бу иш келарди!


9
Мўминлар амири Усмон Зуннурайн (Аллоҳ унинг руҳидан рози бўлгай) шонида

У ҳаё кони ва кўзлар нури эди. У икки кўз каби Зуннурайн деб аталди. У сидқ кони ва мурувват хазинаси, мулойимлик денгизи-ю олижаноблик кони эди. Ҳам Мадина аҳлига шайху имом, асл шайхининг муносиб ўринбосари бўлди. Аллоҳ уни Қуръонни йиғувчи қилди, халқ Усмон бинни Аффон деб атади. Каломуллоҳни Жабраил олам аҳли гуноҳкорлари ҳомийсига олиб келганидан бери, у бекиклик зиндонида сақланарди. Ҳар бир араб бир неча оятларни йиғиб юрарди. Қуръонни жамлаш ва тартибга солишга у сабабчи бўлди. Ҳар бир сура ўрнини белгилаб, бир ажойиб девонни тартиб берди.
Бу шараф унга кифоядирки: ҳозиргача у умматламинг энг шарафлиси ҳисобланади. Афв этувчи Аллоҳ кулбасига икки нур солган яна бирорта киши бормиди?!

---

10
Ҳикоят

Шундай бир нақл бор: халойиққа саодат юлдузи бўлган пайғамбар бир куни элдан фароғат истаб, бир хилватга кириб, бир оёғини узатиб ўлтириб эди. Унинг ҳузурига баъзи зодагон суҳбатдошлардан, баъзи азиз ва айрим шариф дўстларидан кириб боришди. Пайғамбар авзоида ўзгариш бўлмади. У бемалол яхши хаёллар билан тин олиб ўтирди.
Бироқ хонага Усмон киргач, миллат шами узатган оёғини йиғиб олди. Чунки Усмон жуда ҳаёли киши бўлиб, Расулнинг у ҳолидан аҳволи ўзгариши мумкин эди. Шундай Пайғамбар ҳурматини жойига қўйган зот ҳақида ҳар қандай кимсалар ҳар нима десалар беҳудадир.

11
Мўминлар амири Али (Аллоҳ унинг руҳини ярлақасин) мақтовида

У илм дарёси ва валийлик гавҳари бўлиб, олам аҳли орасида ноёб бир киши эди. У пайғамбарлар бошлиғига фарзанд, одамлар ичида тенги йўқ зотдир. Макка томидан Ҳубал бутини тушираётганда, эгни ҳазратнинг оёғига зина бўлгандир. Пайғамбар қатлдан қочган пайтда, у жонидан кечиб, унинг ўрнида турган эди. Унинг зоти олам васфлари билан зийнатлидир. Зотан биров билади, биров кашф этади.
У дин аҳли орасида мўминлар амири ва тақводорлар орасида тақводор имомдир. Илм шарҳи ва набийликда етуклиги учун унинг васфида Алии бобаҳо дейишган. Дулдулининг югириши яшинга ўхшайди, зулфиқоридан ёв қон ичра ғарқдир. Набийлар шами билан унинг аҳди шундай бўлган: мен сеникиман, сен меникисан."Гўштим гўштинггаъъ ибораси ҳам унинг шаънида айтилган. У тақдир ўрмонининг ҳайбатли шери бўлиб, унинг олдида шер қўрқа-писа титроққа тушади. У кофирларга тегишли жавобни берган ва паҳлавонлик наърасини ургандир. Пайғамбарнинг фарзанди бунинг пайванди ва бунинг фарзанди унинг фарзандидир.

12
Ҳикоят

Ғазот жангларининг бирида, шундай нақл қиладиларки, шоҳ душмандан ўқ ебди. Ўқнинг учи суягига ботиб, ҳеч тортиб олишнинг иложи бўлмабди. Бу ҳолни пайғамбарга айтганларида, у тўғри йўл кўрсатиш ғазнаси шундай депти: "ъУ намоз ўқий бошлаган пайтда ўқни тортиб олиш пайида бўлингиз. Жароҳатнинг ўқ учи жойлашган жойидан кучингиз етганича ўқни тортиб олишга ҳаракат қилинг. У намозга шундай берилган бўладики, ўқни тортиб олганларингни билмай қолади".
Тўғри йўл кўрсатиш шами шу сўзни дегач, кишилар бу ишга киришдилар ва Аллоҳ кушойиш берди. Айтилганига амал қилиниб, шоҳ шом намозининг саломини айтиши билан, ўқни шундай тортдиларки, бир лаҳзада жароҳатда на дарду на ўқ учи қолди.
У ҳайрон бўлиб, воқеани суриштирган эди, унга пайғамбарлар шоҳининг кўрсатмасини айтдилар.
Ҳайдари Каррор бунга шукр қилиб, бу иш сирини шундай айтдиларки: "Ажал ўқининг учидан фақат наби эҳсони билангина қутилиш мумкин. Бизга ҳар қандай ғамдан нажот, балки ҳаёт расми у туфайлидир".

13

Олижаноблик эгаси ва поклик қибласи Шайх Фаридиддин Атторга (Аллоҳ унинг руҳини эзгуликка буюрсин) мадҳу сано айтмоқ ва ўз ўтинчини баён қилмоқ

Оламдаги барча денгиз ва конларда нимаики бор бўлса, юзлаб ўшанча нарсалар Аттор дўконида мавжуддир. Унинг маънолар денгизидаги дурлар худди кечаси жилва қилаётган юлдузларга ўхшайди. Конлардаги ёқутлар эса кечки пайтдаги шафаққа, балки тонг пайтида энди ёйилиб келаётган қуёш нурларига монанд. Уларни сен дуру гавҳар дема, балки ҳодисалар тоши дегин, бу тошлардан заифу нотавонлар боши ёрилгусидур. Уларни ёқут ҳам дема, балки олам аҳли қатлидан оққан қонлар деб атагин.
Гарчи васфини айтишда қалам ожизлик қилса-да, энди унинг дўконира шарҳ қилай. Агар одам таъбини жаҳолат мағлуб этиб, унда ҳар хил ёмон ахлоқсизликлар пайдо бўлса, бу дўконда бундай иллатларни даволаш учун турли шарбатлар муҳайёдир. Ундаги сандал, мушк, абир ва заъфарон каби дориворлар киши таъбини жаҳолатдан даволайди. Файзли боғидан етиштирилган гулоб ва хушбўй мушкларнинг ҳар биридан таъбга юз файзли умид ҳосил бўлади. Унинг қанд ва наввотга ўхшаш ширин сўзларидан ўлган кўнгил ҳам ҳаёт топади. Асал ва шакар каби бу сўзларда ирфон ҳақида фикр юритилганки, улардан бечоралар чора топади. У назм ва насрда ҳар хил асарлар яратди, уларда ваҳдат (бирлик) сирлари тафсир этилган. Халқ учун у шундай гул ва қандлар етиштирдики, улар кишилар таъби учун гулқанд каби фойдалидир.
Улардан бири "Мусибатнома" эди. Унда нафснинг юз хил мусибатга дучор бўлганлиги баён қилинган. Агар кўнгилга бирон мусибат тушса, у "Мусибатнома"дан ўзига таскин топади.
Яна "ллоҳийнома"ни ёзди ва қаламни ваҳйликка муҳаррир қилди. Унда илоҳий сирларни шундай шарҳ қилдики, бундай тугал шарҳ камдан-кам учрайди.
Яна "Уштурнома" ("Туянома"ни) ёзиб, унда ҳар хил нозик маънолами гўё нортуялар каби қатор тизиб қўйди. Бир неча минг туя ҳам ундаги дуру гавҳарларни кўтаришга ожизлик қилади.
Яна "Лужжаи ҳилож" ("Урар булоғи")да ғаввос каби шўнғиб, пок дурларни қўлга киритди ва ҳар бир дурни шоҳлар бошига тож этди. Балки уни шоҳ тожининг зийнати қилди, улардан ҳар бирининг қиймати бутун бир мамлакат хирожига тенгдир.
Яна қасидалар даштига чопқир от солди ва бу водийни кесиб ўтгунча ҳар хил ажойиб байтларни қўлга киритди. Ундаги ҳар бир водийда юз хил ғаройиб мамлакатлар бўлиб, бу юртларнинг ҳар бирида минг хил ажойиботлар бор.
Яна ғазал гулзорида гулдасталар ясади, булбул каби минг хил қўшиқ куйлади. Лекин унинг ҳар бир тараннумида бирлик сирларининг шарҳи равшан баён этилганлиги аён бўлади.
Яна рубўлйдан девонга зийнат берди ва бутун оламга ғавғо солди. Улар маънолар олами бўйлаб махсус бўлимларга бўлинган болиб, ҳар бири бир неча иқлимдан хабар беради.
Яна авлиёлар руҳини хушнуд этувчи тазкира тузди. Унинг ҳар бир сўзидан юзлаб номаълум зотлар худди тириклик суви ичган каби жон топдилар.
Юқорида эслатилган асарларнинг ҳаммаси қанчалик шараф ва мақтовга сазовор бўлса, унинг ёлғиз "Мантиқ ут-тайр" ("Қуш нутқи") асари ҳам шунчалик шараф ва мақтовга лойиқдир. Унда қушлар ҳақида ўзга тилда, ўзга сўзда ва ўзгача йўсинда сўзлади. Буни фаҳмлаш учун киши махфий тилларни билиши керак. Йўқ, махфий тилларни билувчигина эмас, балки нақ Сулаймоннинг ўзи бўлиши керак!
Юз туман қуш нутқини ўзига мос равишда бера олиш, албатта, жуда мушкул иш. Аммо бу китобда ҳар бир қушнинг куйлаш ва сайраш тартиби ўзгача, бундан киши ақли ниҳоятда ҳайрон қолади.
Аммо Ҳақ мадад берса, мендек бир гадо ҳам, Қушлар нутқини изҳор қилмоқчиман, худди булбул ёки тўтига ўхшаб сўзламоқчиман. Шу тариқа халойиққа қўшиқ куйлаб, қуш тили билан сўзламоқчиман.
Лекин маънони тўти мисол ширин-шакар қилиб айтиш, албатта, ҳар кимнинг қўлидан келавермайди. Чунки тўтининг емиши шакар бўлиб, бу шакании қуруқ хаёл қилиш билангина ҳосил қилиб бўлмайди. Шояд Аллоҳ лутфу иноят дастурхонидан насиб этса, Аттор дўконидан бундай шакарнинг қўлга кириши ҳеч гап эмас.

14
Қушларинг бир ерга топланиши ва ўрин талашиб бир-бирлари билан низо қилишлари ҳамда бир шоҳга муҳтож бўлишлари

Бир кун гулистон, ўрмон, денгиз ва биёбон қушлари ҳар бири ўз гуруҳи билан бир ерга жам бўлиб, мажлис туздилар. Улар муҳаббат билан наво тузиб, базм тугагач, осмонга парвоз қилмоқчи эдилар.
Аммо бу йиғинда улардан ҳеч қайсининг тайин бир ўрни йўқ эди. Ўтиришда тартиб бўлмагани учун Калоғ(олақарға) Тўтидан, Зоғ(гўнгқарға) эса Булбул ва Қумрилардан юқорироқда ўтирди. Ход(калхат) Шунқордан тўрга чиқди. Юртачи(ўлаксахўр) эса Товусни ҳам назар-писанд қилмай юқорига ўтиб кетди. Ҳунарликлар ўрнини беҳунарлар эгаллади. Тожсиз қушлар тўрга чиқиб олишди, тождор қушлар эса пойгоҳда қолишди.
Ниҳоят, пойгоҳдагилар низо чиқардилар, тўрдагилар эса уларнинг сўзига қулоқ осмадилар. Натижада қушлар орасида ғавғо-тўполон кўтарилди, улар содир бўлган аҳволни можаролаша-можаролаша қизғин муҳокама қила бошладилар. Вақт ўтган сари бу можаро тобора ошиб борди.
Охир-оқибат улар шундай бир шоҳга муҳтож бўлдиларки, у шоҳ инсофли ва диёнатли, яхши тартиб ўрната оладиган ва адолатли боисин. Токи унинг давлати соясида пастдан аълога шикаст етмасин, юқори табақадагилар эса ўрта табақалар олдида хор бўлмасин. Ҳар бир қуш гуруҳи ўзига азиз бўлгани ҳолда, ҳамма бир тамизли, ақлли ва доно шоҳ бўли-шини истади.
Аммо бундай одил шоҳ улар орасида йўқ эди. Шунинг учун ҳам қушлар зору маҳзун бўлиб, ҳар бири ўзининг ёмон ҳолидан афсус чекмоққа киришди. Улардан мотам оҳанглари эшитила бошлади. Бундай шоҳ топилмаслигидан уларнинг барчаси ноумид бўлдилар. Бу ҳодиса улар қалбида оғир из қолдирди. Улар чала сўйилган қуш каби изтироб чека бошладилар.

15
Қушларнинг ўзларига шоҳ истаб, уни топа олмай ҳайрон бўлиб турганларида, Ҳудҳуднинг Симурғ ҳақида хабар бергани

Ҳудҳуд(попушак) ақл нуридан баҳраманд ва раҳбарлик жиғаси билан сарбаланд бўлган бир қушдирки, унинг зотида шараф ва иззат ниҳоятда юксак бўлиб, бошини тўғри йўл кўрсатувчи тож безайди. У Арш олдида парвоз қилади ва Жабраил каби унга ҳам юз хил сирлар аён бўлиб туради.
У мақсад шами васфини куйлаш учун парвонадек ёниб, бу йиғин ичига девонавор ҳолда кириб келди ва шундай деди:
—    Эй, ғофил ва бехабар гумҳ! Сизнинг ушбу ҳолингиз ғафлат аро остин-устин бўлиб ётибди. Чунки сиз учун оламда тенги ва ўхшаши йўқ бир шоҳ борки, унинг васфини айтишга юз минг тил ҳам ожизлик қилади.
У оламдаги барча қушларга шоҳдир, ҳолингиздан доимо огоҳдир. У сизга яқин, аммо сиз ундан йироқсиз. У сизнинг васлингизга ета олади, бироқ сиз унинг фироқида қолгансиз.
Унинг ҳар патида юз минглаб ажойиб ранглар жилва қилади. Ҳар бир рангнинг ўзида яна минг хил гўзал нақшлар бор. Унинг бу нақш ва рангларидан ақл хабардор эмас, тафаккур уни мушоҳада этишга ожиздир. Чунки у ақл билан идрок қилишдан устун бўлиб, шу бўлс ақл уни идрок қилишга йўл топа оҳнайди.
У Қоф деган тоғда яшайди, ўша ерларда уни Анқо деб ҳам атайдилар. Бурун оламда у Симурғ номи билан шуҳрат топган, зоти эса бу олий ва ягона осмон пештоқи аро тўп-тожиқдир.
Сиз у шоҳдан бениҳоя узоқдасиз, аммо у сизга бўйин томирингиздан ҳам яқинроқдир. Ҳар киши тирик бўла туриб, ундан йироқда бўлса, бу тирикликдан ўлим кўп яхшироқдир!

16
Ҳудҳуд Симурғ ҳақида хабар бергач, қушлар хушҳол бўлиб, у ҳақда суриштирганлари

Барча қушлар қий-чув кўтариб, Ҳудҳуд атрофида шундай ғавғо бошладилар:
—    Эй нафаси жонбахшу нутқи дилкаш! Уларнинг ҳар иккиси ҳам жону кўнгилга фойдалидир. Сен Сулаймон базмига қабул этилгансан ва у сени элчиликка юборган. Унинг хизматида яқинликка эришгансан, йўлида неча бекатларни кезиб чиққансан. Унинг амри билан қанчадан-қанча водийлардан учиб ўтиб, олий манзилларга етишгансан.
Сен худди Мустафо ёнидаги Жабраил янглиғ Сулаймон қаерга борса, ўша ерда ҳозир бўлдинг. Ҳар қандай яхши-ёмон пайтларида унга ҳамдамлик: айшу ишрат чоғларида ҳамрозлик қилгансан. Агар у (ўз севгилиси) Билқис ҳолидан хабар олишни хоҳласа, сен дарҳол Билқис турган Сабо шаҳри томон йўлга равона бўлгансан. Ёридан хабар етказиб, изтироб ичра турган дамларида унга ором бағишлагансан.
Шундай қилиб, сен пайғамбарга маҳрамлик, ҳар қанча ғам юзланган тақдирда ҳам ҳамдамлик қилдинг. Агар у шаҳар ёки дашту биёбонларда базм тузгудек бўлса, биз барча қушлар қанотларимиз билан унга соябон бўлганмиз. Юз минглаб қуш унга чодир ўрнини босиб турганида, сен ўша сояда у билан бирга ҳамхона бўлар эдинг. У шу тариқа базм ичра сени бахтиёр этиб, ўзининг пинҳоний сирларига маҳрам этган эди.
Чунки ҳақ сенга баланд мартаба ато қилди, натижада ҳар бир пар ва аъзоингда бирон-бир хосият ҳосил бўлди.
Бизга эса гумроҳлик монелик қилади, шу сабабли бизни ўша шоҳ сиридан огоҳ қилсанг. Унинг сифатларидан бизга ривоят айтиб, зотига эришиш учун тўғри йўл кўрсатсанг. Бизни бу ғафлат тузоғидан қутқариб, зулмат ва тубанлик шомида қолдирмасанг. Бизни шоҳ сирларидан воқиф этсанг ва бу сир изҳоридан баҳраманд этсанг. Жаҳлга муккасидан кетишдан сақласанг, шоҳимизни изламакка йўлласанг. Агар биз бу ишда ўз мақсадимизга етсак, сендан ғоятда миннатдор бўлур эдик.

17
Қушлар диққат билан сўраганларидан сўнгра Ҳудҳуд Симургдан нишоналар айтгани

Ҳудҳуд нафасидан шакар сочиб, бу шакардан ширин сўзлар ҳосил қилди. Қушлардаги бундай изтиробни кўргач, уларга шундай жавоб берди:
— Унинг ахволидан билганимни, кўнглимга сирларидан келганини айтайин. Аммо афсона айтиш билан иш битмайди, эл қуруқ сўз билан висол хазинасини топмайди. Чунки олдимизда турган иш ниҳоятда улуғдир, шоҳ улуғдир, унинг даргоҳи улуғдир. Йўл эса машаққатли, водий узун, дил хоҳишлари улуғдир. Албатта, сиз шоҳ ҳақида сўзлагин дерсиз, аммо мен уни минг йил айтсам ҳам, тамом бўлмайди.
Ҳеч бир киши унинг зотини идрок эта олмаган, аммо доим унинг отини тутиш шартдир. Бунинг учун аввал оғизни тириклик суви билан ювиш керак; ўн марта, балки юз марта, балки чексиз марта тозалаш зарур. Тил ва оғизни шу тарзда пок этгач, ўта эҳтиёткорлик билан унинг номини тутиш мумкин.
Аммо у шоҳ булардан ҳам аъло даражада туради, унинг даргоҳи шу даражада гўзалки, мен у ҳақда бирон фикр айтиш, тил қалами билан бирон сўз таҳрир этишга ожизлик қиламан. Лекин қушлар у ҳақда эшитишни орзу қилган эканлар, майли, шоҳ сифатлари ҳақида бир-икки оғиз сўз айта қолай. Шунда ҳам мен сизга мингдан бирини баён қилсам, бирдан минггача аён қилган бўламан.
Бизнинг шоҳимиз барча шоҳларнинг шоҳи болиб, ҳамма ҳолатларимиздан доимо огоҳдир. Унинг зоти бирлик йўсинидадир, лекин у мингдан кўп сифатларга эга. Ундаги бу сифатлар бутун дунёга ёйилган ва оламдаги ҳамма нарсалар зот жиҳатдан ундан келиб чиқади. Агар унинг иродаси амр этмаса, бирон-бир киши ҳатто нафас олишга ҳам имкон топа олмайди. Сиз гарчи буюк ёки паст, шакл ва хислатда катта ёки кичик бўлсангиз-да, ҳаммангиз унга тобедирсизлар.
Унинг ҳар бир қанотида неча минглаб парлари бор. Унинг қанотлари учун ҳаммаёқ торлик қилади. Уларнинг барчасида илм денгизи мавжуд. У гарчи мураккаб ёки осон бўлса ҳам кўзга кўринмайди.
Сизга унинг нашъасидан ҳаёт берилган, шу сабабли ҳар тарафга қанот қоқиб учасиз. Уни ўз аъзоингиздаги қон янглиғ ва тирик жисмингиздаги жон каби билинг. У сизга тан ичидаги жондан ҳам яқин, сиз учун ундан яқинроқ ҳеч бир нарса йўқдир.
Лекин сиз минг йилчалик ундан йироқсиз. Минг йил у ёқда турсин, балки имкондан йироқсиз. Ундан узоқда бўлган киши учун жоннинг нима кераги бор?! Агар жон усиз бўлса, ундан нима фойда?! Ким унинг васлидан бир дам баҳраманд бўлса, икки олам шоҳлигидан ҳам яхшироқ файз кўради. Аммо ундан айрилиқда яшаш ўлимдан ҳам хатарлироқдир; унинг фироқида саккиз жаннат иcлиида бўлиш етти дўзахга тушгандан ҳам баттарроқдир. Аммо бундай шоҳнинг васлига эришмоқ осон иш эмас, кўп машаққат чекиб, интилмай, унга етишиб бўлмайди. Бу йўлда минг турли қийинчиликлардан ташқари талабгор учун сидқидиллик ҳам керак.
Лекин ўша водий бениҳоя олис жойда. Унинг йўлида жуда кўп офатларга дуч келинади. Узоқ йиллар тинмай қанот қоқиб учиш керак. Бунга бир неча Каркас умрича ҳаёт берилса ҳам кифоя қилмайди.
Бу йўлда хунобадан иборат дарёлар бор, хуноба эмас, балки заҳар-заққум, дейилса, янада тўғрироқ бўлар. Тоғлари ҳам осмонга тиғ тортган, бу тиғларнинг барчаси шафқатсиз равишда қон тўкаман, деб турибди. Ҳар томонида ўт туташган даштлар ёлқинланиб, осмонга бош уради, Ўрмонлари ҳар хил даҳшатли балолар билан тўла, ундаги ҳар бир дарахтнинг шохи ғамдан, барги эса балодан иборатдир. Осмонда чарх уриб юрувчи булутлар киши бошига ёмғир ўрнига тош ёғдиради. Булутларидан чақнаган чақмоқлар оловидан оламга ўт тушади. У ерда бир тун қўниш учун маскан йўқ. Танга мадор берувчи сув ҳам, дон ҳам топилмайди. Минг туман қуш у томонга сафар қилиб, ҳавода минг йил қанот қоқса ҳам, бу йўлни босиб ўтмоғи ва мақсадига етмоғи маълум эмас.
Аммо кимки бу талабда жон берса, юз абадий ҳаётдан ҳам афзалдир. Жаҳон бўстонидаги ҳар турли қуш неча кун учиб ёки қўниб, фано боғи оҳангини куйламоғи ва у томонга парвоз этмоғи керак. Улар ҳижрон водийси йўлида ўз жонини жононига фидо қилса яхши. Бу ўлим завқи юз минг жон ўрнига ўтади. У шундай жонки, ўрнини мангулик умр босади. Агар давлату иқбол ёр болиб, толе, бахт ва шараф раҳбарлик қилиб, бу айтиб ўтилган ҳадсиз ва чексиз дашт босиб ўтилса, ундан ўтган қушга, шубҳасиз абадий висол гулзори насиб бўлғай. Шоҳ билан абадий бирликка эришади ва ўзини ҳақ соясига восил этади. Унинг мавқеи арши аъло каби юксак бўлиб, ўз сояси билан Бойўғлини Ҳумога айлантира олади.

18
Қушларнинг Ҳудҳуддан Симурғнинг зуҳур этиш ибтидосин сўрашгани ҳамда Ҳудҳуд уларга бу ҳақда афсона ва бу сирли қушдан нишона айтиб бергани

Барча қушлар дедилар:
—    Эй йўлбошчи, бизга бу ишнинг қандай бошланиши ҳақида хабар бер. Агар у султон бўлиб, барча қушлар унга сипоҳ бўлишса, у халқ орасида аввало қай тарзда кўринди? Унинг ҳолати, феъли, номи, сифати ва зотини кирн кўрган? Уни қандай қилиб зиёрат қилиш мумкин? Бу йўлда нималар буюрилгану нималар ман этилганлиги тўғрисида маълумот бер. Чунки буларни айтиш қийин, ақл эса ожизлик қилади, юзта донишманд ҳам бундан девона бўлиши мумкин.

19
Чин шаҳрининг сифати ва Симургпарининг у ерга тушгани воқеаси

Ҳудҳуд қушларга шундай деди:
—    Бу воқеа Шарқдаги Чин деган бир шаҳарда бўлиб ўтган. У шаҳар эмас, кенгликда бутун бир жаҳонга тенг келар, унинг ичида ўн жаҳон аҳолиси жойлашган эди. Бу шаҳарнинг кўриниши Эрам гулзоридан яхшироқ, суви эса жаннат анҳоридан дилкашроқ эди.
Бир тун у давлатмакон шоҳ олам бўйлаб парвоз этишга киришди. Иттифоқо, ўша жаннатсифат Чин шаҳрига йўли тушди.
Ўша кеча у шаҳар устидан учиб ўтаётганида, бу шаҳар бошдан-оёқ ёришиб кетди. Бу ишдан хабар тўпган халқ бешуур бўлиб қолди. Симурғ силкиниб учиб бораётганида, ундан бир пар тушиб қолди ва бу пар бутун Чин мамлакатини безак-ҳашамга ўраб юборди. Бу парда турли рангу нақшлар ҳаддан ташқари кўп эдики, уларни сўз билан шарҳ этиш қийин.
Ертаси куни эл яна ўзининг аввалги ҳолига қайтди ва парнинг шакли ва рангига боқа бошлади. Ҳар бир киши ғайрат остида қўлига қалам ушлаб, бу пардаги нақшларни ўз хаёлида жонлантирар ва қоғозга туширарди. Ҳамма ундаги суратларни чизишга киришди ва бу элнинг барчаси шу иш билан машғул бўлди.
Бу кишилар орасида ўз суратлари билан бир киши юқори камолот даражасига эришди. Унинг оти Моний бўлиб, қалами мўжизакор, санъати кўрган кишиларни ҳайратга соларди. Шунинг учун ҳам маъно аҳли Монийнинг суратхонаси Чинда деб айтадилар. Ўша пар ҳали ҳам мазкур жаннатсифатли Чинда эмиш ва у ердаги ақл бовар қила олмас даражадаги барча гўзаллик ўша парнинг пайдо бўлиши туфайли эмиш.
Ҳеч ким уни — Симурғни кўргани ҳақида оғиз очмаган. У ҳақда бу қадар сўз айтилмаган. Унинг асл зотидан ҳеч ким, бир киши бирон сўз дея олмаган, чунки унинг зотини ҳар қандай ўткир кўз ҳам кўра олмайди. Ўша пар устида ҳар тарафга патчалар ўсган, бу унинг сифатини кўрсатади. Бу пар ҳолатидан чексиз нақшлар пайдо бўлди. Бу пардаги ранглар беқиёс даражада бўлиб, исмларини унинг йўлларини билувчилар айтиб ўтдилар. Гарчи бирон киши бу қушнинг сайру ҳолати ҳақида гапирмаса-да, лекин, аслида, ҳеч ер ундан ҳоли эмасдир. Унинг амрига итоат қилиш — ҳаммамизга ҳам фарз, ҳам қарз. Бу ишни бажармасак, юз хил балоларга гирифтор бўламиз. Агар унинг айтганларини кўнгилдагидек бажарсак, у ўз висолидан бизни умидвор этади. Борди-ю, осийлик қилиб, бўйин товласак, хавф-хатар юзланади. Бундай шоҳ ҳеч бир қавмда йўқ. Усиз яшаш юз минг оҳу дард чекмак билан тенгдир.

---

20
Ҳудҳуд Симургдан афсона айтгач, қушлар табиатида шавқ ўтининг алангалангани

Бу сўзлар қушларда фарёд кўтарди ва улардан ҳар бирининг кўнглига шавқ ғулғуласини солди. Улар Ҳудҳудга шундай дедилар
—    Эй, пешво! Бундай шоҳдан айрилиқда яшаш мумкин эмас. Оламда бизнинг турли ҳолатимиздан огоҳ бўлган шундай шоҳимиз бўла туриб, биз жаҳолатга гирифтор бўлмайлик. Унинг фироқи бизни зор этмоқда. Ақлу ҳуши бор киши олдида шу нарса равшанки, ҳаётда бундай ғафлатда яшагандан кўра ўлим кўп марта яхшироқдир.
Сен ўз сўзларинг билан бизга йўл кўрсатдинг. Энди барчамизнинг сендан илтимосимиз шу: ҳаммамизга бош бўлиб, бу сафаримизда бизга йўлбошчилик қилгил. Биз шоҳ йўлига ўз жонимиз билан, балки жонимизни ҳовучлаб, жиққа кўз ёшларимиз билан кирайлик. Унинг васлига эришишга интилайлик-да, бу истагимиздан бир нафас ҳам чекинмайлик. Бу йўлда қанот қоқиб, ҳар қандай денгизу саҳролардан учиб ўтайлик. Ё унинг висолига етгаймиз, ё бу йўлда жонимизни тарк этгаймиз!

21
Ҳудҳуд қушларга кўниб, уларни бу йўлга тарғиб этгани

Ҳудҳуд қушларнинг бу сўзларидан шоду хуррам бўлиб, уларга шундай деди:
—    Эй афтодаҳол тўда! Бизга фалак бахтиёрликка эришишда мадад берса, чиндан ҳам бу сафарни ихтиёр қилган бўлсангиз, мен ҳам бу йўлда жоним борича, балки жисм ичра дармоним қолгунча ёрдам берайин. Ҳаммангизга ҳамроҳлик қилиб, сизни барча манзиллардан огоҳ қилайин. Йўлда ҳар қандай ғам етса ҳамдамлик, бирон яширин дард бўлса маҳрамлик қилайин. Олдингизда мушкул иш кўндаланг бўлса, жоним билан уни ҳал қилай. Сизга ҳар қандай яхши-ёмон рўпара бўлса, уни даф этишга доим тайёр бўлай. Учаётган пайтингизда ҳамкорлик, қўнар жойингизда эса посбонлик қилайин.
Ҳудҳуд қавмидан бу муддаони англагач, уларга таҳсин ва дуолар ўқиди. Мастона бир ҳолда уларга ҳар хил сирларни бир бошдан очиб бера бошлади:
—    Эй сиз! Ҳаммангиз билиш сирларига мойилсиз, зотингиз бу пинҳон хазинадан сўзлайди. Сиз яратилиш ибтидосида абадий жаннат боғидаги дарахтлар шохида ёқимли достонлар куйлар эдингиз. Ҳаммангиз шоҳ сирига маҳрамлик қилмоқчисиз. Сизнинг ёқимли сайрашингиз унинг тасбеҳидандир, қўшиқ ва достонларингизда ҳам уни таъриф этасиз. Унинг ёди сизга доимо бахт каби; вақтингиз эса уни эслаб, фикрлаш билан ўтади. Бир тубан одам сизнинг тўдангизни ҳуркитиб юборганда, кўзингиздан ёруғ шам яширинди.
Қушлар тўдасига бундан қўзғолон етишиб, ҳар бири овораю бехонумон бўлди. Асл гулшан сари йўл топа олмайин, балки у хотирдан бутунлай кўтарилди. Бу тупроқни ошён айлаган уларга даҳр боғи сари майл этишликни аён қилди.
—    Бу ғарибистонда турғун бўлганлар кўнглингиздан у нозу неъматлар кетган чоғда, ҳақ кўмак берса, мен тезлик билан жаҳд этиб, яна сизни у билан ёндош этайин.
Бу сафарда қийинчилик ва азоб-уқубатга бардош бериш керак ва кўнглингиз унга чидаш берса, бу манзиллардан ўтиб, ғалабага эришсангиз, жисмингиз руҳ каби соф бўлса, сизда ўша аввалги ҳои яна жилва этади ва висол айёмига эришасиз. Шунда шоҳ сифатларини билиб оласиз ва жонингиз абадий барҳаёт бўлади. Сайр машаққатларининг воқифи, шоҳ билан кимлигингизнинг орифи бўласиз.

22
Ҳудҳуднинг Тўтига хитоб қилиб, уни мақсад йўлига тарғиб этгани

—    Эй ўз нутқининг шуҳрати билан олий мақом тутган ширинсўз Тўти, сайра! Эгнингдаги яшил либосинг билан шоҳни изла, йўлдан озганларга Хизр каби йўл кўрсат.
Енг аввал ўз манзилингни ёдга келтир ва кўнглингни бу умид билан шод айлагин. Сенинг асл ватанинг Ҳиндистон эди. Сен шоҳ бўстонининг махсус ичкарисида яшар эдинг. У ерда шакарларни еб, ширин-шакар сўзлардинг. Сайрашинг — висол шаккаристони эди. Шоҳ қўли — маскану манзилгоҳинг, ўзи эса сўзлашинг ҳолидан огоҳинг эди. Энди сен бу ғурбатдан кўчгил ва яна ўша чаман сари парвоз этгил!

23
Ҳудҳуднинг Товусга хитоб қилиб айтган чиройли сўзлари

—    Эй Товус, давронни масту аласт қилувчи жилваларингни кўрсат! Бошинг узра раҳнамолик тожи бор, танинг латофат ва гўзалликка кон. Қоматингга ҳусну жамолинг шундай муносиб тушганки, тил уни васф этишда лолдир. Хилқатингга хўблик, зотингга эса маҳбублик ярашади. Лекин сен ўз масканингни, шоҳ қошида жилва қиладиган гулшанингни ёддан чиқарибсан. Бирданига у жаннатни унутиб юборма, бу харобазор ҳибсхонани тарк этгил. Шоҳ базмига эришиш шавқидан наво тортиб, у гўзал бўстон сари парвоз қилгин!

24
Булбул навоси оҳангида Ҳудҳуднинг хушовоз сайрагани

—    Эй шавқ гулзорининг Булбули! Шундай наво чеккилки, сенинг куйларингда ажойиб завқу шавқ сирлари янграсин! Ишқ куйини минг хил наво билан тузгил, бенаволик қўшиғини бошла! Шоҳ гулистонида гул ҳуснига маст бўлиб, у гул ишқида мастликнинг кайф берувчи жомини кўтар. Баҳор чоғи оташин гул жилва қилгач, унинг ҳар бир япроғи парларингга ўт ёқсин.
Ҳозир сен у тоза гулшандан йироқдасан. Фироқ ўти жисмингни кул айламоқда. Кўм-кўк осмон сари парвоз қилгил, ўша қизил гул сари майл кўргазгил. Шоҳ бўстонида юз гул жилва қилиб туради, сен эса бу ерда ҳижрон шуъласидан минг бор куйиб-ёнасан!

25
Қумрининг сайраши усулида Ҳудҳуднинг нағмасозлиги

—    Эй бўстон Қумриси! Ўз аҳволинг ҳақида бир сайраб бергин. Ажойиб куйларинг билан қушлар тўдасини бир нафас лол қилиб, уларни беҳол этгил. Юср(денгиз ўсимлиги) тасбеҳини бўйнингга солиб олдинг, бу ҳақда сўз айтишдан тил оғир аҳволда қолди. Чунки сен ҳар бўстон аро сарсон кезасан, бу билан қонга беланиб, тупроққа ҳам қоришасан. Гоҳо ишқ савдосида мажнунлар каби маҳзун нолалар чекасан. Гўё сен висол боғини ёд этиб, бу янглиғ ошуфтаҳол бўлгандексан. Сенга қувончли хабар шуки, бу ғамда бенаво қолмасдан, тезда ўша гулшан томон ҳавога кўтарилгил!

26
Каклик сайраши йўсинида Ҳудҳуднинг куйлагани

—    Эй, фироқ тоғининг Каклиги! Кўзингни иштиёқ дардида лаъл этиб, хиром қилғил. Ҳажр тоғидаги Фарҳодга ўхшаш бир ерда қарор топмай, йўлга қадам ташлагил. Сенинг тумшуғинг лолага ўхшаш қизилдир. Бу қон ютишликдан аниқ далилдир. Гўёки яқинлик Қофини ёд айлаб, узоқдан туриб фарёд ураётгандексан. Аммо бу баланд сайрашларинг қаҳқаҳа эмас, балки ўз мотамингга заҳарли кулгидир. Чунки сен Қоф тоғи сари азм қилдинг, энди васл умиди билан базм тузгил. Васл умиди яқиндир, сен бундан шод бўлгил, ҳажр тоғи тошидан озод бўлгил!

27
Тазарв(тустовуқ) хироми тезлигида Ҳудҳуднинг сайрдан сўз очгани

—    Эй ноз билан ишва қилувчи раъно Тазарв! Озода сарв гулшан аро сенинг қулингдир. Сенинг жамолинг гулистонга кўркамлик бахш этади, ҳаттоки гул ҳам сенинг қизил юзинг олдида ҳижолат тортади. Сен гоҳ боғларда, гоҳ ўтлоғларда жилва қиласан; боғу роғлар сенинг зеболигинг билан фахрланади. Сен ҳам чаман аҳлига севимлисан: ҳам ваҳший ҳайвонлар учун ёқимлисан. Гарчи раънолигинг беҳад, ҳусн ила зеболигинг бениҳоят бўлса-да, ҳеч қачон ўз ҳуснингга мағрур, ўз жамолингга масрур бўлмагил. У бенуқсон ҳуснни ҳам ёд қилиб, ўт каби у гулшан томон юриш қилгил!

28
Дуррож(қирғовул) равиши нисбатида Ҳудҳуднинг қадам ургани

—    Кел-кел, эй Дуррож! Сен ниҳоятда гўзалсан, жон қуши каби барчага ёқимлисан. Сен — ўрмонлар безаги, юришинг яшил майсаларга ривож беради. Мастона куйларинг дилни ўзига тортади, тингловчилар кўнглидан сабрни элтади. Ҳайъатинг чиройлию шаклинг дилпазир, суратинг келишгану нутқинг мислсиз! Шунча ёқимтой кўриниш, мафтункор тузилиш, чиройли ва равон сайрашинг билан ҳаммадан аввал сен бу кишандан озод бўлиб, ўша шоҳга ов бўлсанг арзийди. У тузоқ ёйганида жонингни фидо эт, бу ишинг билан сен абадий умрдан баҳраманд бўласан!

29
Кабутар парвози тарзида Ҳудҳуднинг парвози

—    Эй Кабутар! Осмонга парвоз қил, ҳавода чарх уриб, ҳар хил ўйинлар кўрсат! Ўз уйингда — қоронғу хонада ўтираверма! Ахир кабутархонада ўтиравериб, шабкўр бўлиб қолдинг-ку! Шоҳ қасрига боришни хаёл эт ва бу орзуни амалга оширишга қанот қоқ! Чунки кўнглинг йликсакликка парвоз қилишдан қолиб, шоҳ қасрининг томига қўнишни унутиб қўйибди.-Қаср султони ҳузурида олий мақом тутиш хотирангдан батамом кўтарилибди. Энди сен у томонга йўл ол! Ўша торн узра қўн ва бу айём гардиши узра бахтиёр бўлгин. Зора у сени ўз ҳузурига қабул қилса ва сен кабутарларнинг асл хони томон йўл топа олсанг!

---

30
Шоҳбоз ҳусну истиғноси васфида Ҳудҳуднинг раҳнамолиги

—    Нақадар гўзалсан, эй шоҳларга ўхшаш Шоҳбоз! Сенинг кўринишинг ҳам, жамолинг ҳам жуда чиройли. Ҳақ қушлар орасида сени сарафроз этди, сен гўзаллик борасида қолган барча қушларга сабоқ ўргатасан. Сенинг масканинг доимо шоҳ қўли бўлиб қолган. У сенга доимо овқат топиб едирган. У қўли билан сенинг қанотларингни силаган, тумшуғ ва чангалингни ушлаб кўрган. Шу орада чарх орангизга нифоқ солиб, сени шоҳдан жудо қилди.
Ҳижрон тузоғига мубтало бўлгач, табиатинг фироқ кунларига ўрганиб қолди. Энди яна шоҳга кўнгил қўйиб, унинг қўлини ўпиш билан баланд мартабага эриш!

31
Шунқорнинг шоҳларга ўхшашлиги таърифида Ҳудҳуднинг мадҳ айтгани

—    Эй баланд осмонни ва шоҳ қўлини ўзига макон қилган Шунқор, марҳабо! Сен қушлар орасида худди шоҳлар каби тожга эгадирсан. Шоҳ бошингга олтин тожни лойиқ кўрган. Сен тожли қушларга бошлиқсан. Шу сабабли шоҳнинг сен билан суҳбат қуришга майли бор. Шоҳ базмида сенга энг олий жой, бениҳоят эҳтиром ва эътибор кўрсатилади. Чунки сенда ўзгаларнинг ўнтасидаги журъат бор, шунга кўра шоҳ сенга ўзгалардан ўн баробар ортиқ яхслии қисматни раво кўрган. Қўли билан бўйнингни силаб-сийпаб эркалайди, бўйнингни дур ва гавҳарлар билан безайди. Сен эса асл шоҳингдан кўп йироқ тушдинг. Энди бу ҳижронни унутиб, шоҳ қўлига қўн ва у ерни ўзингга Ватан қил!

32
Қушларнинг йўлга чиққанлари ва машаққат шиддатидан баъзиларининг сафарига путур етгани

Ҳудҳуд қушларга шу тарзда ишқ сирларидан гап очди, қуш тили билан тараннум қилиб, васл ва ҳижрон ҳақида сўз юритди. Қушларга ўзларининг ҳижронда эканликлари малол келиб, васл ҳақида юз турли ширин хаёлларга боришди. Уларнинг ҳар бирининг ёдига ҳажр пайтидаги қаттиқ аҳвол тушди, васл давронини унутганликлари, ҳажр қийноғида қолганликлари таъсир қилди.
Ҳудҳуд сўзлари эса улами ажойиб сирлардан, ишқ аро бу хил яширин рамз-ишоралардан воқиф этди. Улар ўзларининг қандай саодатдан йироқ тушганликлари ва қандайин тўғри йўлдан четга чиқиб кетганликларини ҳис қилдилар. Ҳудҳуд сўзлари уларни огоҳлик сари бошлаб, уларнинг нечоғлик жаҳолат ва гумроҳликда қолганини англатди. Улар ўзларининг ишқ йўлидан йироқ эканликлари ва фироқ гирдобида қолганликларини чуқур ҳис этишди. Бундан уларнинг вужуди куйиб-ўртанди, ҳар биннинг жонидан аламли дуд чиқиб кетди. Ҳар бири чексиз уятга қолиб, ўз ҳаёт шамларини ўчириш даражасига етдилар. Ўз қилмишларидан шарманда бўлишиб, ўз гуруҳлари феълидан тушкунликка юз тутдилар.
Улар гарчи кўп ҳайрат хуноби ютган боллсалар-да, ўтган ишга салавот айтиб, энди ўзларининг токи ҳаётиари бор экан, туну кун ўша шоҳ йўлида қанот уришга аҳд этдилар. Улар бу йўлда бошларига минг турли бало келса ҳам, гарчи бу балоламинг ҳар бирида юз минг азоб-уқубатлар бор бўлса-да, ўзлари ихтиёр этган бу талаб водийсидан воз кечмасликка ва у тарафга боришдан асло қайтмасликка қарор қилишди.
Барча қушлар шу тарзда иттифоқ тузиб, гапни бир жойга қўйишди, давронга фироқ оҳанги чекдилар. Улар бу соҳада Ҳудҳудга бошдан-оёқ издошлик қилдилар. Қушлар тўдаси йўлга чиқувчию Ҳудҳуд уларга йўл бошловчи бўлди. Васл умидида кўп хурсандчилик билан йўлга тушиб, кўкка парвоз қилдилар.
Шу тарзда бир неча кун йўл юриб, бир биёбондан учиб ўтишди. Аммо йўл давомида уларга жуда кўп қийинчиликлар, ранжу аламлар, шиддату ғаму ситамлар юзланди. Бу масофани босиб ўтгунча ушбу нотавонларга ҳар хил офатлар дучор бўлди. Чунки улар авваллари бўстонларда ноз ила кун кечирар, иссиқ ёз маҳали соя-салқин дарахтлар орасида мазза қилишарди.
Йўл машаққати уларни қийин бир аҳволга солиб қўйди, ҳар бирида юз хил малолликларни келтириб чиқарди. Улар ўзларининг аввалги тинч, осуда ҳаётларини соғиниб, боғу бўстонлар ва гулзорлар қўйнидаги сокин уяларини қўмсадилар. У ерлардаги дилхушлик, бахтиёр дамлар, фароғатли гўшалар ва айшу ишрат гулшанлари уларнинг ёдига тушди.
Бу йўлда қушлардан айримларининг сафарига путур етиб, улар сафардан бўйин товлай бошладилар. Нотавонлик билан Ҳудҳуддан кечирим сўраб, улардан ҳар бири бир узрни изҳор қила кетди. Бу узрлар уларга маъқул кўринди ва улар сафардан четга юз бурдилар. Уларнинг ҳаммаси Ҳудҳудга шундай илтимос қилишди:
—    Эй йўлбошловчи, бирпас тўхтагил! Биздан баъзилар жуда ночор аҳволга тушди; бу йўлни кезишдан баъзиларининг жони хаста бўлиб қолди. Баъзилар олдида ҳар хил мушкулот пайдо
бўлди, бунинг учун улар сендан нажот истайдилар. Баъзиларнинг сенга айтмоқчи бўлган гаплари бор, бу гаплар азоб-уқубат оҳанглари билан тўла. Уларни сенга баён қилмоқ зарур, акс ҳолда сафарни давом эттиришга путур етади.
Ҳудҳуд улардаги бу ожизликларни кўргач, барчасини бир ерга тўплаб, бир водий устига қўнди ва уларнинг дарди ҳолини эшитмоқ мақсадида: "Қани, кимнинг қандай гапи бор, айтинглар", деди.
Шундай қилиб, Ҳудҳуд қушлар арзини тингламоқ учун ерга қўнди.

33
Тўтининг узри

Ҳаммадан аввал Тўти узр айтишни бошлаб, ўз ожизлиги ҳақида шундай деди:
—    Мен иссиқ ўлкаларда, чунончи, Ҳиндистонда сайр қилиб юрган қушман. Фасоҳатли, чиройли сўз айтиш билан шуҳратим эл орасида ёйилган. Ўз сўзларим билан ғамгин элни овутаман. Бахтиёр, давлатманд кишилар қафасни менга манзилгоҳ қилиб, ҳар қандай қийинчиликлардан авайлаб-асрайдилар. Нозанинлар қўлидан емиш ейман, улар мени қанд ва шакарлар билан парвариш қиладилар. Рўпарамда гоҳ бир кўзгу, гоҳ бир кўзгу чеҳрали ойжамол туради. Умримда шоду хуррамликдан ўзга ҳеч нарса кўрмаганман; нутқим элга юз турли шодлик бахш этади. То ўзимни билгандан буён қаттиқлик нимаю ранж заҳридан аччиқлик нима эканини татиб кўрмаганман. Сен айтган жой шундай бир даргоҳдирки, у даргоҳда бургут пашшага тенгдир. У ерга биздек пашшадан ҳам ожизроқ эл қандай бора оларди? У томон қандай боришни сира била олмайман! Ўзга қушлардек бу йўлни босиб ўтишга ҳеч бир ақлим етмайди! Шундай бир аҳволда сенга ҳамроҳлик қила олишим мумкинми?! Менинг бу ҳолатимни ўзинг бир ўйлаб кўр!

34
Ҳудҳуднинг Тўтига жавоби

Ҳудҳуд унга шундай жавоб қилди:
—    Сенинг барча сўзларинг ёлғон бўлиб, хато ва норозиликдан иборатдир. Сен ўзингнинг бемаъни алжирашларингни фасоҳат деб биласан, тубан гапларингни эса балоғат деб ҳисоблайсан. Сен ўзингни мақтаб, хилма-хил зид гапларни айтдинг. Барча айтганларинг уйдирма, ёлғон ва лофдан бошқа нарсалар эмас. Сен ўзингни ўйлагувчи худбинсан, бу билан тубанликка мансубсан.
Ўз нутқинг ва қаршингда турган кўзгу билан фахрландинг, аслида сенинг бу гапларинг масхаралаб кулишга муносибдир. Ҳақиқий кўзгу шу нарсаки, у юз бало машаққатига чидаб, замиринг лавҳига жило бера олсин!
Ҳар ҳинду менинг назаримда шоҳ деб айтдинг, бу сўзларинг ҳам ёлғондир. Аслида сенинг шоҳинг... сен йўлидан қайтаётганинг ўша шоҳдир. Сен эса йўлдан адашиб, ҳар хил бемаъни сўзлар айтмоқдасан. Узр айтиш учун келтирган барча далилларинг, хаёлларинг нотўғри. Сенга ғафлат ва гумроҳлик монелик қилиб, кўнглингга огоҳлик етишмаяпти. Бу ҳолатдан уйғониб, кўз очсанг, ўз ҳолингнинг ниҳоятда ёмон эканлигини тушунасан. Аммо у дамдаги пушаймонлигинг сенга ҳеч фойда бермайди. Қилган ишларинг ва айтган сўзларингдан юз ҳижолат ва афсус чекосан. Сенинг нақдина деганинг сийқа тангалардир. Нафс туфайли зотинг шайтонга масхара бўлган.

35
Далиллаш учун ҳикоят

Бутун вужуди ярамас нафсига қарам бўлган бир ғофил киши бозор томон қадам қўйди. У ҳийла билан эгнига Хизрникига ўхшаш яшил чакмон ташлаб олган болиб, ўз нафсини ана шу яшил ранг билан хурсанд қилиб юрарди.
У бозор ичида кета туриб, дўконларда турли не*матларнинг беҳисоб эканлигини кўрди ва ўзини тутиб тура олмади. Бузуқ нафси эгри йўлга бослилаб, ҳар хил куйга сола бошлади. У моҳирлик билан ўзини гадо сифатида кўрсатиб, халқ ичида ози ҳақида ҳар хил сўзлар айта кетди. У гоҳо ўзининг камолотга эришганини изҳор этар, гоҳо каромат эгаси эканлигидан афсона сўзлар, гоҳида эса шариат ва ақлда мумтозлигини кўрсатар эди. Хуллас, шу хил юз афсун ва макру ҳийла билан одамлардан егулик овқат ёки бирон-бир танга ундириб олар эди. Шу тарзда у ўзини ва ўзгаларни алдаб, шум нафси буюрган нарсалами териб юрар эди. Еган банги ҳар лаҳза уни юз хил бузуқ хаёлларга етаклар, кўнглига ҳар хил бўлмағур фикрларни солар эди.
Шу пайт ногаҳон унинг олдига кўп манзилларни кезиб ўтган жаҳонгашта бир соҳибдил комил киши етиб келди. Ҳийлагар киши уни кўрган заҳотиёқ ўзининг ёмон ҳолатини ўзгар-тирди. У киши деди:
— Пирнинг олдида қўлга киритган нарсаларингни кўрсат. Қани, кўрайлик-чи, нималарга эришибсан?
Бояги очкўз зийрак кишига тўрвасини очиб кўрсатди. Унинг ичи заҳар-заққумлар билан тола эди. У ўзи йиққан нарсаларнинг бари нажосат ва ифлосликлар билан тўла эканлигини кўргач, бундан жисмига ўт тушиб, кўнгли ўртанди. Пир унга ердан бир ҳовуч тупроқ ва тош олиб бериб, "Уларга қараъ,— деди. У қараса, қўлидаги тупроқ эмас, олтин, тошлар эса лаъл ва қимматбаҳо дурларга айланган эди. Алдоқчи киши бу ҳолатни кўрган замоноқ комил пир унинг олдидан ғойиб бўлди. У халқ ўртасида шармандайи шармисорликдан ҳижолатда қолди. Аммо энди бу ҳижолатпазлик ва оҳу войни кўкка етказмоқдан нима фойда?!
Эй Тўти, сен ҳам ўзинг ҳақингда шундай сўзларни айтдингки, бу сўзларинг худди ўша яшил чакмон кийган кишининг аҳволини эслатади.

36
Товус узри

Сўнгра Товус ўз узрини бошлаб, шундай деди: — Эй барчамизнинг бошлиғимиз! Мен қаср ва гулшанларга зийнат берувчи қушман. Менинг нақш ва рангларимдан олам аҳли ҳайратга тушади. Агар суратим гулшанга оройиш берса, юришим кўрган кишига осойиш бағишлайди. Боғлар мен туфайли хазон пайтларида бўстонга, ўрмонлар мен туфайли қиш фасли гулистонга айланади. Агар жилва айлаб, ранг-баранг қанотларимни ёзсам, гўё бошдан-оёқ лскандар ойинаси намоён бўлгандек бўлади. Улус ҳуснимни томоша қилиб, яратганнинг қудратига офарин айтсин учун Аллоҳ менга беқиёс ҳусну зеболик, ҳаддан ортиқ зебу раънолик бахш этган. Чунки ҳақ ҳар бир кишини бир иш учун яратган: биров асал тотиш учун яратилган бўлса, биров ниш ейди. Ана шу тарзда донолик билан иш кўрилиб, ҳар кирн бошига тушганини, "ё насиб", деб кўраверади. Аллоҳ амри билан пари дилга ёқимли бўлса, шайтон бадбахтликка маҳкумдир. Ҳар бир киши ўзига буюрилган ишдан четга чиқа олмайди, ундан ўзга таклифга эса тоқат қилиб бўлмайди!

37
Ҳудҳуднинг Товусга жувоби

Ҳудҳуд унга жавоб бериш учун нафасини ростлаб, шундай деди:
—    Эй жаҳолат аҳли каби ҳар нарсани ҳавас қилувчи! Сен шундай ҳолатларни баён этдингки, бу иш фақат девоналар ва ёш болалар қолидангина кела олади, холос! Одам деган ташқи гўзаллик ҳақида сўз айтмайди. Кимки, ундан фахр этар экан, уни одам қаторига қўшиб бўлмайди! Ноз ва ҳусн фақат дилбар қизларгагина ярашади. Эр киши эса дард ва машаққат чекиши билан яхшидир. Барча шакл аҳли учун энг шарафли иш ана шудирки, у шаклдан маъно томон олиб боради. Сен ўз шаклингга бино қўйдинг, бунинг учун кишилар томонидан масхара этилишга лойиқсан. Чунки инсон ўз ташқи гўзаллиги билан фахрланмайди, агар фахрланса, у масхаралашга сазовордир!

38
Ҳикоят

Бир ҳинду ўзини турли мақомга солиб, кўп қизиқ ишлар ошкор этди. Бу масхарабоз ўз бошига кунгурали тож қўйди. Тож ва кийимларига тиллага ўхшаш сариқ ярқироқ модда — кимсон билан зарҳал берди. Унинг ёнида ноғора чалувчи ва қўшиқ айтиб ўйин тушувчи бир тўда ҳиндлар бор эди. Улар қўли ва бошларини ҳиндларга хос бир йўсинда тебратиб, рақс тушар эдилар. Кўринишлари гўё бўстонга оройиш бергудек гўзал, жилвалари эса худди Ҳиндистон товусидек эди.
Ана шу тарзда бу масхарабоз майдонда зўр ҳангома кўрсатди. Унинг атрофи бир гала бебошлар тўдасининг ғала-ғовури билан тоиди. Шу маҳал тартиб-интизомни назорат этувчи муҳтасиблар етиб келиб, бу даврадагилар ҳар ёққа қараб қочиб кетди. Ўша давранинг фирибгар ва мақтанчоғи бўлган ҳиндуни тутиб олишди. Унинг ноғораси билан тожини уриб синдиришди ва баданини яланғочлаб, дарра билан роса савалашди. Шу тарзда унинг "санъати кишиларга ибрат болиб, ана шу хил қисмат унинг тожи учун "зийнат" бўлди.

39
Булбул узри

Булбул шундай деди:
—    Эй бу йиғинга далиллик берувчи зот! Мен гул ёнидан узоқлашдим. Ундан айрилиқда ошиқу девона бир ҳолатга тушдим; ақлу ҳушу сабр мендан бегона бўлди. Усиз менда на сабр бор ва на тоқат! Мен шундай бир ҳолатда, эй биродар, унинг фироқига қандай чидай оламан! Негаки, гул бўстонда жилва қилган чоғда мен минг хил наво билан унга ўз сирларимни шарҳ қиламан. Ишқидан ҳар лаҳза шиддатим ортиб боради, ҳуснидан дам¬бадам ҳайратга тушаман! У боғдан кетгач, гунгу лол бўлиб қоламан, тараннум қилиб сайрашга бир елчалик ҳам мажолим қолмайди. Унинг ёди билан боғ ичида сокинман, ҳажиига йўлиқсам, юз дард ила доғ ичра қоламан. Кўнглимда ҳам, жонимда ҳам, ўнгимда ҳам, пайдою птнҳонимда ҳам — ёлғиз у!
Шоҳга комил юз билан боқиш лозим. Мендек гулга ошиққа бу иш йўл боисин!

---

40
Ҳудҳуднинг Булбулга жавоби Ҳудҳуд бу афсонани эшитгач, шундай деди:
— Сен ўз ишқинг ҳақида бунчалик кўп ғавғо қилаверма! Айтганларинг ишқ эмас, бошдан-оёқ шунчаки бир ҳавасдир. Бас, у ҳавас бўлгач, эй бехабар, у ҳақдаги гап-сўзингни йиғиштир! Оламда сен каби нафсга бўйин эгувчи бирон-бир нодон бўлмаган.
Сен ўзингни зўрлаб ошиқ сифатида кўрсатиб, ишқ аро ҳар хил ғавғолар кўтардинг. Йилда бор-йўғи беш кун чаманда очилиб турадиган, ўн кун ўтмай тупроқ узра хазон бўлиб сочиладиган вафосиз ва умр боғида бақосиз бир чечак учун шунчалик ғавғоми?!
Киши бу хил гўзалликка ошиқ бўлмагани яхши, чунки у ошиқ бўлишга лойиқ эмасдир. Шундай нарсани маъшуқ деб билки, юз хастаҳол ўлса ва йўқолиб кетса ҳам у завол нималигини билмасин. Гарчи сенинг бу ишқинг шайдолик бўлиб кўринса ҳам, барибир охири расволик билан тугайди.

41
Ҳикоят

Бир шоҳ отда сайр қилиб ўтиб бораётганда унга бир ҳавойи гадо ошиқ бўлиб қолди. Халқ ичида оҳу вовайло билан афғон бошлаб. ғавғо-тўполон қила бошлади. Худди сенга ўхшаш у ҳам минг турли нолалар қилар эди. Бир масканда телбалардек муқим тура олмас, ўзини гулхан кулига булғар эди.
Шоҳга бу хил ишқ ва девоналик маълум бўлгач, ошиқни синамоқчи бўлди. Бир кун у ўзининг безатилган отига миниб, имтиҳон қилиш мақсадида отини гадо ётган гулхан томон ҳайдади. Ва мулозимларига айтдики: "У гумроҳни судраб олдимга олиб келинг ва ҳузуримда бўйнини узиб ташланг!"
Шундан сўнг гадони судраб, шоҳ олдига келтирдилар, ишқида ўзи орзу этган тилакка еткурдилар. Бахтиёр шоҳ уни қатлга ҳукм этди. Бундан гадо ваҳимага тушиб, беихтиёр орқасига қараб қоча бошлади. У қўрққанидан ҳуши бошидан учиб, ҳар томонга зир югурар эди. Одамлар унинг орқасидан тутмоқ учун қувлар эдилар. У энтиккан бир ҳолда гулхан томон чопди ва ўзини йўқотган ҳолда ўтга тушиб, куйиб кетди.
Шоҳнинг бу имтиҳондан мақсади шундай эди: агар гадо чиндан ҳам ошиқ болиб, ўз даъвосида содиқ бўлса, қатл ҳукмини қабул этиши керак эди. Шунда шоҳ отидан тушиб, ундан узр сўрамоқчи, аҳволидан огоҳ бўлмоқчи ва садоқати эвазига уни ўзига мусоҳиб ва яқин улфат қилиб олмоқчи эди.
Аммо гадонинг ишқи сохта бўлгани учун ҳоли расволикдан машҳур бўлди. Борди-ю сенга ҳам ўша ўзинг севган гулдан бир тикан озори етса, сенинг ҳам масканинг чаман эмас, гулханда бўлади.

42
Қумри узри
Қумри айтдики:
-    Эй доно! Ғафлатда қолган, йўлдан адашганлар раҳнамоси! Мен шундай бир қушдирманки, умрим бўйича ҳеч қачон чамандан чиқмаганман, дашту водийлар бўйлаб сайр қилишдан зерикмаганман. Ўз заифлигим ва ожизлигим билан машҳурман. Мен ўз уямни дарахт шохлари ва барглари орасига қураман. Жаҳонда на совуқ кўрганман, на иссиқ. Бошимга на машаққат тушган ва на қаттиқлик тотганман. Доимо у боғдан бу боққа, у шохдан бу шохга ўтиб кўнглимни чоғ қилганман. Шундай бир ҳолатда бундай қийин йўлга чиқишга ҳавас қилиб, бу йўл азобларини кўтаришга ярай оламанми?! Агар жонимни бу машаққатга қўйсам, мажбуран ўз қонимни ўзим тўккан бўлиб чиқмайманми?!

43
Ҳудҳуднинг Қумрига жавоби

Ҳудҳуд унга шундай деди:
-    Эй ожизлиги билан юз тубан келган Қумри, кўнглингни дард ва шавқ билан яралагин! Агар сен минг йил боғ ичида манзил тутсанг ҳам, бу тарзда шох ва барглар орасида учиб юришингдан не ҳосил?! Барибир йўлингни бирон-бир мушук пойлаб, ғиппа бўғади, қорнингни ёриб, қонингни ичади. Ёки биров камон ўқи билан сени отиб туширади ёки палахмон тоши билан жонингни олади. Сен айтаётган айшу ком бундан ўзга нарса эмас. Сенга гулшан ичра шундай "еҳтиром" кўрсатишади. Ғафлатга ботиб, бу хил ҳаром ўлиб кетгандан кўра, ўзингни айрилиқ шуиаси билан ўртаб, ҳақиқий эрлар каби асл мақсадни истасанг-чи! Ёр васлини излаб йўлга туш! Агар сен бу йўлда зор жисму ғамга пайванд жонингни фидо қилиб дарду машаққат ила олиб кетсанг, бундан ҳеч бир афсус чекма, чунки сенинг шу вақтгача ор қилишга сазовор офатли аҳволингдан бу оиим юз қатла яхшироқдир!

44
Ҳикоят

Бир уқувсиз боғбон бор эди. У боғбонлик санъатидан бехабар эди. У на дарахтга пайванд қилиб, ундан ҳузур-ҳаловат берувчи мева олишни, на дарахтларни парвариш қилиб ўстиришни ва на ўз вақтида гули ҳосилга кира оладиган дон сепишни биларди. Боғ аро хас-хашак териш билан хурсанд эди. Аслида уни боғбон эмас, хашакчи дейиш керак эди. У шу тарзда заҳмат чекиб, ўз умрини ўтказар эди. Яқин ўртоқлари унга бу хил самарасиз ишни ташлаб, ўзингни фойдали иш билан овут, деган тарзда панд-насиҳатлар қилар, у эса буларга сира қулоқ солмас эди. Жоҳил боғбон бу машаққатли иш билан шуғулланишни тарк этмади. Кунлардан бир кун у жўяклар оралаб ток кесиб юрганида, уни илон чақиб ўлдирди.

45
Кабутар узри

Сўнгра Кабутар ўз арзи ҳолини шундай шарҳ этди:
-    Эй тўғри йўл кўрсатиш бобида камолот соҳиби! Барча қушлар орасида Аллоҳ мен учун халқ қўлидан овқат ейишликни қисмат этди. Халойиқ мен учун маскан ва кошоналар қуради, кишилар олдимга сув ва донлар келтириб қўйишади. Жаҳонда мен одамлар тузоғининг маҳбусиман, шу сабабдан уларга одатланиб, ўрганиб қолганман. Аллоҳ менга бу ҳолатни насиб этиб, қисмат дастурхонидан менга шу иш тушибди. Ҳақ шуни раво кўрган экан, ундан бўйин товлаш ақл қонунига мувофиқ келадими?! Қисматга шукр қилиб, бу машаққатли ҳаётга юз қўймаганим авло эмасми?!

46
Ҳудҳуднинг Кабутарга жавоби

Ҳудҳуд унга деди:
-    Эй турли баҳонани ўзига касб қилиб олган! Сенга макр ва ҳийлалар уяси маскан экан! Қушлар сенинг бу ҳолатингдан ҳайратга тушмоқдалар. Сен каби бирорта ғайратсизни топиб бўлмайди.
Аллоҳ сенга бутун коинотни учиб ўтгудек қанот насиб этган. Сен бўлсанг халойиқ олдида зору интизор болиб ўтирибсан! Кишиларнинг берган суву донларига асир бўлдинг. Одамлар ёғочнинг учига латта боғлаб, тўдангизни қувиб юришади-ку! Улар сиздек бефойда галани қувлаб, томларини сиздан ҳоли айлайдилар-ку! Улар сизга шунчалик жабр кўрса-тишади-ю, сиз эса тамагирлик билан уларнинг ёнидан жилмайсиз, уларнинг томидан бўлак бошқа жойга бора олмайсиз!

47
Ҳикоят

Халқ орасида бир ишёқмас, танбал киши бор эди. Одамлар унинг беғайратлигидан ҳайрон қолар эдилар. У одамлардан мушт, шапалоқ ёки тепки ер, бунинг эвазига улардан бир бурда нон ёки таом олиб, кун кўрарди. Кишилар уни қувиб юборсалар ҳам, ҳеч қаерга кетмай, ўзининг ёмон қилиқларини тарк этмасди. У тортадиган жафоларга маълум бир нарҳ тўғрилаб қўйган эди. Қайси бир киши уни бир тепса ёки урса, у ўша кишидан бунинг ҳақини талаб қилиб олар, қўлига туслиган нарсани дарҳол оғзига солар эди.
Кунлардан бир куни кимдир унинг қўлига бир парча нон бериб, шундай мушт туширдики, натижада танбал ер тишлаб қолди. Гарчанд у шапалоқлар еб, қорнини тўйғазиб юрган бўлса-да, бир мушт билан энди қайта ўрнидан турмайдиган бўлди.

48
Тоғ Каклиги узри

Яна тоғ Каклиги ожизлик кўрсатиб, шундай деди:
-    Эй барча қушларнинг етакчиси! Мен тоғда манзил қургаии қушман. У ерда тилим Аллоҳга мадҳу сано ўқиш билан банддир. Шу тариқа олам элидан этак силкиб, тоғ этагида ором ва ҳаловат топдим. Бу хил узлат чўққисини ихтиёр қилиш сабабли менга толе ўртоқ, бахт ёр бўлди, тоғ хазинаси эса омонлик жойига айланди. Бас, шундай экан, ҳолимга бундай сафар муносибми? Юришим доим кон устида бўлгандан кейин бу ишда орзуим гавҳардир. Маънавий гавҳарни қоига киритиш ҳамон қийин иш бўлиб қолмоқда. Шундай экан, бу йўл менга бемаъни сайрдан бошқа нарса эмас-ку!

49
Ҳудҳуднинг тоғ Каклигига жавоби

Ҳудҳуд шундай деди:
-    Эй беҳуда хаёлларга берилган! Димоғингда беҳуда хаёлдан бошқа нарса йўқ экан. Тоғ орасида узлатга чекиниб, одамлардан узоқлашдим, деб айтдинг. Аслида бу гўшанишинлик эмас, нафсу ҳавога берилишдир. Тоғ ва чўққилар устида у ёқдан ҳу ёққа тинмай югурганинг-югурган! Ҳар лаҳза телба кишилар каби беҳуда қаҳқаҳа отишинг ҳам ўринсиз. Маънавий гавҳар ҳақида ҳам номуносиб сўзлар айтдинг. Эй, жаҳл билан маст бўлиб, фақат ўзини ўйловчи, сен қаёқдаю маънавият қаёқда! Бу хил ёлғон сўзлар билан муттаҳамлик қилиб, маъно гавҳари ҳақида оғиз очма! Ўз сўзларинг билан асл зотинг пастлигини, бемаъни ва бадбахтлигингни кўрсатдинг. Сен шунчалик ёлғонга мубтало бўлдингки, улардан бошингга юз бало келгусидир.

---

50
Ҳикоят

Бир улуснинг толеи паст қаллоб кишиси бор эди. У бир шаҳарга бориб, ўзига "жавҳарий -қимматбаҳо тошларни ажратувчи" деб от қўйиб олди. Ўзи эса эшак мунчоқни фирузадан ажрата олмасди. Нафсини қуюшқондан ташқари cлииқаргунча сохта гавҳарлар ясаб, ўзини гадоликдан халос этди. Шишага ҳар хил ранглар суртиб, уларни лаъл ва ёқут деб қалбакилик қилди. Халқ унинг сохта ишларини чин деб ўйиарди. Бир куни ўша қаллоб шу тарзда ҳунар кўрсатиб, бир бойга оддий парча тошни хушранг қилиб (бўяб), жуда катта пулга сотди. Кўп ўтмай у бу пулни ишлатиб юборди.
Гавҳар олган киши қалбаки ишдан воқиф бўлди: ўша муттаҳам бир тиллалик лаъл биллурни юз минг тиллага сотган экан. Гавҳар эгаси савдодан айниб, сохта гавҳарфлирушни ушлади ва пулини қайтариб беришни талаб қилди. Гавҳарфурушнинг тўлашга ҳеч вақоси йўқ эди. Шунинг учун у муттаҳам қаллобни қийнаб ўлдирдилар.

51
Тазарв узри Яна гулюзли Тазарв шундай арз этди:
-    Эй тўғри йўл кўрсатишда ном чиқарган! Мен ҳусн ва чиройга эга бир қушман. Гулшан иcлиида кўринишим ниҳоятда гўзалдир. Аллоҳ азалдан менга беқиёс ҳусну зеболик ва лутфу раънолик насиб этган. Бениҳоя жамол ва гўзаллик мени кишилар наздида севимли қилди. Суюкли кишининг иши нозу истиғно қилиш эмасми?! Зероки, чиройли кишилар учун одамлар ранж чекишни раво кўрмайдилар.

52
Ҳудҳуднинг Тазарвга жавоби

Ҳудҳуд деди:
—    Эй хаёли, хулқи ва сўзлари ажабтовур қуш! Ҳеч ким ўз ҳусну жамоли ҳақида сенчалик лоф урмаган эди. Бу сўзларни ҳатто жиннилар ҳам, барча гўл ва содда кишилару ҳаттоки ёш гўдаклар ҳам айтмайди. Ҳар хил ранг-баранг кўйлаклар билан ясан-тусан қилиб юрувчи суюқоёқ хотинлар ҳам сенинг бу сўзларингдан номус қиладилар. Ҳеч бир кимса бу хил беҳуда даъвони сўзламаган, эр кишилар у ёқда турсин, ҳатто хунасалар ҳам бу хил даъво қилишмаган! Бу каби ўз камолотини васф этувчи фикри ожиз кишининг ушбу сафарга чиққамдан чиқмагани яхшироқдир. Сен ўзига бино қўйган хотинлар кабисан, бундан эрлик номингга иснод етади. Эр киши ҳиммат билангина эр саналади, зийнат билан фахрланувчи эр — эр эмас. Эрнинг ҳақиқий гўзаллиги унинг яхши феъл-атворидир. Бундай кишилар учун янги зарбоф либос эски шол билан баб-баравар туради.

53
Ҳикоят

Бир йўл аро икки ўртоқ кетиб борарди. Улардан бири йўлсиз, иккинчиси эса тариқат билимдони эди. Бири нуқсонли, иккинчиси эса комил сифатлар эгаси бўлиб, унисининг оти Мудбир(бахтсиз), бунисининг оти эса Муқбил(иқболли) эди. Улардан ҳар бирининг исми жисмига муносиб бўлганидек, жисми ҳам исмига мос эди. Муқбил илоҳ аҳллари ҳақида, диндаги комил ва огоҳ кишилар тўғрисида сўз айтса, Мудбир эса бутни васф этувчи кофирларга ўхшаб фақат нуқсон аҳли ҳақида сўз юритарди. Униси дарду ўртанишлардан гапирса, буниси ялтироқ ташқи кўринишлар ҳақида валдирар эди. Шу тариқа улар бир-бирларидан ҳеч баҳра топмай, йўлда давом этишарди. Улар қаршисида бир гўзал шаҳар намоён бўлди. Ҳамроҳлар уни ғанимат билиб. тезда бир-бирларидан ажралиб кетдилар. Муқбил фақрлар турадигун кўчага, Мудбир эса кўнгилочар уй - фоҳишахонага йўл олди.
Мамлакат шоҳи Муқбилга юз ҳурмат ва эҳтиром кўрсатиб, уни кўргани келди. Шоҳ у билан суҳбатлашиб турганида ёмон хулқли Мудбирни бир гуруҳ одамлар судраб келишди ва унинг қилмишидан арз этишди. Айтишларича, бу кеча бир тўда безорилар ичиб, айшу ишрат қуришибди. Улардан бири Мудбирга "Сен бадбашарасан" деган экан, шу сўзи учун бу аблаҳ ўша одамга ханжар уриб, ҳалок қилибди.
Шоҳ буни эшитгач. одиллик кўрсатиб, Мудбирдан қасос олиш ҳақида ҳукм чиқарди.
Камтар киши (Муқбил) ана шу тарзда шоҳ суҳбатига мушарраф бўлиб, олий мартабага эришди. Худбири(Мудбир) эса шу янглиғ жазосини топди. Дарҳақиқат, учқун юксак осмон сари кўтарилади. ялтироқ чивин бўлса ахлат устида қолади.

54
Қарчиғай узри

Қарчиғай ўз чангали ва тумшуғини кўрсатиб, шундай деди:
—    Мен бошқа қушларга ўхшамайман, балки барча қушлар эгаси ҳисобланаман. Шу пайтгача сенга сўз айтиб, узр билдирган қушларнинг ҳаммаси мениинг овқатимдирлар. Мен шоҳлар қўлида ором оламан, улар ҳар кун менга овқат бериб туришади. Қайси бир қуш қасдида қанот ёзсам, у менга ўлжа бўлади. Ҳатто насри тойир -қирғий бўлса ҳам мендан қутулиши маҳолдир. Шоҳлар олдида шунчалик эътибор топдим; шавкатим амалда шубҳасиз. Симурғникидан кам эмас. Шоҳ қўли - менинг тахтиму бошимда тож бўлгач, Симурғ сари боришимга менда эҳтиёж йўқ!

55
Ҳудҳуднинг Қарчиғайга жавоби

Ҳудҳуд шундай деди:
—    Эй ғурур қўлида паст бўлиб, жаҳл ва ғафлат аро тубан кетган. Шуни билки, шоҳ тугул оддий бир овчи ҳам сенинг оёғингга тушов солиб, ўз ҳузурида тутади. Очлик ва уйқусизликдан шу даражага етгансанки, ҳатто этинг суягингга бориб ёпишган. Олдингга бир луқма эт ташлагунга қадар тоқатсизлик билан фарёд қилиб, одамлар қулоғини қоматга келтирасан. Зоти паст одамларга муҳтож болиб, хор-зорликда кун кечириб, Аллоҳ ажратган насибангни еб юрасан. Сен қайси бир овни қўлга киритсанг, ўлжангни ушлаган заҳотиёқ овчи ноғора чалиб, сени қувлаб юборади. Сен ўзингдан кучсизроқ бир ўлжага ҳамла қилиб, очофатлик билан уни ов қиласан. Ушлаган овингни эгангга топшириб, унга итоат этасан. Қушчи берганига қаноат қилиб кун кечирасан. Шундай аянчли аҳволда бўла туриб, ёлғон сўзлар билан лоф уришдан уялмайсанми?! Агар сенда заррача виждон ёки уят бўлганда эди, бу шармандали ҳаётдан кўра ўлганим яхшироқ, деб ўйлардинг! Аммо сенда нодонлик ғолиб келиб, нафсинг сени алжирашга мойил қилиб қўйган!

56
Ҳикоят

Бир тоғлик одам тоғдан айиқ тутиб олди ва уни кўп азият чекиб, қўлга ўргатди. Илгари саёқ юрган айиқ эгасига ром бўлгунга қадар кунда икки марта ўлгунча таёқ ер эди. Очлик азоби ва еган беҳисоб таёғи ичи ва ташини эзиб ташлаган эди. Шу сабабли эгаси унга бир ёғоч кўрсатса, айиқ ювошлик билан унга бўйин эгарди. Шу тарзда айиқ кўча-кўйларда ўйинчилик қилиб юрар, эгасининг уйига ўтин ташиб келтирар эди. Хўжаси унга ҳаддан кўп юк ортар, айиқ юк ташийверганидан эгнида ҳатто тук қолмаган эди. Хуллас, у бу дунёда қанча жабру жафо бўлса, ҳаммасини татиб кўрган эди. Аммо жаҳолати туфайли нафсида такаббурлик ортиб кетди. Гоҳ макру ҳийла ва хусумат тоши билан қоплон бошини янчиб ташлайман, деб хаёл қилар, гоҳ даҳшатли слиер йўлиқса ҳам, таом учун унинг қорнини дадил ёриб юбораман. деб ўйларди. У шу сифат ҳар хил хом хаёлларга берилиб юрди. Охир-оқибатда унинг ўзи бир кун итларга ем бўлди.
Шундай беҳуда алжирашинг билан халқ орасида сен ҳам худди ўша айиқнинг ҳолига тушгансан.

57
Шунқор узри

Шунқор шундай деди:
—    Эй амрига ҳатто огоҳлар ҳам тобеъ бўлган тўда раҳбари! Ҳақ менга марҳамат кўрсатиб, барча қушлардан қудратлироқ қилиб яратди. Барча шоҳлар мен билан фахрланади. Менинг номимни қушлар подшоҳи деб атайдилар. Чунки менга тож насиб этган, бошимда олтин тумоға — зар тожим бор. Менинг барча аҳволимни: қушлар орасида зотимни ҳам, отимни ҳам яхши биласан. Бир шоҳнинг бошида тожи бўла туриб, ўзга шоҳни исташи яхши эмас-ку! Ўзим шоҳ бўла туриб, нечун ўзга шоҳга тобеъ бўлишим керак?!

58
Ҳудҳуднинг Шунқорга жавоби

Ҳудҳуд унга шундай деди:
—    Эй бечора калтафаҳм! Сенинг бу хаёлинг зотингга қўрқувни орттиради. Сен ўзингни шоҳ деб ҳовлиқтириб кетяпсан, бу беҳуда хаёлдан ўзга нарса эмас! Кўпгина зангилар аслида қоп-қора бўлгани ҳолда халқ орасида улар "кофур" (оқ) деб аталадилар. Дарвоқе, номлар орасида "султон" ва "шоҳ" тушунчалари кенг тарқалган, уларни ҳатто паст, тубан кишилар ҳам ўзларига нисбатан қўллайдилар. Аммо ҳар бир киши ўзини эр дегани билан эр бўлаверадими?! Қоиидан келмайдиган ишни бажараман дея оладими? Нодон кишиларгина сени шоҳ деб атайди, холос. Бу бутни ёки оловни илоҳ деб аташга ўхшаш бир нарса. Сенга шахмат шоҳини қиёс қилса ҳам бўлади. У шундай бир шоҳки, уни ҳар бир разил ва пасткаш одам истаган пайтда ҳавога кўтариб, ерга ура олади.
У шоҳ (Симурғ) билан сенинг шоҳлигинг ўртасида ер билан осмонча фарқ бор. Сенга ўхшаб шоҳлик даъво қилгандан гадолик минг марта яхшироқдир.

59
Ҳикоят

Бир подшо кўнгил ёзиш ниятида бутун мамлакатга катта тўй берди. Унда зийнат ҳар қанча гумон қилинганидан ҳам ортиқ даражада эди. Бутун мамлакат ва шаҳарлардаги аҳоли бошдан-оёқ ясаниб, кўчага чиқа бошлашди. Бу тўйда санъат аҳли жуда юксак маҳорат кўрсатиб, осмон қуёши каби порлоқ гумбазли юзта тўрт бурчакли чодир қурдилар. Ҳунар аҳлининг барчаси уларни шунчалик безашдики, натижада бу чодирлар бутун мамлакатнинг кўркига айланди. Кўп ажойиботлар кашф этилдики, ҳаёт ўз сеҳрига ўзи ром бўлиб қолди. Ҳар бир киши ўйин-кулги деб найрангбозлик қилди, ғам-ҳасратни доғда қолдириш учун айшу нашъу намосини оширди.
Шу одамлар орасида бир беҳаё разил киши ўзини бўйра шоҳи деб эълон қилди. Унинг устидаги кийими бошдан оёқ бўйрадан бўлиб, садоқ, қалқон ва байроғи ҳам бўйрадан ясалган эди. У бир неча нокас масхарабоз дўстларини ҳам ўзига ўхшаш ясантирди. Шу тарзда улар базм майдони томон йўл олдилар. Йўл-йўлакай ҳар хил бузуқ, бидъат ўйинлар кўрсатдилар. Уларнинг бошлиғи эса ўзини гўё мамлакат шоҳи ҳисоблар, ҳар нимаики қилган ҳазил ишларини чин деб билар эди.
Ниҳоят, шодлик айёми ниҳоясига етиб, у аблаҳ ўзига таъзия тутди. Уни ушлаб олиб, соябони ва тожини бошига урдилар, бўйра тўнини эса бузиб, куйдириб юбордилар. Бу ҳангомадан сўнг билдики, шоҳлиги масхара бўлишдан бошқа нарса эмас экан.

---

60
Бургут узри

Бургут, яъни Уқоб ўртага кириб, шундай деди:
-    Эй қушлар хўжаси! Менинг ҳолатим ўзга қушлардек эмас; кишилар қумри ёки булбул каби мени мақтаб, васф этмайдилар. Менинг савлатим баҳайбат, қаҳрим эса ёмон, тоғ мамлакати ичра қаҳрамонман! Ҳар кун бир неча каклик менга овқат бўлади, агар бу бўлмаса, тунлари кўзимга уйқу келмайди. Егулик излаб ҳавога кўтарилсам, мендан қулон ёки кийик қочиб қутулолмайди. Бўғзи шу қадар катта бўлган қуш озуқсиз йўлни қандай ниҳоясига етказа олади?! Мен бу йўлда кўпроқ хўп қанот қоқдим ҳам дейлик, қорним очгач, йиқилиб қолди деявер!

61
Ҳудҳуднинг Бургутга жавоби

Ҳудҳуд шундай деди:
-    Эй қудратли ҳукмдор! Олам аҳли сендек кишини шу вақтгача кўрмаган! Сенинг зотингга йигитлик мақтови лойиқ, отингга эса паҳлавонлик ярашади. Аммо сенинг бу тумшуғ ва чангалингга, шавкатли ва саодатли қанотларингга хайфл Эй, баднафс пасткаш! Сен асл мақсадни иста! Ҳалитдан бунчалик ожизлик кўрсатма, йўлга тушмай туриб қанотингни четга тортасан. Чангалинг, тумшуғинг ва қанотларингга бу уят эмасми?! Сен шулар билан ўзингни тавсиф этдинг-ку! Зўрлигинг ва шавкатинг билан ўзингни таърифладинг-ку! Шуни яхши билки, ўз ширин жонидан кечиб, бу йўлга кирган кишинигина ҳақиқий паҳлавон ва қаҳрамон деса бўлади.

62
Ҳикоят
Бир зўр паҳлавон бўлиб, у ҳунарсизликда ягона эди. Чошгоҳда ўн ботмон, кечқурун ҳам худди шунча овқат ер эди. Бу икки пайт мобайнида яна шунча овқатланиб оларди. У шунчалик кучли эдики, ҳатто маст филга ҳам шикаст етказа оларди. Иттифоқо, ҳаёт ҳодисалари туфайли мамлакатда харобалик юз берди. Шу сабабли у ернинг аҳолиси ўз жойини тарк этиб, ўзга томон кетишга мажбур бўлди. Йўл қийинчиликларидан бехабар паҳлавон ҳам уларга ҳамроҳ бўлди. Йўл узоқ бўлиб унда баднафс кишилар нафсини тўқ тутадиган обод жойлар йўқ эди.
Таом емаган паҳлавон биринчи кунданоқ ўз ҳолига аза тутишга киришди. Иккинчи кун эса унинг жисмида мадори қолмади. Аммо учинчи кун у бояқиш биёбонда жонини топширишга мажбур бўлди.
Яна икки-уч кун машаққат тортгач, ёш болалар ҳам, ҳатто икки букилган қариялар ҳам сабр-тоқат билан йўлни охирига етказишди ва обод бир манзилга етиб келиб, мақсадларига эришди. Паҳлавон эса бу азобга бардош бера олмай, ажал йўлида нобуд бўлди.

63
Куф(бойўғли) узри

Куф ўз аҳволидан шундай шикоят қилди:
—    Мен заиф ва ожиз бир қушман, йўл эса қўрқинчлидир. Умримни бошимга қулаб тушгудек бир вайронада ўткарибман. Барча вақтим андуҳ ва ғам тортиш, мотамсаро кишилар каби оҳу фиғон чекиш билан кечади. Вайрона остидаги хазинага эришиш умидида неча турли фиғонлар қилиб, ҳатто ўзимдан кетиб қоламан. Умримда шунчалик азоб-уқубат тортдим, ажаб эмас, насибам бир кун хазина бўлса. Мен ганж умидида девонаман, кеча-кундуз вайронани ўзимга макон қилиб олганман. Бу узун йўлга мени ундама! Мен қайдаю Симурғу Қоф тоғи қайда?!

64
Ҳудҳуднинг Куфга жавоби

Ҳудҳуд унга шундай деди:
—    Эй иши макр ва ҳийладан иборат! Сен бу қилмишинг билан ўз жонингга қасд қиляпсан! Кўнглингда амалга ошиши мумкин бўлмаган пуч орзу ўрнашиб олган.Унинг қўлга киритилиши асло мумкин эмас.
Фараз қилайлик, сен хазинани топган тақдирингда ҳам, ундан бошингга турли балолар ёғилишини, янги-янги ғамларга мубтало бўлишингни ўйлаб кўр, эй, ўзига ўзи дард орттирувчи нотавон. Сен ўша балолар гирдобида хору зорликда ўлиб кетасан, хазина эса душман қўлига ўтиб кетади.

65
Ҳикоят

Бир мамлакатда бир девона киши бор эди. Унинг маскани кеча-кундуз вайрона эди. Ҳар дам ўша вайронанинг бир ёнини қазиб, ўз умрини хазинага эришиш умиди билан ўтказар эди. Иттифоқо, шунча машаққат чеккандан сўнг бахти чопиб, у хазинани топиб олди. У қазиётган чуқурда бир эшик кўринди. Ичкари киргач, катта бир саройга дуч келди. У ерда Фаридун, йўқ, балки Қорун хазинасига тенг қирқта хум турар эди. Телба бу бойликни кўриб ҳушидан кетиб қолди. Шу орада бу эрга бир аблаҳ киши етиб келди. У хазина олдида ҳушидан кетиб ётган девонани кўрди ва ҳеч бир иккиланмай пичоқ санчиб, унинг қонини тўкди.
Шундай қилиб, унинг яшашдан мақсади хазинага эришмоқ эди. Аммо у бору йўқ сармоясидан — ҳаётидан ажралиб қолди.

66
Ҳумой узри

Иззатли Ҳумой ўз узрини шундай бошлади: - Эй сарсон-саргашталар раҳнамоси! Менга иқбол шунчалик кулиб боққанки: ҳатто мен ўз соям билан кишиларга шараф тахти ато эта оламан. Агар илоҳ зотимга шунчалик шараф бахш этган бўлса, яъни менинг соям ҳатто гадони шоҳ даражасига кўтарса, мен учун яна шоҳ истамоққа не ҳожат бор?! Ўзимни машаққатга чоғламоқнинг нима кераги бор?! Ундан кўра соямдан шоҳларга паноҳ бериб, ҳавода учиб юрганим яхши эмасми?!

67
Ҳудҳуднинг Ҳумойга жавоби

Ҳудҳуд унга шундай деди:
— Сенинг бу сўзларинг афсонадан ўзга нарса эмас. Сен айтганларни фақат девоналаргина баён қила олади. Айтишингча, гўё зотинг баланд бўлиб, сени кўп шарафли этибди. Гўё сен ўз соянг билан кишиларни шоҳликка эриштирар эмишсан. Ахир шунчалик ҳам гумроҳлик бўладими? Агар шоҳлар тарихини варақлаб кўрсанг, бу хил воқеа қайси бир шоҳ тарихида кўрилган? Сенинг соянг билан шоҳ болиб кўтарилган бирон-бир одам борми?! Бу нотўғри афсона сени шод қилибди, шундай бузуқ эътиқодга ошна этибди.
Масалан, бу даъвоинг рост бўлган тақдирда ҳам, борди-ю сенга бу сифат бехосдан келган бўлса ҳам, соянг тушган киши илоҳ қудрати билан шоҳ даражасига кўтарилса ҳам, бундан сенга нима фойда?! Барибир ит каби даштларда қолган суякларни, тўғрироғи, ғажиб ташланган қоқшол суякларни еб тирикчилик қиласан-ку!
Эй бузуқ хаёлга асир бўлган! Агар билсанг, ушбу ҳолингга бу воқеа яхши мисол бўла олади.

68
Ҳикоят

Уммон соҳилида савдо ишлари билан шуғулланиб, денгиз савдосида бойишни кўзлаган савдогарлар кўплаб-учрайди. Улар пасткаш ғаввосларга беш-ўн дирҳам бериб, катта фойда умидида бўладилар. Ўз жонларини юз ранж ўтига дучор қилган бу ғаввослар денгиз қаъридан садаф излайдилар. Агар улар топган садаф ичида хоҳ минг дона боисин, хоҳ подшолар тожини безовчи дури шоҳона бўлсин, барибир бу ғаввосга ҳақ тўлаганнинг мулки ҳисобланади. Савдогар ана шу тарзда ҳақиқий гавҳарни қўлга киритади, ғаввос эса арзимайдиган бир-икки чақага эга бўлиб қолаверади.
Ғаввос-ку, оз бўлса-да, ўз ҳақини олади, аммо сен бечорага ўша ҳам йўқ. Ит каби суяк билан нафсингни тўқ тутиб юраверасан. Оқил бўлсанг, бундай беҳуда сўз айтма, чунки бу сўзларинг бошдан-оёқ ҳақиқатга хилофдир.

69
Ўрдак узри
Ўрдак ўз сўзларини шундай бошлади:
—    Эй саодатли зот! Менинг ҳаётим сув билан тирик. Ундан айрилиққа тушсам, худди сувдан йироқ тушган балиқ каби қайғуга ботаман. Зотим сув ичида таскин топиб келди, шунинг учун ҳам ўзимни пок тутиб юришни одат қилиб олганман. Сув туфайли покликни қозондим, шунинг учун ҳам васфига ҳусн эгаси лойиқ бўлди. Агар бир лаҳза тиниқ сув ичида бўлмасам, унинг фурқатида юз можаро қилгим келади. Сув ичида мавждан жойнамоз соламан ва ўша кўзгуда мақсадим юз кўргизади. Менинг асл мақсадимга етмоқлик сувдадир, бас, шундай экан, бошқа ёққа учиб кетмоқлик мен учун хатодир.

---

70
Ҳудҳуднинг Ўрдакка жавоби

Ҳудҳуд шундай деди:
—    Айтган сўзларингнинг ҳаммаси хатодан иборат. Сенинг ақлингни сув мутлақо ювиб кетибди. Сувда жойнамоз солдим дединг, Бойўғли ҳолидан балки ғофил эдингми?! Мен сувда
доимо покман деб лоф урма! Сувда ўзингни гуноҳлардан ҳоли деб ҳам ҳисоблама! Агар чиндан ҳам пок бўлсанг, унда нега кеча-кундуз сувга шўнғийсан?! Кимки ўз нафси учун фисқ тухмини сепса, улардан қутулмоқ учун сувга шўнғийди. Ахир бу қандай гап, қандай ҳолки, сен тун-кун сувга шўнғигину пок бўлмасанг. Агар ҳақиқий эр бўлсанг, олдингда фано (йўқлик) денгизи турибди, унга шўнғигину ўзингни ёрга ошно қил!

71
Ҳикоят

Ҳинд денгизида бир савдогар бор эди. У савдо-сотиқ ишларида жуда моҳир эди. Унинг димоғига савдо мояси ўрнашиб олиб, сувга ғарқ бўлиш хаёлига ҳам келмасди. Бир мамлакатда ўн кун турмас, савдоси тугагач, яна сув сари йўл тутар эди. У денгизни ҳар хил офатлардан ҳоли деб ўйлаб, йиллар шу янглиғ сафар қилди. У Макка атрофини сувда неча бор айланиб ўтган бўлса-да, унинг яқинига етгач, ўз фарзииви адо этмай қайтарди. Кишилар унга ҳажни ҳам бажариш керак, деб айтар эдилар. Аммо пул ҳирси савдогарни у томон боришга йўл қўймас эди. ,
Бир кун денгизда бўрон кўтарилди. У тушган кема гоҳ осмонга сапчир, гоҳ пастга тушиб кетар эди. Савдогар савдо ишларига ғарқ бўлганидек унинг кемаси ҳам денгизда ғарқ бўлди. Денгизда сузиш хаёли ҳаж сари йўл бермади. Охир-оқибатда у катта бир балиққа ем бўлди.

72
Хўроз узри

Хўроз ўз узрини шу тарзда ошкор этди:
—    Эй қушлар ичра раис ва тож эгаси! лккаламизга ҳам ҳақ тож насиб этган бўлса-да, лекин ҳар биримизга бошқа-бошқа ишни белгилаган. Сенга у раҳбарликни ато қилиб, қушларга раису пешво қилди. Менга эса элни тонг ва оқшомда муттасил тоат қилишга чорлаш учун дилкаш куй берди. Бутун ёввойи ҳайвонлар ва қушларни яратувчи мени бир ерда муқим турадиган, сени эса сайр қилиб юрадиган қилди. Чунки хўрознинг эрликда омади юришиб, бу соҳада илғор бўлганидан ҳақ унга бир неча гўзал келин ато этди ҳамда унинг учун ҳар томонга кезиб юришни тақиқлаб қўйди. Шундай бўлгач, у киму Симурғни излаб Қоф тоғига бориш нима?!

73
Ҳудҳуднинг Хўрозга жавоби

Ҳудҳуд шундай деди:
-    Агар киши ўз ҳолидан баён қилиб, бир сўз айтса, бу бесабаб бўлмайди. Дарҳақиқат, шундай қуш ҳам борки, у қанот қоқиб учмасдан туриб, еттинчи
осмондаги сидра дарахтининг шохи устида макон тутади. У анжуманни ўзига хилватгоҳ этади, лекин сайр этадиган ери доим ўз ватани бўлади. Гарчи у зимдан Аршга парвоз этиб, сидра дарахтига қўнса-да, ўзининг бу парвозини элга ошкор этмайди. У Симурғдан бир нафас ҳам айрилиққа эмас, унинг васлидан кўнглида ўзга олам жилваланади. Унинг ҳажридан жонига шикаст етмайди, шакли эса унинг васлида доим нақшланиб туради. Боши узра эҳсонли тожу ўзи васл меърожида жилва қилади. Васлдан мамнун бўлади, аммо дамини ичига ютади ва ўзгалардан ҳолини яширин сақлайди. Васлнинг юз минг дурридан кўнглида жўшқинлик содир бўлса-да, оғзи садаф янглиғ ёпиқ туради.
Аммо лекин, сен, эй овози ёқимсиз қуш, ундай қуш эмассан! Балки ҳар хил ёлғон ва беҳаё сўзлами сўзлагувчисан! Кеча-кундуз ҳаддан ташқари фисқу фужурга берилиб, асоссиз ғавғо ва қичқиришлар билан вақтингни ўтказасан. Юз хил ёмонликлар кўрсатасану яна ўзингни яхшиларга нисбат берасан. Бугун эса шунчалик сусткашлик аён этдингки, бу ишинг билан, сен, эй макиён, ўзингни хўроз деб атама!

74
Қушлар Ҳудҳуддан ўзларининг Симурғга бўлган нисбатларини сўраганлари

Шундай қилиб, ҳар бир қуш Ҳудҳудга бир узр билан мурожаат этди ва Ҳудҳуд уларга тегишли жавобни қайтарди. Ҳудҳуд сўзлари қаршисида қушлар ожиз қолиб, бошқа узр айтишга уларда майл қолмади. Уларнинг барчаси Ҳудҳуд олдида бечораҳол бўлиб, унга шундай савол бердилар:
-    Эй зотига раислик гавҳари, бошига тўғри йўл кўрсатиш тожи лойиқ бўлган қуш! Сен неча биёбонларни кезиб чиққансан, маслак йўлида имкон борича эътиқодда маҳкам тургансан ва бу йўлнинг хавф-хатарини бошдан-оёқ биласан, хавфнинг олдини олишда юқори даражага эришгансан.
Биз эса зору забун ва ожиз бир тўдамиз, шўрпешоналигимиз сабабли қора бахтимиз ҳаммамизни хор айлади. Бу сир кўнглимизга равшан бўлмади, чунки жаҳолатимиз кўпдан-кўпу илмимиз оздан-оздир. Агар у камолот осмонидаги порлоқ қуёш бўлса, биз зарра каби саргаштаю сарсонрниз, аҳволимиз афсус чекарли бир ҳолатда. У олий чархдан ҳам юқорироқда ўрин тутади; унинг даргоҳи кенглик ичра Аршга қадар бўлган олис масофадан ҳам кенгроқдир! У тўққиз фалакдан ҳам ортиқ туради, биз эса оддий бир хасдан ҳам камроқмиз. Биз билан унинг ўртасидаги нисбат нимадан иборат? Ё бу нисбат ичра ҳикмат недир? У подшоҳ шоҳларнинг шоҳи бўлса-ю, биз йўлда ётган тупроқдек гадоларнинг гадойи бўлсак. Бизга бу ишлар жуда қоронғу: уларни бизга маълум эт, ақлимиз уни идрок этишдан ожизлик қилмоқда. Биз бир ҳақир бўлсагу у олий бир зот бўлса, айтгин-чи, қатранинг денгизга нисбати не бўлади?

75
Ҳудҳуднинг қушларга жавоби ва Симурғ зуҳуридан хитоби

Ҳудҳуд қавмга шундай жавоб берди:
— У бир олижаноб шаҳаншоҳдир. Унинг бутйн олам гўзаллигини ўзида сақловчи зоти аввал махфий бир хазина эди. Аммо унинг бу гўзаллигини намоён қилувчи кўзгу йўқ эди. У ўз кўринмоғини орзу қилиб, аста-секин жилвалана бошлади. Бу жилваланиш жараёнида қуёш каби юз туман минг соя ошкор этди. Соялар қанчалик покиза жилвагар бўлса, уларга шунчалик кўп эътибор берди. Оламдаги барча қушларнинг шакли, билгилки, унинг ҳикматга тўла соясидан иборатдир.
Сен бу ҳикматдан воқиф бўлдинг. Сен билан Симурғ ўртасидаги нисбат ана шудир. Сен бунинг маъносини яхши тушунсанг, эй нозикфаҳм жондош, уни ўзгаларга ошкор этиб, фош қилма. Бу сир кимга кашф ўлса, у хаёлга чўмади ва ўзининг ҳақ эканлигига ишончи комил болиб, ҳайратдан "Аллоҳ сақласин!" дейди. Чунки ҳаққа чўмиб, у билан бир бутунликни ташкил қилганини ҳақдан бўлак яна нима дейиш мумкин? Яъни уни ҳаққа қоришиб кетган деб айтиш керак!
Сен ўзингнинг кимга соя эканлигингни ва ўзингнинг туб негизингга яқин эканлигингни фаҳмлаб олдинг. Агар Симурғ ўз соясини истаб, жилва этмаганда, соя эгаси бўлмас эди. Борди-ю Симурғ ўзини яширин тутишни хоҳласа, унинг сояси ҳеч қачон аён бўлмасди. Зероки, соянинг ошкор бўлмоғи соя берувчининг вужуди ҳақида далил бўла олади. Сенинг кўзларинг Симурғни кўра олувчи бўлмаганида эди, кўнглинг кўзгудек мунаввар бўлмас эди. Бундай кўзга эга бўлмасдан туриб, унинг юзини кўриш мумкин эмас, бундан бошқача бўлмайди. У ўз ҳуснига ошиқ бўлишларини истаб қуёш каби бир кўзгу пайдо қилди. Токи бу кўзгуда ўзи жилва ва ноз айлаб намоён бўлсаю ҳуснига ошиқ бўлганларни билса. Эй дил аҳли, бу кўзгу кўнгул бўлиб, ҳақ унда муттасил жилва қилади. У ўз ҳуснининг жилвасини намоён этди, сен эса унга ўз кўнглуҳг билан ойинадурсан, яъни кўнглинг орқали уни била оласан.

76
Ҳуснини намойиш қилишга кўзгуни восита қилган шоҳ ҳикояти

Жамоли осмондаги тўлин ой каби бир шоҳ бор эди. Дунёдаги барча моҳпайкар гўзаллар унга сипоҳ эрдилар. У эса уларнинг шоҳи эди. Унинг қоматидан сарв ҳам ҳижолат тортар, оразидан қуёш ҳам шарманда бўлар эди. Оламни унинг гўзал юзи овозаси тутган эди. Ҳамма ўша ҳалок қилувчи ҳуснни кўришга ошиқарди. Унинг ҳуснининг ғавғоси оламни тутиб, ишқининг яғмоси жон ичра туташган эди. Жаҳонга шунчалик чирой бахш этувчи бу ҳусн эгаси бундан юз минг марта ортиқроқ нозу истиғнога ҳам эга эди. У гоҳо майдонга от ўйнатиб чиқиб қолгудек бўлса борми, олдига келган киши унинг ҳуснини кўрган заҳотиёқ жон таслим этарди. Шу тарзда у жавлонгоҳдан сайр этиб чиққунча йўли ҳалок бўлган эл билан тирбанд бўлиб кетар эди. Хусусан, ҳуснидан бу оламда ғавғо, зулмидан жон мулкига талон-торож кўп тушган эди.
Халқ унинг қатлидан беҳад қирилди ва у ўз жамолини элга кўргазмоқни хаёл қилди. Унинг ҳукми билан бир кўзгу ясаб, тахти олдида ўрнатдилар. Қаср ёнида эса кўзгу акси тушадиган юлдуздай чарақловчи бир манзар ясатди. У ойинага қараб, ўз ҳуснига назар солар ва эл ҳам ўша манзар воситасида ундан баҳра олар эди. Токи бундай кўзгуни ясамагунларича, унга кўз ташлаган киши унинг ҳуснидан баҳраманд бўлмади. Шундай қилиб, ҳам унинг ўзи ўз ҳуснидан баҳра топди, ҳам унга қараган кишилар баҳра олди.
Сен бу кўзгуни кўнгил деб хаёл қилгин, унда ўша жамол ўз аксини кўрсатди. Қасрни инсон танаси, ундаги кўзгуни кўнгил деб бил ва бу кўзгудаги шоҳ ҳуснига назар ташла. Аввал кўзгуга жило берилмасдан туриб, шоҳ унга ўз аксини солмайди. Унинг ҳусни аксини кўзгуда акс этмоқда деб англагин ва ўзингни унинг қаршисида томоша қилиб турган деб ҳисоблагин.
Кўзгу қанчалик равшан бўлса, акс ҳам шунчалик бенуқсон намоён бўлади.

77
Искандарнинг элчиликка борганлиги ҳикояти

Бир кун Искандар шундай қарорга келиб, ўзини ўзи элчи деб тайинлади. Унинг бу иши худди Симурғ (қушлар подшоси)га нома элтувчи кабутарни эслатарди, яъни у шоҳ мактубини олиб борувчи элчи вазифасини бажариши лозим эди. У ўша элчи бориши керак бўлган мамлакатга элчиларга хос тартибда етиб борди ва у ердаги кишиларга "Искандарнинг сўзи будир.." деб айтди. Қизиғи шуки, унинг ўзи Искандар эди. У худди элчилардек сўз баён этар, ўзи ўз ҳукмини уларга етказар эди. Халқ унинг Искандар эканлигини қаердан билсин?! Ҳамма уни мамлакат ҳокимининг чопари деб ҳисобларди. Элга саноқсиз фармонлар етказиб, элчи сифатида ўз мақсадини амалга оширди. Бу ҳолатни халқнинг мингдан бири ҳам билмади, ҳеч кирн бу парда нақшида қандай мақсад бор эканлигини пайқамай қолди.
Сен ҳам шоҳ ҳақида сўз юритасан, унга эришмоқни истайсан, аммо қуруқ чўпчак айтиш билан бунга эришиб бўлармиди?
Қушлар шу тарзда бу сўзлардаги пардали маъно ва сирлами билиб олдилар. Ҳамма ўз мақсадларига эришиш йўлини билиб, истаган нарсаларига бўлган муҳаббатлари янада ортди. Шундай қилиб, пешво Ҳудҳуд илиқ сўзлар айтиб, бегоналарни ошно этади.Яна қушларнинг барчаси унга шундай савол билан мурожааж қилишди:

-    Эй тўғри йўл кўрсатиш амрида соҳибжамол! Биз ҳаддан ташқари зор ва заиф, жони кучсиз, тани озғин ва нимжон бир тўдамиз. Олдимизда турган иш ниҳоятда улкан, йўл эса жуда олис, унда хавф-хатар кўп. Биз бу йўлни қандай босиб ўта оламиз.

78
Қушларнинг бу йўл аҳволи ҳақидаги саволига Ҳудҳуднинг жавоби

 

Ҳудҳуд қавмга шундай жавоб берди:
—    Бу ҳақдаги тўғри фикр қуйидагича: яъни бу йўлдаги энг олий сифат ишқдир, ишқ алили эса маслаҳат беришдан йироқ бўлади. Кимки ошиқ бўлса, у ўз жонидан қўрқмайди! Ёки имондан кечиб, кофир бўлишдан ҳам тоймайди! Агар ошиқ ўз жононига эришмоқчи бўлса, бу йўлда жону жаҳондан воз кечмоғи осондир! Гўёки биров йўлда чоҳ учраб қолгандай жон ҳам ошиқ йўлидаги тўсиқдир. Ошиқ киши ҳатто тан ва жондан ҳам, ақлу ҳушу куфру имондан ҳам ажралган бўлади.
Ишқ оламга ўт солувчидир, жонни ёндирувчи ҳам - ўша! Унинг шавқи ўти куфр ва имонни куйдиради. Ошиқ бўлган киши ору номусдан ҳам, мазҳабу имондан ҳам, исломдан ҳам воз кечади. Ишққа фақат шавқ, ёниш ва дард муносибдир. У чақмоқ каби жаҳонни қамрайди. Кимни дард ва ишқ истило қилган бўлса, унинг учун жон тарк этмоқ авлодур! Кимнингки жонон томонга ройи бор, жонга офат етмоғидан не парвойи бор?! Ишқ иши ғамли кечаларда дард чекиш ва ёнишдир; жаҳонни шуълалантирувчи оҳ унга шам вазифасини ўтайди. Ишқда ёнишдан фақат дард пайдо бўлади, чунки дардга эга бўлмасдан туриб, жонни фидо қилиш мумкин эмас.
Эй мутриб, дардли бир қўшиқ айт! Соқий, бедардлигимдан ҳалок бўлмоқдаман! Мени зор этиш даражасига олиб борадиган дард жомидан тут, токи ундан ишқ дарди кўнглимга таъсир этсин! Мен уни ичиб, жондан кечай, ақлу ҳушу дину имондан кечай! Кофирлар майхонаси ичра маскан тутай, белимга зуннор боғлаб. бўйнимга бут осай! Майхона пири олдида ўзимни маст айлаб, Қуръонни ўтда куйдирай ва бутпараст бўлай! Ишқ майхонаси ичра ўзимни хос қилиб, жонимни имон оридан халос этай! Бутхонада қўнғироқ товушини тинглаб, бутга сажда қилиш учун ер ўпай! Белимга зуннорни маҳкам боғлаб, кофирларни ўзимдан хурсанд қилай!

79
Ҳикоят

Шайх Санъон((ибн Саққо) - ХИ - ХИИ- асрларда яшаган тарихий шахс бўлиб, унинг оташин севгиси ҳақидаги қисса Шарқ мамлакатларида машҳурдир. Бадиий адабиётда бу қиссани биринчи бўлиб Фаридиддин Аттор 1221-йилда "Мантиқ ут-тайр" асарида назмда берган) даргоҳга етишганлардан бўлиб, кўнгли ғайб сирларидан огоҳ эди. У Каъбада авлиё кишилар ва қавмни етакловчилаф орасида худди пайғамбар ўз саҳобалари билан тургандек турарди. У халойиққа тўғри йўл кўрсатувчи бўлиб, Каъбадаги барча шайхларнинг шайхи эди. Унинг остонасида шоҳлар гадолик қилар, огоҳ кишилар ҳам унга қуллиқ қилишдан фахр этишарди. У бирон-бир ғамгин киши ҳақига дуо қилмоқчи бўлса, малаклар қўл очиб, "омин", дерди. Унинг мақсади қаршисида улар юз кўрсатиб, кўнглининг кўзгусида жилваланиб турар эдилар. Унга яқин кишилар ва муридларнинг сони тўрт юзтага етар, уларнинг ҳар бири Жунайд (Бағдоднинг машҳур шайхларидан, 910 й.в.е.) ва Боязид (Тайфур бинни Исо бинни Одам. Йирик шайх, тайфурия тариқатининг асосчиси, 961 й)ларга тенг келарди. Агар у бир дуо қилса борми, ҳатто офат дудидан қорайиб кетган олам ҳам ёришиб кетарди. Агар бирор киши бирон-бир дардга мубтало бўлган бўлса, у дуо қилгач, бу бало даф бўларди. Унинг шукуҳидан чархи аълога шикаст етар, Арши аъзам ҳам унинг ҳиммати олдида паст турарди. Ақлига Аршнинг ўзидан хабар келиб, улар ваҳий ёки илҳом каби воқеликка айланарди. У тушида бирор нарса кўрса, бу воқеа бошдан-оёқ ўнгида ҳам юз берарди.
Унга бир неча тун бир тушни қайта-қайта кўргиздилар. Бу тушдан сабру қарор ипини уздилар. Уйғониб, ўзининг бу ҳолига тавба қилар, кўзини юмиб, уйқуга кетса, яна ўша туш қайта такрорланарди. Тушида бир бегона жойда сайр қилиб юрар, маълум бўлишича, бу жой Рум мамлакати экан. Бу ерда у бир бутхона ичида маст ҳолда турар, мастликдан ўша ибодатхона аҳли каби бутпарастликка юз тутган эди.
Бу туш ана шу тарзда бир неча бор бўлгач, сирлар хазинаси бўлган шайх:
— Бу балодан сақланиб бўлмайдиганга ўхшайди. Агар бир киши Каъбада ёки оташпарастлар ибодатхонасида турар экан. Киши пешонасида ёзилганини кўрмасдан иложи йўқ. Тезроқ ўша мамлакатга йўл олиш, тақдир қаёққа етакласа, ўша томонга кетиш лозим. Ўша ерга ҳам бир бориб кўрайлик. Бошимизга нимаики келса "ё насиб", деб қисматдан кўрамиз,- деди.
Шу тарзда у ўз ҳолига назар солиб, ўша юртга боришдан ўзга чора топмади. У кета туриб, Каъбага юзини қўйди ва юз ҳаяжон билан видолашмоқ учун уни тавоф қилди. Минг ҳасрат билан ҳарам тавофини қилиб бўлгач, Рум иқлими сари йўлга тушди.
Ҳамсуҳбатлари унинг бу ҳолидан хабардор бўлгач, бу сафарда унга ҳамроҳлик қилдилар. Тариқат пири йўлда давом этар, тўрт юз йўл аҳли эса унга ҳамроҳ эди. Йўлда ҳалок қилгулик ҳар хил савдолар Шайх кўнглига ғулғула соларди. Ҳар дам у ўзга бир ҳолатга тушар, бу оғир аҳволдан қутулиш чорасини топа олмас эди. Унинг бу ҳолига дўстлари ҳайрон қолишар, уларнинг ақлу ҳуши бошидан учарди. Яқин кишилари ундан "Сенга нима бўлди?" деб сўрашар, аммо шайхнинг бу ғалати аҳволидан воқиф бўлмасдилар. Улар ўз саволларига жавоб топа олмагач, Шайхдан ҳам кўпроқ изтироб чекардилар.
Хуллас, улар шу тарзда мақсад сари, қайси мақсад, балки беҳад шиддат сари йўл босдилар. У юртга етиб келган заҳотиёқ Шайх кўнглида юз хил тўполонлар туғён ура бошлади.
Ҳар нафас бир жойни кезиб юрганларида ногаҳон ғалати бир бутхона намоён бўлди. Унинг тоқи осмон гумбазига етар, жуфту тоқида эса кўпгина сирлар яширинган эди. Бу бинонинг тошлари ғам ва машаққат тоғидан келтирилган бўлиб, ғиштлари дарду бало тупроғидан ясалган эди. Бу ғиштлар юз хил мураккаб усуллар билан ҳар хил рангдаги бўёқлар бериб пиширилган ва турли гўзал нақшлар билан терилган эди. Бино болохонасининг айвончасида фитналар қараб турар, улар кишиларни чорасиз ҳолга солиб, улардан қутулишнинг сира иложи бўлмасди. Бинонинг ҳар бир дарчаси ишқ нуридан ёришиб турар, лекин бу дарчаларда турли балолар маскан тутган эди. Кунгуралари имонга рахна солар, барчаси ишқ доғини ошкор этар эди. Ҳар кунгурага терилган тошлар ишқ тиғидан кесилган бошларга ўхшарди. Бу тошлар дин аҳли бошини учириб юбориш, олам узра тошбўрон қилиш учун мўлжаллангандек эди. Дарвозаси фитна тўдаси юриб ўтадиган жой, фитнагар тоқи эса бу ҳунарда фалакдан андоза оларди. Бу дарвозанинг ҳалқа ва занжирлари юз минг найрангдан иборат бўлиб, улар савдо ҳалқасига ўраб, девона қилар, телбадек занжирига боғлаб ташлар эди.
Бу бинонинг ичида ишқ ўти ёқилган юзта оташкада бор бўлиб, уларнинг ҳар бирида юз туман савдойи мавжуд эди. Улардан чиқаётган қора тутунлар бутхона устини худди куфр ва исён зулмати каби қоплаб ётарди. Бу кўҳна дунё шунча айлангани билан бу хил ажиб бутхонани ҳанузгача кўрмаган эди.
Бу ерга келганда Шайх жисмида ҳарорат кўтарилди, кўнгли изтиробдан бетоқат бўла бошлади. Ҳар дам унга хасталик юзланиб, кўзи ўнгида қандайдир бир ўзга олам намоён бўла бошлади. У ҳар томонга паришонҳол қараб юрганида, кўзи беихтиёр бир тарафга тушди. Унинг қаршисида юзига парда тортган бир гўзал пайдо бўлди. Бу парда гўё унинг қуёшдек юзини беркитиб турган уфқдаги камалакка ўхшарди. Шу пайт шамол келиб, унинг юзидаги пардани кўтариб юборди ва бу қуёш нури ҳар томонга ёйилиб кетди. Уни қуёш деб атама, балки юз қуёш ҳам унга девона бўлиб, унинг ҳусни шами атрофида парвонадек эди.
Бу гўзал қизнинг қадду қомати гўё суратдаги руҳнинг ўзгинаси бўлиб, ундан ҳар лаҳза руҳда ўзга ҳолат юз берарди. У ҳур суратли ажойиб бир паризод, гул ёноқли озода бир сарв эди. Кўриниши руҳни ўзига мафтун этар, шакли шамойили эса кишини юз хил шаклга сола оларди. Суратидан ҳур ва парилар ҳам ҳижолат чекар, талъатидан шарқ қуёши ҳам уяларди. Юзи нур сочиб турар, сочи зулмат каби қоп-қора эди. Бу нур ва зулмат гўё куфр ва имондан нишона берарди. Юзи узра мушк таратувчи зулфи ёйилиб турар, гўё бу зулмат ичра нурнинг яширинганини эслатарди. Сочи нур аҳлига зулмат олами бўлиб, унда савдо аҳлининг буюк бир ўлкаси бекингандек эди. Худди янги ой девонани ҳайратга солгандек, унинг қоши ҳам савдойи кишилар учун янги ой каби туюларди. Қошининг тоқи — қабоғидаги кўзи худди ўша бутхона тоқиси остида турган гўзал қизнинг ўзгинасидек офатли эди. Кўзи теварагида фитна аҳли каби киприклари ҳар тарафга саф тортиб турарди. Кўзининг пастида "бало" сўзининг остида ёзилган нуқта каби бир ҳоли бор эди. Ўша бало остида ва юз устидаги холларни бу икки сўзга қўйилган нуқталардан мисол деб бил.
Оғзи ғайб сирларидан нишона берар, аммо ўзи ғайб аҳли каби бенишон эди. Лаби хаста жонлар учун малҳам бўлар, нутқида Исойи Руҳуллоҳ дами бор эди.Унинг кайф берувчи лаби ёқут каби қизил рангда бўлиб, унинг ширин сўзларидан хаста жон озиқ оларди. Унинг кулгичларида юз минг жон асир, бағбақасининг чуқурчасида эса юз Юсуфи Канъон тутқун бўлар эди. Агар у бу чоҳга тушганларни қутқариш учун зулфидан каманд ташласа, бу каманд уларни янада кўпроқ ўзига банди этарди. ляк айланаст худди бағбақа остидаги "нун"га ўхшайди, гўёки оби ҳайвонга гумбаз бўлиб хизмат қилади, аммо у қадар баланд эмас. Ҳам унинг қадди ниҳолига жон жилваланади, ҳам хиром айлаб юришидан оби ҳайвон жилваланади. Кўзи била лаби ажаб санъатлар кўрсатишар, агар бирикишиларни оидирса, иккинчиси ўша ўлганларни тирилтирарди.
Жисми гулгун бўлиб, кийган кўйлаги гўё гул узра гул эди, уни кўрган заҳотиёқ юз минг кўнгил тоқатсизланиб, ўзини йўқотарди. Кўйлагига ранг-баранг гўзал нақшлар солинган бўлиб, уларда Рум ва Фаранг усталарининг жон чекиб меҳнат қилганлиги кўриниб турарди. Кўйлакдаги қатл этувчи қизил ранглар неча кишиларни ўлдирса, лекин ундаги атирдан оиган кишиларга қайтадан жон кирарди. Дин аҳлига қирғин келтирувчи кофирдек қотил кўзидан барча баҳра олишни истарди. Кимки унинг сочи зуннорини хаёл қилса, бу соч унинг дину имонини поймол этарди. Ҳусну латофатда жон аро эр тутгудек ёқимли, балки бир қултум сув билан ютгудек сўлим ва гўзал қиз эди. Ҳуснининг шуъласи давронга ўт солса, оташин лаълидан жонга ўт тушарди. Ақлу ҳуш эгалари ундан оташгоҳ ишқини топардилар, ишқида зоҳидлар куйиб кул бўлардилар.
Хуллас, ана шу тарсо қизи шундай бир гўзал шаклда худди қуёш айвонидаги лсо қизи каби қаср устида турарди. Бундан Шайх кўнглига чақмоқ чақилгандек бўлиб, унинг жони шуъла денгизида ғарқ бўлди. У қаттиқ ҳаяжондан "лоҳаwла" дуосини ичида қайта-қайта такрорлаб, "тавба" деб ёқасини ушлади. Аммо у шўх ўз рухсорининг шуъласи билан Шайхнинг тавбаю дуосини куйдириб юборди. Шайх ўзидан кетиб, тупроққа йиқилаёзди. Бу дамда қўлидаги ҳассаси худди уй устунига ўхшаш унинг гавдасини суяб қолди. У шундан сўнг бирпас орқасини деворга тираб турди ва бу ғаройиб вужуддан ҳайратга чўмди. Аммо ҳаяжоннинг зўридан ҳассаси ва жисмига шикаст етиб, ҳолдан кетганча ерга қулади.
Охир-оқибатда унинг тоза жонига ишқ тушди, ишқ унга қон каби кириб, бутун вужудини қоплаб олди. У гоҳ беҳол бўлар, гоҳ ўз ҳолига келар, йўлдошлари эса унинг бу аҳволидан лол қолишарди. Улар бир-бирларига ҳайрат билан боқишар, Шайхнинг бу ҳолатидан бошларини қуйи солишар, гоҳо умидсизларча қарсак урардилар. Шу тарзда унинг ҳоли оқшом тушгунга қадар ҳайрон қоларли даражада кечди, балки бу ҳолдан унинг ўзи ҳам саргардон кезар эди.
Тун мамлакати кунни қорайтиб, атрофни ўша бутхонадаги куфр зулмати каби қоронғулик қоплади. Унинг бошига шу тун каби қора қисмат тушган, унинг рўзгорига ҳам, унга-тобеъ кишиларга ҳам қора мусибат тушган эди. Уламинг ҳаммаси ўша муғ дайри тупроғида, қайси тупроқ, балки балолар тоғида қолишди. Шайхнинг бошига жуда оғир кун тушди; бу каби қора тунни ҳали ҳеч бир одамзот кўрган эмасди.
Тун осмонда бахтсизлик пардаларини ёйди, ҳар ёнга юлдузлардан михлар қоқди. Чарх кўз ёшини оқизишга дуд хизматини ўтаб, кўк атрофида аралаш-қуралаш бўлиб кетди. Фалак айланишдан тўхтаб, тоғ каби ўрнидан тебранмай қолди. Чарх дард аҳлига зулм кўрсатиб, тоғ-тоғ қайғулами ижод этиб турарди. Дунёни ўша тоғлар билан яшириб, унга юз туман минг тошлар ҳам ёғдирарди. Осмон кўзларидан юлдузлар сочиб, Шайх аҳволига мотамдан нишон билдирарди. Бундан барча олам аҳлига мотамсаролик тушган, улар қора кийган эдилар.
Шайхнинг бошига бу каби қаттиқ иш ҳеч тушмаган, у ниҳоятда эзилган ва ғоят заиф эди. У золим ишқ зулмидан зор ва беҳол бўлиб, бутхона тупроғида хору зор бир аҳволда ётарди. Ишқ унинг жисм ила жонига ўт ёққан, куфр дину имонига ўт солган эди. У кўз ёш тўкканча ётар ва лекин ҳар дамда оғзи қурир, чунки кўнглидаги ўтнинг шуъласи оғзидан чиқмоқда эди. Ишқ унинг рўзгорини қаро қилган бўлса, тун гўё йўқу борини ҳам қаро қилган эди.
Шу тариқа юз хил бало унинг жонига насиб этганидан, у ғариб ўз ҳолига йиғлаб, шундай деди:
— Ҳар дам қайғу-мусибатим ортиб бормоқда. Эй фалак! Менга нелар қилмоқдасан! Тинчлигимни бузиб, ишқ сари бошладинг, юз ёнар ўт ичра мени ташладинг! Кўнглимга
аввал равшан қуёшни кўргузуб, кейин уни яширганча, ғам шомига тутқун этдинг! Ғам шомигина эмас, балки осмон бўшлиғидаги яратилиш чеҳрасини қаро қилдинг! Ғам дўзахининг дуди оламни тутиб кетди, унинг шуъласини кўнглим ўти билан ёритдинг.
Аллоҳ-Аллоҳ! Не кечадур бу кеча?! Ё Раббий! Шундай ҳам машаққатли кеча бўладими?! Мен бошимдан кўпгина қийин кечаларни ўтказганман, аммо бу каби уқубатли кечани ҳаргиз кўрмаганман! Бу тун эмас, балки дўзах ўтининг дудидир. Ё фалакнинг оҳидан иборат қоришмадир! Бундай тун, ё Раб, ҳеч кимнинг бошига тушмасин, унга ҳеч кимса мендек гирифтор бўлмасин!..
Билолмай қолдим: тун балосидан гапирайми ёки менга туслиган кун балосидан гапирайми?! Жисмим, аъзойи баданим, сезгиларим ва ақлу ҳушим ишқдан шундай парда ёпиндиларки, гўё уларнинг ҳеч бири майжуд эмасдек, ишқ зулмидан ҳаммаси нобуд бўлгандек туюлмоқда. Ҳатто гавдамда тобу тоқат қолмаганидан кўйида кўз ёши сингари равон бўлишга куч топилмайди.
Бошимни чексиз ғамдан қутқармоқ учун тошга уриб тилка-пора қилмоқликка қувват қани?!
У қуёш нурларидан нур олмоққа, у ой юзликка назар солмоққа кўз қани?!. Қул шоҳга тазарру айлагандек, ўша даргоҳга суртмоққа юз қани?! Кўксимга тош ургудек, бошимга тупроқлар совургудек қўл қани?! Ўзимни қўлга олишга, ақлдан озишимга тўсқинлик қиладиган ҳуш қани?! Ишқ тадбирларини айтиб берадиган, вайрон бўлган кўнгилни тиклайдиган ақл қани?! Дардимга чора қиладиган ёки бағрим порасига даво берадиган сабр қани?! Ҳолим ғамини еювчи кўнгил қани? Ахир у ҳам ҳозир ўлик сонида-ку!.. Бир нафас ургучалик тағин жон қани?!. Кўнгил каби уни ҳам излаб топа олмайрнан!.. Менга бу йўл не балолик йўл эди? Ахир бундан баттарроғи бўлиши мумкин эмас-ку!! Умрни бу янглиғ хору зор кўргунча ҳаргиз тирик бўлмаганим яхшироқ эмасмиди?!
Бир хатар чақмоғи тушиб, вужудимдан асар қолдирмаса нима қиларди?!
Дўстлар, менга мадад берсангиз нимангиз кетарди?! Жам бўлиб, мен зорни ўлдирсангиз!.. Тоинки бу олам оримдан, башарият аҳли эса афғону зоримдан қутулсин.
Биродарлар, жонимга қатл тиғини уринг! Куйдириб, кулимни ҳар томонга совуринг! Токи жаҳонда бу янглиғ расво бўлмайин! Ҳар дам юз марта ўлгандан кўра бир ўлай!
Шайхнинг бу мусибатли ҳолига дўстлари ҳайрон қолишар, унинг дардидан ҳар дам қон йиғлашар эди. Бу ғамгин ва чорасиз кишилар бир ерга тўпланиб, ҳар бири Шайхга турли насиҳатлар бера бошлашди. Шайх улар пандини фаҳмламас, нозик сўзлар маъносини ҳам англамас эди. Улар Шайхга ақл мезони билан хитоб этган бўлсалар, Шайх уларга ишқ йўсинида жавоб қайтарар эди.
Улардан биридеди:
—    Эй дин арбобларининг бошлиғи! Сенинг изларинг яқинлар аҳлига сурма ўрнидадир. Киши ҳаётида шунақа кўргулик содир бўлиб туради, ахир, ундан фақат ўзини қўлга олган кишигина нажот топади.
Шайх деди:
Эй фарзанд! Ўзлик қаёқда дейсан, у бўлганда мен ҳам уни забт этмасмидим? Бири деди:
Бу шайтоннинг иши. Ундан киши фақат зикр тушиш йўли билангина қутулади. Шайх деди:
—    У ҳолда жамъият шартдир, мен эса паришонҳол одамман, қандоғам хосият берарди?..
Бири деди:
Эй сир аҳлининг пешвоси! Бу балони даф қилиш учун намоз ўқиш керак. Шайх деди:
Бу маънида сўз айтма! Мен телбаман, телбага эса ақл ўргатмайдилар. Бири деди:
Ўрнингдан тур-да, таҳорат қил ва кишиларни тоат-ибодат қилишга ишорат қил! Шайх деди:
—    Кўз ёшимдан ўзга сувим йўқ, бағримдан ҳар дам кўзимга қон ёшлар келади!
Бири деди:
—    Ғусл қилиш керак, у кўнгулни пок этишдан ташқари ғамдан қутқаради. Энг тўғри йўл ана шудир!
Шайх деди:
Мен йўқлик денгизида ғарқ бўлдим. Мендан яна нима истайсан?! Бири деди:
Тасбеҳингга машғул бўл-да, бу паришон ҳолатдан ўзингни қутқар. Шайх деди:
Тасбеҳимнинг тори узилди, унинг ўрнига зуннор ипини боғладим! Бири деди:
Мисвок — тиш ковлагичга эътибор қил, уни оғзингга солиб, суннат бажо келтир! Шайх деди:
—    Агар мисвок ҳавас қилмоқчи бўлсам, мен учун оғзимдаги ҳайрат бармоғи етарлидир.
Бири деди:
Бирор хатолик юз берган бўлса, узрига ер ўпиб, унга сажда қил! Шайх эса кўзларидан қон ёшини оқизиб шундай деди:
Бан бир бу эшикдан бошимни олмайман! Бири деди:
Сафар Румга бўлди, энди Каъбани қароргоҳ этмоқ даркор. Шайх деди:
—    У ерда излаганимни бу ерда топдим, энди нима учун орқага қайтиб, беҳуда машаққат чекишим керак?!
Бири деди:
Саҳро сари юзланиб, Батҳо томон ёлга чиқиш вақтидир. Шайх деди:
Мен уни бу ерда топдим. Рум борида Батҳони нима қиламан? Бири деди:
Сафаримиз тамом бўлди. Ватан сари йўлга тушсак яхши бўларди. Шайх деди:
—    Еҳсонли Аллоҳ гўё ўзи мурувват кўрсатиб, ушбу бутхонани менга ҳақиқий ватан этибдир.
Бири деди:
Агар бошқа шайхлар бу ишдан хабар топсалар, бизни таъна-маломат қиладилар-ку?! Шайх деди:
Улар билан ишим йўқ. Истаган кишим харобат ичидадир. Бири деди:
—    Сенинг аввалги важду ҳолатинг - эътиқодинг қани? Зуҳд ва ибодатда ўтказган покиза вақтларинг қани?
Шайх деди:
—    Ҳолатим — бутхонада турмоқдан иборат. Собиқ ибодатларимнинг юзтаси бунга садқа!
Қавм ўша кечаси юз тўлғаниб, Шайх аҳволидан изтироб чекарди. Улар Шайхга таъналар қилишар, аммо Шайх буларга парво қилмасди. Улар Шайхга ўгитлар беришар, аммо у буларни фаҳмламас эди.
Ерталабгача бутхонадаги кишилар ғавғо қилиб, дин аҳлининг бу ҳолини томоша қилдилар. Улар дин аҳли расм-русумларини ҳазил-масхара қилиш билан ўз динлари тариқатидан лоф уриб, мақтаниб қўйишарди. Улар гумроҳлик андишасига бориб ўз Лот (бут)ларидаги "ло"ни "иллаллоҳ" сўзининг "ло"си билан тенг деб ҳисоблашарди. У кишилар учун ўзларининг бахтсизликка дучор бўлганликлари бир сари бўлса, бутхона аҳлининг бу савдодан севиниши бир сари бўлиб тушмоқда эди. Шайх яқин кишилари билан бутхона кишиларининг ёнини олар, бундан дин аҳли ҳижолат тортарди. Тонг ёришгунга қадар бундай мудҳиш ҳол мусулмонларга кўп малоллик етказди.
Ёруғлик қоронғуликни енггач, бутпарастлар ўзларининг катта қўнғироғини чалдилар. Насроний қизи ўз чеҳрасини намойиш этганидек, чарх қуёш нурларини оламга кўргизди. Бутхона аҳли орасида Шайх ишқи ва аҳволи ҳақида можаро қўзғалди. Улар бутхона ичида тўпланиб олиб, бутхона аҳли миллатига қувват бағишловчи бу ҳолдан шод бўлишарди. Дин аҳлининг бундай ҳижолатлари тобора ортиб, ниҳоят улар номусга чидай олмай, Шайхни ёлғиз ташлаб тарқалиб кетишди. Бечора Шайх бутхонадаги болаларга ҳам масхара бўлди, улар Шайхнинг бу ҳолидан мазза қилиб кулишарди.
Кекса Шайх ошиқу зор, ғариб бир ҳолда кўзини тарсо қизи томонга тикканча йўл узра ётарди. Кишилар уни таҳқирлаб ва масхаралаб босиб ўтса ҳам, у мутлақо парво қилмас эди. Чеккан азобидан ғойибу ҳозирларнинг ҳам, инграшидан мўмину кофирларнинг ҳам раҳми келарди.
Аммо Шайхнинг кундуз кунини шу тариқа қаро қилган ва уни дин йўлидан чиқариб, кофирлар бутхонаси ичида расво айлаган ўша оламга ўт солувчи тарсозода парда орқасидан ошиқу зорига, гирифторига яширинча боқиб турарди. У, Шайхни ғафлатда қолдириб, поймол болиб ётганини кўрса-да, ўзини билмасликка солар, унинг ҳолини тушунишни ўйламъасди. Гарчи у Шайхнинг динига қасд қилиб, унинг жонини талон-торож этган бўлса-да, ўзини гўллик ва нодонликка солиб, гўё ҳеч нарса билмагандек тутарди.
Унинг фироқидан Шайх жони ўртанар, балки бору йўғи шу ўтда ёнарди. Эртадан кечгача бағри чок-чок бўлиб, кечдан тонг отгунча айрилиқдан ҳалокат ёқасига бориб қоларди. Шу тарзда унинг машаққатли ҳар бир нафаси ортиқ туюлар, бир ой мобайнида аҳволи шундай кечди. Унга ранжу дард ҳаддан ташқари юзланиб, ғам ичида қолган жисми тупроқ билан тенг бўлаёзганида, ўша золим кофир, ишвагар хулқли гўзал яна ўша жойида кўринди. Нозли ҳусни билан бутун оламга ўт солганча ўз гирифтори ҳолидан хабар олмоқчи бўлиб, шундай савол берди:
— Эй ислом элига етакчи, дин ва ислом аҳлига тўғри йўл кўрсатувчи пир! Сенга Каъба тавофини қилиш ҳунар эди, нечун бутхона эшигида ватан тутдинг?! Сени дин элининг мададкори дейишарди, кофирлар бутхонасига нечун асир бўлдинг?! Агар сафар аҳли бирор ерга тушиб, у ерни манзил этса, бир кеча ўша ерда бўлиб, эртасига бошқа ёққа кетади. Сен Шайх эса бир ойдан бери бу ерда тунб, бутхона тупроғини маскан этдинг. Кофирлар бутхонасида яшашдан ва зулмат аҳлидан тилаган мақсадинг нима экан?
Шайх жаҳонни безатадиган бу жамолни кўриб, унинг бу жон бахш этувчи сўзларини эшитгач, ҳаяжондан бутун аъзосини қалтироқ босди. Жисми гоҳ букилар, гоҳ тик бўларди. Ҳушини йўқотиб, ўзидан кета бошлади, жисмида ҳаётдан асар ҳам қолмади. Бутхона эли уни ўлди деб гумон қилишди ва минг йил олдин ўтганлар билан тенг бўлди деб ҳисоблашди.
Шайх шу аҳволда бир кеча-кундуз ўликдек ётди. У санам эса Шайхнинг бу ҳолига афсус билан бош чайқатарди, бошқа кофирлар ҳам ҳайрону лол эдилар. Ҳаттоки қон тўкувчи ўша қотилнинг ҳам унга раҳми келди. Куфр ва дин аҳллари Шайхнинг бошига йиғилиб, комил ишқига офаринлар айтишди. Унинг бошини тупроқдан кўтариб қарасалар, ҳали баданида жони бор экан.
Шайхнинг ишқи эл кўнглига ниҳоятда таъсир этди, санам ҳолида ҳам ўзгариш юз берди. У ўз ишқи билан қатл этилган Шайх олдига қадам қўйди. Хастанинг димоғи мақсад исини сезгач, гулчеҳрага қараш учун аста кўз солди. Унинг юзида на ранг, оғзида на сўз қолди. Шу тариқа у бир муддат гунг ва лол бўлди, тили сўз айтишга ожизлик қилди. Висол завқи уни ўз ҳолига келтиргач, золим кофир унга шундай савол қилди:
—    Биз Шайхдан ҳол-аҳвол сўраб, унинг қандай кайфиятда эканлигини билмоқ учун савол берган эдик. Аммо Шайх ҳийла билан ўзини беҳуш кўрсатиб, бизга бирон сўз айтиш учун оғиз очмади. Энди у яна ўз ҳолига қайтди, бизнинг юқоридаги саволимизга жавоб берсин.
Шайх бу сўзларни эшитгач, оҳ уриб, кўзидан шашқатор ёш тўкиб, деди:
—    Эй кўнглимга қиёмат солган! Сен мендан ҳол-аҳвол сўраганингдан кейин арз қилмоқдан ўзга иложим йўқдир. Арзимни бирон такаллуф билан тутиб бўладими, ахир?! Чунки бу иш махфий сир болишдан ўтди, энди дардимни ичимга ютганча, уни сенга аён қиламан. Бутхона ичида бу хил зор бўлдим, ишқ бандига гирифтор бўлдим, жонимга ҳар хил балолар юзланди — ҳаммасига юзингни кўриш бўисдир. Ажойиб жойда чеҳранг жилваланиши билан худди тўртинчи осмондан қуёш порлагандек бўлди; менда не чидам қолди, не сабру тоқат, ўша соатдаёқ ақлу ҳушимдан ажралдим.
Ўз ҳолимни қисқача изҳор этиб, сени дардимдан хабардор айладим. Агар чора қилсанг — сен учун осон, агар қатл қилсанг ҳам жонимнинг ҳаёти бўлади. Мен ўз ҳолимни билдирай, деб сенга арз қилдим. Қатл этасанми ё раҳм қиласанми — сенинг ўзинг биласан!
Шўх унга деди:
—    Эй олий сифатлар эгаси бўлган муршид! Аҳли ислом ичра уят йўқ эмиш! Ахир сен каби ислом элининг бошлиғи ҳам шундай паришон сўзлар айтадими? Сенда на ҳаё бор экан
ва на адаб! Сен ўзи ғалатироқ одам экансан, айтган сўзларинг эса сендан ҳам ғалатироқ!..
Эй, пешво! Кимки, ишқ аҳлидин бўлса, уни фақат одобли ва ҳаё кони деб билгил!
Эй, йўл пири! Бу хил одобдан ташқари сўзларни дадил айтиш ҳатто ёш болаларнинг ҳам қоиидан келмайди! Ахир сени Шайх деб атайдилар-ку, оқ соқолингдан уялсанг бўлмайдими?! Ёшинг тўқсон билан юзга бориб қолибди. Сени қари деса ҳам, ёш деса ҳам бўлади... Ёш бўлсанг, ҳанузгача ақлинг кирмабди, қари киши эса бу хил сўзларни ўзининг хазон фаслида айтиши ярашмайди. Ахир сен ёш эмассан, ҳайрон қоларли даражада қарисан-ку, ақли ҳуши учиб, мункиллаб қолган чолсан-ку! Сен шундай сўзлар сўйладингки, уларни инсон жинсидан бўлган биронта ҳам одам айтмайди.
Эй беқарор Шайх! Шак-шубҳасиз: сенинг бу сўзларингда тилинг билан кўнглинг бир эмас. Чунки ишқ аҳли ўз сирларини махфий тутиб, унинг фош бўлишидан эҳтиёт бўладилар. Айниқса, маъшуқа олдида бу хил сўзларни айтиб, ишқини бу хил шошиб-тошиб баён қилиб бўладими? Ишқ дардига йўлиққанлар шундай йўл тутадиларми? Зуҳду тақво элининг чидамлилиги шундоқ бўладими?!
Гўзал талъатли маҳваш шу хил сўзларни айтгач, Шайх уятдан ўзини қўярга жой топа олмай қолди... Бечора Шайх кўп ҳижолатлар чекиб, унга шундай деди:
—    Эй инсон сифатли ҳурзод! Ишқ мени зору забун айлаб, ақлимни ўғирлаб олди, ўзимни телба-девона қилиб қўйди. Эл девона кишидан ақл кутадими? Ё савдойи ва сеҳрланган одамдан адаб талаб этадими? Агар телбалик туфайли адабсиз сўз айтган бўлсам, мени кечир; чунки у пайт мен ўзимда йўқ эдим. Аммо нима деган бўлсам, уларнинг ҳаммаси рост. Тонмасанг текшириб кўришнинг мумкин. Эй, нигор, таним зор бўлиб кўнглим пора-пора бўлган бир пайтда, қандай қилиб сенга сертакаллуфлик билан сўз айта оламан?! Сен сўраган пайтда қай ҳолатда бўлсам, шундай жавоб қайтардим. Бари бир уни яшириб бўлмайди, борича айтдим. Чунки ўзимни ошиқ эмасман ва ёр васлини истамайман, дея олмайман-ку, ахир!
Шундай қилиб, Шайх айтган сўзларидан тонмади. Маъшуқасидан узр сўраш, ёлворишга ўтмади. Шунда у шўхи саркаш деди:
—    Эй, жаҳлга йўғрилган одам! Агар қисматга рози бўлсанг: кимки менинг васлимни таманно айласа, у тўрт ишни бажариши шарт: у май ичиши, маст бўлиб, зуннор боғлаши, Қуръонни ўтда куйдириши ва бутпарастлар динига кирмоғи керак.
Бу тўрт нарса ишқнинг шарти - шукронасидир. Унинг яна иккита жаримаси ҳам бор. Чунки бу фонийлик тўрт йўли бўлса, яна икки йўл ўша тўртнинг ифноси (фанода бутунлай йўқолиши, ўзини маҳв этиш) демакдир. Улардан биринчиси - бир йил давомида хинзирбоқарлик қилиш бўлса, иккинчиси - шу давр мобайнида оташгоҳ ўтининг парвонаси болишинг, яъни оташгоҳда ўт ёқишинг лозим.
Агар Шайх бу бутхона аро чин ошиқ бўлса ва ўз ишқининг даъвосида содиқлик кўрсатса, унга исботлаш учун шукрона ҳам, жарима ҳам ана шундан иборат. Бундан ҳам ортиқ балолар бўлармикан? Агар менинг васлимга сен талабгор бўлиб, ёнингда бўлмоқлиғимни истасанг, бу айтганларимнинг ҳам-масини қабул этмоғинг керак. Шундагина сен васл кўчасига кира оласан. Бордию бу ишларни бажаришга қурбинг етмаса, эрта кунни кеч қилмасдан, йўлингдан қолма!
Шайх унга деди:
—    Эй хаста жоним офати! Кўнглимни ишқинг оташи ўртамоқда. Шавқинг шуласи вужудимни чулғаб, ишқинг чақмоғи ўриш-арқоғимни куйдирмоқда. Мен ғарибу девонаман, ақлу ҳушу сабрдан бегонаман. Парирухсор ёр неки амр этса, девона ошиқига не ихтиёр! Нимаики талаб қилсанг, буюр, чунки сен ҳокимсан! Агар бажармасам, жафо тиғини бўйнимга ур!
Шайх ўз сўзларини шу ерда тўхтатди. Унинг бу сўзлари шўх қизга ва барча бутхона аҳлига маъқул тушди. Шундан сўнг бутхона ичини жаннат каби ясатиб, кўп такаллуф билан безадилар. Унинг тўрида осмон баробар юксак тахт ўрнатдилар, ундаги зебу зийнат ҳаддан зиёд кўп, қиёсдан ташқари гўзал эди. Шўх насроний қизи унга шавқ билан чиқиб келди, уни кўрган Шайх ҳар дам жони оғзига келарди. Имони юзини қора қилиш учун Шайхни тўпланган одамлар ўртасига олиб кирдилар. Бутпарастлар, хоҳ улар шу ердаги турғун кишилар бўлсин, хоҳ сайр этиб юрувчи жаҳонгашталар бўлсин, ҳаммаси бир ерда жам бўлдилар. У ерда ўнлаб хумларда май ҳозир этиб, унинг ҳар хил газакларини ҳам тайёр қилиб қўйдилар. Атрофида бутхона қўнғироғи ва арғанунлар. Шайх дини мотамига ун тортиб, куй чалар эдилар.
Ҳеч қачон оламда бу янглиғ иш бўлган эмас эди. Роҳиблар ҳар тарафдан саф тортиб ўтирар эдилар. Огоҳ муршиддан Қуръонни сўрадилар, оташгоҳдан ўт олиб келиб қўйдилар. Зуннор ва салиб муҳайё этилгач, дилни овловчи тарсо қизи юз афсун билан ўрнидан турди. У юз минг ноз билан тахтдан тушиб, Шайх олдига эъзоз билан юриб келди. Унинг ёнида ўтириб, қадаҳ тўла май ичди. Буни кўрган Шайхнинг ҳуши бошидан учди. Соқий қадаҳдан сархуш бўлгач, яна бошқатдан қадаҳни лиммо-лим тоидириб, уни Шайхга тутди ва шундай деди:
—    Охирига қадар ич, эй олижаноб киши! Билки, бир томчи қолса ҳам, ҳисобга ўтмайди! Ишққа берилган Шайх истар-истамас дилнавоз тутган майни ичар экан, кўзларидан
ёш думалар, ислом ва имондан қўлини буткул ювган эди. У шундай ичдики, бошидан дуд чиқиб, май ўтида бутун борлиғи кул бўлди.
Шайхга бир неча давра май тутганларидан сўнг, унинг ишқи ақлига жабр эта бошлади. Бода унинг ҳушини ўтмас қилиб қўйгач, у қизга васлдан муддао изҳор этди.
Шўх тарсо қизи эса унга: "Енди шартлардан биригина бажарилди, холос",— деб айтди. Шайх унга: "Эй шўх, яна нима қолди, айтгил, ҳар не матлуб бўлса, мен бажарай!" деди. Шундан сўнг соҳибжамол маҳваш куфр аҳлининг улуғларига ишора қилди. Уларнинг барчаси куфр ишлари соҳасида моҳир кишилар бўлиб, Шайх имонини куфрга тақдим этдилар ва уни ўша динга киритдилар. Унинг устидаги пирлик хирқасини ечиб олиб, яланғочладилар. Бу ҳолатни кўрган киши йиғлаб турарди. Шундан сўнг уни май ҳовузи ичига солиб, бошдан-оёқ чўмилтирдилар. Шайх ҳам ҳеч нарсадан ҳайиқмасдан майга шўнғишда давом этаверди.
Кейин кофирлар киядиган кийимларни олиб келиб, унга бошдан-оёқ кийдирдилар. Белига зуннорни маҳкам танғиб, бу тасаввуф пешвоси бўлган Шайхни кофир қилдилар. Сўнгра хор бўлиб эзилган Шайхни бутхонага олиб кирдилар. У маст ҳолда бут олдида сажда қилди, эгнидаги пирлик хирқасини оловда куйдирди ва "Каломуллоҳ"ни ўтга ташлади. Шундай қилиб, дам-бадам узатилаётган қадаҳдан маст бўлди, ҳам ўзини мастона бутпараст қилди. Гардун унинг бошига солмаган жаҳондаги ҳеч бир расволик қолмади.
Ишқ Каъба сири мушкулини ана шу тарзда ҳал этиб, Шайхни бутхона болаларига масхара қилди-қўйди. Ёш фаранг баччалар маст-аласт ётган дин пешвоси билан ҳазил-мазаҳ ўйнашар; қутлуғ қадам эгаси Шайх эса ўзини билмай ётар; агар ўзига келиб қолгудек бўлса, унга яна май тутар эдилар. У туну кун шу тарзда ҳушсиз ғирт маст ҳолда карахт бўлиб ётар, унга на кун ва тун маълум бўлар эди.
Оқибат ишқ яна туғён урди. У бир саҳар ўрнидан туриб, шундай афғон қилиб, фарёд кўтарди.
—    Эй кўнглимга изтироб солиб, вужудим биносини хароб қилган! Ишқи бедодликни бунёд айлаб, дину имонимни барбод этган! Куфр элининг дини шундай бўладими?! Сўзни бир жойга қўйиб шартлашиш натижаси шуми?! Эл мақсадини шу тарзда амалга оширадиларми?! Шу хил ваъдага вафо қиладиларми?! Кўнглинг нимаики истаган бўлса, ҳаммасини бажартирдинг, юз минг бало чақмоғини менга урдинг. Қани айт-чи, қайси истагингни амалга оширмадим?! Қайси шартингни бажо келтирмадим?! Вафо қилиш пайтида ўзингни билиб-билмасликка солмоқдасан. Васлга эришувимга бепарволик қилмоқдасан. Мен ҳам ғарибу ҳам қари, ҳам хастаман, куфр занжири билан маҳкам богианганман. Мени кеча-кундуз майга тутиб, ваъда қилганларингни унутдинг! Даъвоингни шу тариқа исботлайсанми?! Ўзинг чўқинадиган "Манот" ва "Лот"ларъ дан қўрқмайсанми?! Шўх тарсо деди:
—    Эй Шайх! Бунча кўп таъна қилаверма! Шарт бойлашдингми, уни ниҳоясига етказ. Васлга суюнчи бўладиган тўрт ишни бажардинг. Энди ишқнинг икки жаримаси қолди. Эй улуғлар фахри, бу жарималар қуйидагича: бу бутхона атрофлда кўнглинг жирканмасдан роппа-роса бир йил кечалари оташгоҳда ўт ёқасан. Кундуз кунлари эса ўзингни нотавон тутмасдан, чўчқа подасини қарши олишга равона бўласан ва кечга қадар чўчқабоқарлик қилиб, бу ердаги кишиларга чўпонлик вазифасини бажарасан.
Бир йил тугагач, висол сари етиб келасан. Ўшанда ифиен висол базмини муҳайё қилиб, сенга пешвоз чиқаман ҳамда куфр йўсинида тўй бошлаб, васлим билан сенинг жонингни шод қиламан.
Агар ишқ қоидасида етук бўлмасанг, бу ёлга қадам қўйма, яъни айтилган жарималарни бажармасанг, кофирликдан воз кечиб, динингни қабул қил ҳамда ибодатхонани қўйиб, Каъбага қайт! Неча кун муттасил айш қилиб, май ичганингни ўзингга бағишладим. Куйдирилган эски кийимларингнинг ҳам баҳридан ўт, уларнинг ўриш-арқоғи ҳақида сўз юритмай қўя қол. Ёки ўз кийимларингга муайян баҳо даъво қилсанг, майли, пулини олиб, чўнтагингга сол, йўлда харжлаш учун ишлатарсан. Бу ерда нимаики кўрган бўлсанг, кўрмадим деб гумон қил ёки ҳавас майхонаси томон от чоптирмадим деб ўйла!
Шайх маҳваш сўзларига қулоқ солиб эшитгаъч, унинг қалбида яна ишқ туғён айлаб, шундай фиғон қилди:
—    Эй ишқинг шиддати жонимда бўлган, хотирим ороми, кўнглим қуввати! Ҳар неки истагинг бўлса, буюр — қулингман. Агар бажармасам, майли, мени қатлга ҳукм эт! Аммо ҳижрон сўзини айтма, мени васл уйидан бенасиб этувчи сўзга йўлама!
Шундай деб у ўрнидан ирғиб турди-да:
—    Сурувни келтиринг, "қўй"ни чўпон ҳузурига еткуринг! Мен гумроҳга мадад айлаб, илтифот қилиб, оташгоҳ сари йўл бошланг!— деди.
Хуллас, "қўй"ни чўпон ҳузурига еткардилар, унинг иккинчи тилагини ҳам бажо келтирдилар. Шайх кундуз кунлари чўчқа тўдасидан огоҳ бўлиб, уларни боқса, кечалари унинг манзилгоҳи оташгоҳ бўлар эди.
Кечқурундан тонг отгунга қадар унинг иши ўт ёқиш бўлиб, куфр оловини равшанроқ ёндириш билан вақтини ўтказарди. Саҳар пайти бутхонада қўнғироқ чалингач, яъни қаро зулмат туни ёришгач, у девоналикдан гулханга йиқилган одамдек дудга беланганча кулдан чиқиб келарди. Қўнғироқ оҳангига мос ҳолда куфр элининг одат ва тартибида хиргойи қиларди. Шу тариқа у тўнғизларга рўпара бўлар, унинг атрофида юздан ортиқ тўнғиз бўларди.
Шундай қилиб, у бу хил зулматга гирифтор ва асир бўлиб қолган эди. Унинг фармонидаги қавм бу аҳволдан уни халос этиш учун кўпгина чора-тадбирлар қилиб кўришди, аммо бу тадбирлар унга қил учичалик ҳам таъсир этмади. Улар Шайхни халос қилишга ҳеч имкон топа олмагач, чорасиз ҳолда ҳар ёққа тарқаб кетишди. Шайхнинг ўзи ёлғиз қолди. Улардан ҳар бири уятдан бир томон бориб, Каъбада қочоқлар каби яшириндилар.
Шайхнинг бир фоний муриди бўлар эди. У ишқ жомидан ҳаддан зиёд кўп май ичган эди. Етакчи (Шайх) карвонни қаерга бошласа, бу солик (шогирд) ҳам ўша манзилда унга ҳамроҳ бўлгувчи эди. Аммо Шайх Рум сари сафарга чиққанида, унга ўзга бир мамлакат маскан бўлган эди. Бу қутлуғ қадамли йўловчи сафардан қайтиб, Каъба томон кўпгина манзилларни босиб ўтди. Йўлданоқ у Шайх атрофидан паноҳ истай деб, хонақоҳ томон юзланди. Аммо келиб қараса, хонақоҳ хароб, унинг пири йўқ эди. Хонақоҳдаги тўрт юзта тақводордан бирортаси ҳам кўринмасди. У бу ҳолни яхшилаб текшириб кўргандан сўнг унга содир бўлган аҳволни борича айтиб беришди: Шайхнинг Рум сари йўлга чиққани ва бу ерда унинг бошига не ишлар тушганини сўзлаб беришди.
У Шайх муридларининг халифаси (бошлиғи) бўлгани учун ўз ўртоқларини олиб келишга кишилар юборди. Шу тарзда ҳиммат кўрсатиб, барчасини бир ерда жамлади ҳамда улардан Шайх аҳволини диққат билан суриштирди. Унга туш билан Рум воқеасини баён қилиб, бутхона ва тарсо қизи зулмини айтиб беришди. Шайхнинг ишқ ичра беқарор бўлганини ва ҳолида беихтиёр қолганини, бода ичиб, ринду маст бўлганини; динни тарк этиб, бутпараст бўлганини; яна оташгоҳни маскан этганини ва "Каломуллоҳ"ни ўтга солганини ҳамда қандай қилиб зуннорни белига тўрт айлантириб боғлаганини, ҳозир у кечалари оташгоҳда ўт ёқиб, кундуз кунлари эса чўчқа боқишлигини ҳикоя қилиб беришди.
Шунда дард соҳиби бўлган ҳалиги хабардор ринд уларга шундай деди:
—    Эй ор-номусни сақлашда тўнғизлардан ҳам баттар бўлган кишилар! Шайх сизнинг пирингиз эди, сизлар унга мурид эдингизлар. Унинг кўрсатмасидан барчага нажот умиди етарди. Фақр аро муридлик қилиш шарти шундай: агар кимки қутлуғ табиатли бўлиб, муршид бўлса, унинг муридлари ҳам унга ўхшаш бўлиши керак... Агар у ўзининг яхши-ёмон кунларида нима иш қилса, сиз унга тақлид этишингиз лозим. Сиз вафосизларга фақр тартиби одатлари ҳайф! Сўфийлар киядиган хирқаю ўрайдиган салла ҳам ҳайф!
Дориломон пайти ёлғон лоф уриб, Шайхга содиқлигингизни исбот этишга тиришасиз. Шайхнинг бошига оғир иш тушса, ўзингизни ундан узоққа тортасиз. Шайхингизга бевафолик қилиб, Қиблагоҳингизни бутхона ичига ташлаб келибсиз. Аллоҳдан қўрқмай, элдан уялмасдан, бу иш унинг бошига тушганда, уни ёлғиз қолдириб, орқангизга қайтибсиз.
Ўз пешвонгизни у ерга қўйиб, хизматидан, балки дийдоридан тўйиб, қайтиб келибсиз. Шу сифат билан яна ўзингизни яхши фикрли, тўғри иш тутувчи деб ҳисоблайсиз, бир-бирингизни яна "дарвиш" деб ҳам атайсиз. Зуҳду тасбеҳу ридонгиздан уят сизга! Кавуш, салла ва ҳассангиздан уят сизга! Агар Шайх итбоқарлик қилиб, бир неча ит парвариш этганида эди, унга чархдан бу янглиғ жафо етган пайтда итлардан вафо кўрган бўлмасмиди?! Ахир улардан баъзилари йўқолиб кетса, баъзиси қолар, унинг атрофидан жилмасдан турар эди-ку! Унинг муҳолифлари билан гоҳ уришиб, гоҳ унинг мотамида улишар эди! Агар инсондан вафо йироқ бўлса, вафо бобида ундай кишидан ит яхшироқдир. Бордию сизда мардоналик, ихлос даъвоси ичра оқиллик, донолик бор бўлса эди, Шайх бошига бундай бало тушганда, яъни у биров ишқига мубтало бўлиб, ўзини ҳар жафога дучор этганида, уни сиз ҳам қилмоғингиз лозим эди. Аммо барчангизда унга ҳамдардлик қилишдан ўзни четга тортиш зоҳир бўлиб, фақр ичра юз номардлик кўрсатдингиз. Киши "ерман" деб лоф ургани билан эр бўла оладими? Қўлидан келмайдиган ишга қўл урадими?
Жонга озиқ бағишчловчи шогирд шу тарздаги сўзларни айтар, улар оғзига сукут муҳри солганча, лом-мим демай жим ўтиришар эди. У уларни койигач, "Бир ерда ўтириш билан иш битмайди", деб ўрнидан туриб, Рум сари, дин ва имонни ёндирувчи ўша манзил томон йўлга чиқди. Ҳалиги жамоат ҳам уни қўллаб, хоҳлар-хоҳламас унга йўлдош бўлишди. Барча чўлу биёбонларни босиб ўтиб, чўчқабоқар Шайх турган манзилга етиб бордилар. Шайхда на ислом, на имон маслагидан асар қолган; на ақл, на зуҳду тақво андишасидан нишон қолган эди. Бу телба ошиқ майдан маст ҳолда бехудлик дарди билан бирга эди.
Шайх ўз олдига келганларни танимай, улардан юзини тескари бурди ва чўчқалар тўдаси юрган томонга қаради.
Сўфийлик йўлини тутувчи солик бу ҳолни кўргач, Шайх учун кўнгли бузилиб, оҳ урди. Юзига кўплаб ҳасрат ёшларини тўкиб, ўзи билан бирга келган жамоатга қараб шундай деди:
—    Енди Аллоҳга ҳамду сано айтиб, бу ерда турмасдан орқаларингга қайтинглар! Камолот соҳиби бўлган муршидимиз Шайхнинг кўзи ишқ ғавғосидан хиралашиб қолибди.
У шаҳарга қайтиб, оташпарастлар бошлиғини топди ва даҳр зулм этган одамларга ўз мақсадини айтди. Шундан сўнг у ҳалол, чин ошиқ даргоҳида кеча-кундуз илтижо ёшларини тўка бошлади. Унинг иши шайхига халос топишни муддао билиб, муножот ва дуо қилмоқдан иборат бўлиб қолди. У бу мақсадида содиқ бўлиб, ўзи садоқат аҳлига мувофиқ эди. Изтироб билан кўп дуо қилди ва ниҳоят Аллоҳ ҳам унинг дуосини қабул этди.
Бир кеча илтижо кўз ёшларини оқизиб, йиғлаш зўридан хастаҳол бўлди. Тонг пайтида кўзи бир лаҳзалик уйқуга борди. Туш кўрди: бир ажойиб нур кўзга ташланиб, нур орасидан қуёш балқди. Бу шундай қуёшки, юзта қуёш зарра каби бунга етишиш учун саргардондир. У набиларнинг сўнгги вакили, пайғамбарлик муҳр-узуги, ҳошимийлардан чиққан олам сараси эди. У табассум қилиб келар, жон бағишловчи лаблари сўзга мойил эди. Сирлар хазинаси ана шундай намоён бўлгач, содиқ мурид унинг ҳузурида юз тубан тушиб, ўз эҳтиёжини арз эта бошлади.
—    Эй хастаҳолларни лутфу марҳамат билан қўлловчи пайғамбарлик мамлакатининг тахти соҳиби!.. Сенга ҳолатимни баён этишга ҳожат йўқ: чунки ёруғ кўнглингга ҳаммаси маълумдир.
Пайғамбарлар шоҳи юз минг лутф билан:
—    Эй умидинг боғида гул очилган киши! Сидқу тўғри ниятингга офарин. Сен шунчалик ожизона ёлбордингки, ишларни саранжомловчи Илоҳий ожизлигинг ва ёлборишларингни қабул этди;
нолаю, ўртанишларинг дарголиида қабул бўлди. Аллоҳ ўз махфий ҳикмати намойишида бу йўлга кирганларга шундай тўсиқлар қўядики, уларни енгиб ўтмай нажот топиш имкони бўлмайди.
Шайхингиз шундай бир кучли синовга йўлиқди. Бундай аҳволга ҳеч бир йўловчи тушмаган эди. Ҳақ нажот каромат қилди, шод бўл. Шукр қилиб қайғудан озод бўлгин. Сенга кўп азоб-машаққатлар юзланди. Сен туфайли ҳақ пирингга илтифот қилди.
Аллоҳ пайғамбари бу сирларни шарҳ этгач, ёлборган киши кўзларидан шодлик ёшлари тирқираб кетди. Шодлигидан бир оҳ тортиб ҳушидан кетди: хастажонлик туфайли ўзидан кетиб йиқилди.
Тонг шамоли мушк ҳид таратиб эса бошлади. Тун мушки ичра ойдинлик ёйилди. Нотавон шогирд кўнглига ҳуш юзланиб, мағзига жўш тушганча, сакраб ўрнидан турди. Аллоҳ фарзини тўғри адо келтириб, турган жойидан Аллоҳга юз қўйиб, эгилди. Ёнидаги ашоблар ундан аҳволни сўраб, вазиятдан огоҳ бўлгач, ҳаммаси унга ҳамроҳ бўлдилар. У майсалар ва сув юзидаги шамол каби Шайх томон ошуфтаҳол йўртиб борарди. Гоҳ баландлик, гоҳ пастликларни босиб ўтиб, ишқибоз Шайх турган манзилга етиб келди.
Бу пайтда Шайхда ҳам гумроҳлик даф болиб, унга ғойибдан огоҳлик етган эди. Мадад гулшанидан эсган насим унинг кўнглига катта таъсир кўрсатган эди. Кўзларидан ҳижолат ёшларини ошкор этиб, оҳу надомат алангаси чекарди. Кофирлар кийимини ташлаб, белига боғланган зуннорни узиб ташлаган эди. Куфр путур етказган тийра кўнглига тўғри йўл топиш шами нур етказган эди.
Шу аснода у гуруҳ етиб келди. Улар келгач, Шайх кўнглига улуғлик етишди. Шайхни бу ҳолатда кўрган замоноқ уларда ҳам ўзгариш ҳосил бўлиб, юз шукр айтиб, шодмон бўлишди. Улар шундай дедилар:
—    Эй висол соҳиби бўлган муршид! Сенга қувончли мужда шуки, Расул мададкоринг бўлди.
Шайх юз берган бу ҳолдан воқиф эди. У ўз жамоасига бу ҳақда сўзлаб берди ҳамда яксифатлик бобида мардона бўлган ўзининг ана шу содиқ доно шогирдини бағрига босиб, қучоқлади. Шайх унга шундай деди:
—    Эй саодатли фарзандим, жоним фиштасига пайвандим! Садоқат кўрсатишда ўз ҳолингни ўзгартирмадинг, ёрлик бобида камчилик кўрсатмадинг. Не тил билан сенга ўзимнинг узрхоҳлигимни баён қилайин? Бу садоқатинг узрини илоҳнинг ўзи бажо келтирсин!
Шогирд ҳам кўзларидан севинч ёшларини тўкиби, пир оёғидан бошини кўтармас эди. Бу икки ошуфтахотирлар тинчланмагунча барча изтироб чекиб, нима қилишини билмас эди.
Ҳамфикр дўстлари шундай дедилар:
—    Эй бошлиқ! Бу давлатни бизга Аллоҳнинг ўзи насиб этди. Энди бу хатарли манзилдан кетиб, Каъба водийси томон юришимиз керак.
Шайх ювиниб, эгнига хирқа кийди, буни кўрган кишилар завққа тўлдилар. Сидқ билан улар ҳарам - Каъба сари йўлга чиқиб, саҳрони босиб ўтиш учун қадам урдилар.
Шайх Батҳо сари йўлга тушаверсин, биз энди тарсо қизи сари қайтайлик.
У пари ноз уйқуда ётар эди. Уйқусида бир туш кўрди. Тушида Шарқ қуёши осмондан пастга тушиб, шўхга Исо пайғамбардан шундай хабар етказди:
—    Эй вафо бобида хому норасо! Замона аҳлининг муршиди бўлган Шайх Санъон сенинг бутхонангга меҳмон бўлиб келди. Аммо сен мезбонлик одатини билмасдан, меҳмоннинг бошига не кунларни солмадинг?! Ҳозир у бутхона меҳмонлигини тарк этиб, мезбонлик қилиш учун Каъбага йўл олди. Унинг орқасидан етиб, динига мушарраф бўл, ундан кечирим сўраб, унинг жуфти ҳалоли бўл!
Насроний қизи Шайх оёғининг изи бўлишни истаган ҳолда уйқудан уйғонди. Қилган ишлари ёдига тушиб, ношод кўнглига ўтлар туташди. У оҳ урганча ўрнидан туриб, Каъба тавофи учун йўлга тушди. Унинг кўзларидан осмондаги юлдузлар каби ёшлар тўкилар, Мажнуннинг маъшуқаси Лайли каби зор йиғлаб борарди. Шайх ўз одамлари билан жўнаб кетган томон худди ел учирган тоза гул барги янглиғ тез юриб борар эди. У беҳол бир ҳолатда қадам ташлар, чарх эса унинг қилган ишлари учун қасоскорлик қилар эди. Айниқса, бу кек ва хусуматнинг биёбон ичра шиддати ҳаддан ошиб, қизни ваҳима, қўрқув ва ҳайрат босиб кела бошлади. Унга бу ниҳоясиз дала-даштда хасталик ва ожизлик юзланди. У шундай деди:
—    Ё Раббим! Ожизу саигашта бир ҳолда кўз ва кўнглим қонига беланганман. Заифу бечорадурман, раҳм қил! Бекасу оворадурман, раҳм қил! Гарчи менинг гуноҳ ва жиноятдан ўзга нарсам йўқ бўлса-да, Сендан бошқа паноҳим ҳам йўқдир!
Шундай қилиб, у ўзининг кимсасиз ва ёлғиз қолиб, бунинг чорасини топа олмаслигига зор-зорйиғлади. Нозанинга уқубат шунчалик ўз кучини кўрсатдики, у ҳолсизланиб, тупроққа юзтубан тушди. У йиқилгач, ҳуши тамом ўзидан кетди. У тупроқ устида хору дардманд бўлиб ётарди.
Юқори мартабали Шайхга бу ҳодиса аён бўлди. Унга ҳамроҳлик қилган мурид ҳам бу синоатдан хабар топди.
Ой юзлига, ожиз ва ғам чекувчи ой жамолга ана шу синоат юзланди. Бу пайтда ундан узоқда йўлда кетиб бораётган қудратли ринд — Шайх бирдан ўз ортига қайтди. Унга ҳамроҳ гуноҳ ичидаги каттаю кичик ҳам Шайх билан бирга орқасига қайтди. Бу ғофил кишиларнинг ҳар бирида юз хил хаёл пайдо бўлди. Улар: "Ё Раб, бу орқага қайтишнинг сабаби нима экан?" — деб ўйлар эдилар.
Шу тариқа Шайх ва унинг сирдошлари ўша сарвиноз ётган жойга етиб келишди. Гарчанд Шайх бу ҳолни тўла фаҳмлаган бўлса-да, лекин йиғламоқдан ўзини асрай олмади. У тезлик билан ҳушсиз ётган нозанин бошини ўз қўйнига олди. Қиз юзига Шайх киприкларидан ёшлар оқиб туша бошлади. Гул барглари узра гулоб сочилгач, маст уйқуда ётган наргис очилгандек бўлди. Қиз Шайх қўйнида ўз бошини кўргач, юзига ҳасрат ёшларини тўка бошлади. Заифликдан унинг ноласи оғзидан билинар-билинмас чиқар, юзи узра бағридан сизғиган парча-парча қонлар оқар эди. Қиз Шайхга деди:
—    Эй шиори тақво ва паноҳи дин бўлган киши! Сендан қайси тил билан кечирим сўрай оламан?! Бадбахт бебош болалар дарахтга тош отишади, олий дарахт уларга соя солиб туради. Агар гул бутасида юз минг тикан бош кўтарса, ҳар бир тикандан баҳор булутлари туфайли гул очилади. Гарчи гуноҳим ҳаддан ташқари кўп бўлса-да, лекин сендаги лутфу эҳсон ундан ҳам ортиқроқдир. Қилган беадабликларимни билиб, сенинг узрингни истаб, қора юз билан ҳузурингга келдим. Ўша пайтда нимаики ёмон иш қилган бўлсам, булар менинг ўзимнинг ёмонлигим, юртим ва динимнинг ёмонлиги туфайлидир. Олдингда яна анча сирлар айтмоқчи эдим, аммо умр ошиқиб шошилмоқда, фурсат эса ниҳоятда оз...
Шу тахлит у ўзининг ислом динига бўлган шавқини баён этиб, Исо пайғамбар айтган нишоналарни бирма-бир баён қилди ва ниҳоят шундай деди:
—    Пойма-пой сўзларимни шу жойда тугатаман. Тезроқ имонимни келтир, бир нафашк вақтим қолди...
Шайх юзига кўз ёшларини оқизиб, ўзининг тарсо ёрига имон арз этди. Қиз яширин имонга ошно бўлгач, оҳ урганча Шайх олдида ўз жонини топширди. Бундан яна дин аҳли аро ғавғо тушиб, улар фарёду вовайло чека бошладилар. Куфр ва дин ичра шундайин бир-бирини тушуниш сабаб бўлиб, шундайин ғаройиб иш юз берди.
Ишқ аро бу хил ажойиботлар, қизиқ ҳолатлар кўпдир. Бу ажойиботлар турфа ўйинлар кўрсата олади. Ишқ шундай бир денгиздирки, унинг поёни йўқдир. Ундаги ҳар бир пуфак бепоён осмонни эслатади. Ишқ бир оламдир, аммо ниҳоятда кенгдир; ишқ бир осмондир, аммо жуда юксакдир. Унда энг кичик Суҳо юлдузи чархни тескари қилади, унда пашша анқони ожиз эта олади. Агар ишқ ўтидан бирор учқун етса, у юз яшиндан кўпроқ зарар етказади. Бу денгиздаги ҳар бир қатра ҳеч бир шаксиз олам юзини бало сели билан хароб қила олади. Агар ишқ тиғи юз минг қирғин зоҳир этса, унинг олдида на қасос олишнинг, на хун пули тўлашнинг маъноси бўлади! Ишқдан кўп офат чеккан киши ўз жонига миннат қўйиш билангина чора топади.
Кўргилки, ишқнинг бўстони ажабланарлидир, ундаги сув ва ранглар бегуноҳ кишилар қонидандир. Ундаги ҳар бир киприк юз минглаб жонга ниш уради. Билгилки, ўша қотил ҳиндунинг одати ўзи шунақадир. Унинг бир турфа ҳоли юз туман кўз қорачиғини худди ортиқча нуқта мисоли йўқ қилиб юборади. Ишқ мулкида гадо ва шоҳ бирдир, майхона ичида раҳбару гумроҳ тенг ҳисобланади. Ишқ аро дарду балодан, зулму ситаму жафодан ўзга нарса йўқдир!
Ишқ Шайхни шунчалик шайдо этиб, олам аҳли ичра расво қилди. Сўнгра у менга ҳам ўз ғавғосини солиб, кўнглим мулкини талон-торож этди. Агар ҳолимни киши ундан ортиқ демаса ҳам, ҳар ҳолда ундан кам ҳам эмас.
Кел, Навоий, сўзни шу ерда тўхтатгил, ишқ аро кўп даъволар изҳор қилмагил. Агар умримдан бир неча кун омонлик топсам, ишқим шарҳини назмга солиб, бир достон ёзайин. Шунда сўзимнинг чинлиги ёки лоф эканлиги инсофли кишига яққол билинади.
Алқисса, Шайх айрилиққа учрагач, бутхонадаги ишларини тугатди ва Каъбага боришга ҳозирлик кўрди. У ёрини ишқ айвонида дафн этиб, дин ва имон аҳли гўристонига қўйди. Каъбадан бутхона томон йўлга қандай чиққан бўлса, худди шундай ҳолда бутхонадан Каъбага томон қайтди. Бу ерда у Аллоҳга ўтмишдаги ишларидан узр сўраб арз қилди ва ниҳоят узрлари қабул бўлиб, қазо уни ўз ёрига қўшди.

---

80
Қушларнинг пешволикка қуръа ташлаганлари ва қуръа Ҳудҳуд номига тушгани

Қушлар бу ажиб сўзларни эшитгач, ҳаётдаги барча ҳориб-чарчашлари ёдларидан кўтарилди. Ишқ уларнинг қўлларидан ихтиёрларини тортиб олиб, барчаси шавқ ўтидан беқарор бўлдилар. Улар яшин каби тезлик бииан йўлни босиб ўтишар эди. Ғарбдан Шарққа бориш улар учун ҳеч гап эмас эди. Барча ошиқиб, шошилинч равишда ҳаракат қилар, уларга ҳар дамда бир хавфли водий рўпара келарди.
Аммо улардан баъзилари бу қаттиқ йўлни босиб ўтишга қодир бўлсалар, баъзилари зор ва заиф, ожиз эдилар. Бундайлари пўдадан айрилиб, йўлда қолжб кетар, баъзилари эса адашиб, ўзларини турли томонга уришарди.
Қавм орасида сардор бўлмоғи шарт. У қавм ҳолидан хабардор бўлиб туради. Агар бундай бошлиқ бўлмаса, қавмнинг ҳоли паришон бўлиб, барча ўз ҳолига ҳайрон қолиши турган гап. Агар чўпон қўйни ўт ва сувга йўллаб турмаса, бу сурувни ҳалок бўлди деб гумон қилавер. Ҳар бир жамоатда пешво йўқ экан, унинг йўлга қадам қўймоғи мумкин эмасдир.
Йўл ниҳоятда оғир ва йироқ бўлгани сабабли қушларнинг ҳаммаси иттифоқлик билан шундай дедилар:
—    Бизга бир ақлли, ҳушли бошлиқ керак. У барча қушлар ҳокими боисин. Чунки биз заифмиз, йўл эса жуда машаққатлидир. Тўдага ҳам раҳбар, ҳам ҳамроҳ бўладиган бир бошлиқ лозим.
Сайрга чиққан қушларнинг паст ва олий табақаси бир овоздан бу ишни Ҳудҳудга юклади. Уни бу вазифани бажаришга ундадилар, аммо унинг табъи амалдор бўлишдан ибо қилиб, қушларга шундай деди:
—    Майли, мен тўдани йўлга бошқариб, қавмни ўз билганимча олиб борайин. Бундан ўзга таклиф этсангиз, қабул этардим, аммо бу ишни ўз бўйнимга ололмайман. Агар бажара олмасам, орамизга фироқ тушади деб қўрқаман.
Шундай деб Ҳудҳуд бу ишни қабул қилмади. Ундан ўзга қушларнинг барчаси эса жоҳилдилар.
Қушлар кўрдиларки, барча иш расво бўлмоқда. Шунда қуръа ташлаш муқаррар бўлиб қолди. Улар ҳар бир қуш зотига қуръа ташладилар. Қуръа Ҳудҳуд отига тушди. Шундан сўнг унга энди узр айтиш учун уйдирма тўқиш, йўқ демоқликка баҳона топиш учун ҳеч бир асос қолмади. Чунки унинг илми ҳамма қушларникидан кўп эди. Унинг бошлиқ эканлиги ва унга бўйсунишликка аҳду паймон қилиб барчаси қўл ташлашди. Ҳудҳуд пешволикни қабул қилгач, қушларнинг ҳаммаси ўз муддаосига эришиб, шундай дейишди:
—    Биз энди сенга тобемиз: сен бизнинг бошлиғимизсан. Қандай мақсадинг бўлса, биз уни раво қилайлик. Сен бизга бош қўмондонсан, бизлар эса сенга қўшинмиз. Сен бизни қаерга бошласанг, ўша ёққа орқангдан эргашиб борамиз.

81
Бир водий бошига келиб қушларни ҳайрат лол этгани ва бир қушнинг Ҳудҳудга савол бергани

Шундай қилиб, Ҳудҳуд уларга бошлиқ бўлгач, улар йўлни босиб ўтиш учун осмонга кўтарилишди. Улар бир неча кун қанот қоқиб, бир ерга етиб келишди. Олдинда бир ниҳоясиз водий пайдо бўлди. Уни кўргач, қушлар жонларидан умидларини узишди. Бу водийда кулфат бениҳоя чексиз бўлиб, ўзи ҳажр шоми каби чексиз узун эди. Ҳатто унга қарашнинг ўзиёқ умр ва жонга офат етказар, аммо қушларнинг уни босиб ўтмоқликдан ўзга чораси йўқ эди. Ундаги ҳайбатли, қўрқинчли кўриниш сўз билан ифодалаб бўлмас даражада уқубатли бўлиб, қушлар бундан қўрқиб кетишди. Бу ер ҳали ҳеч ким бориб етмаган ва ҳеч бир қуш учиб ўтмаган номаълум бир водий эди. Буни кўрган қушларнинг жисми сусайиб, қанот-қуйруқлари шалпайиб қолди. Шунда бир қуш Ҳудҳудга савол берди:
Оё, бу йўл нима учун бўм-бўшдиф? Ҳудҳуд бир оз фикр юритиб, шундай жавоб қайтарди:
Бу йўл улус ғавғосидан ҳоли бўлиб, шоҳнинг иззати, мартабаси ва эҳтиёжсизлигини кўрсатиб туради.

82
Ҳикоят

Боязид бир тун ўз хилватидан чиқди. У вумшоқ табиатли киши эди. Ойдин бир кеча. Ҳаммаёқ ой нуридан равшан. Осмон юлдузлар чаманидан гулшан ясаган. Кўм-кўк денгиз каби мовий осмонда порлоқ юлдузлар чарақлар, уларнинг ҳар бири нур сочишда гўё пок инжуни эслатарди. Етти қават осмон бир олий қасрга ўхшар, коинот ўзининг бутун юксаклиги ва кенглигини унда намойиш қиларди. Унинг сайр этиб кезиб юриши ва бир ерда ором топиб туришига ҳам, тузилиши ва чиройига ҳам ақл ожизлик қилар эди.
Шундай олий даргоҳ ичида огоҳ пир биронта махлуқ жинсидан асар кўрмади. У қанча ҳаракат қилиб қидирмасин, шаҳар, тоғ ва дашт аро кезиб юрмасин, бирон-бир кимсанинг мутлақо нишонасини топмади, ўзидан ўзга нотавон кишини учратмади. У шундай деди: "Ё Аллоҳ! Нима учун бу манзил дард ва шавқ аҳлидан ҳолидир?"
Шунда унинг кўнглидан ҳушини элтувчи бу сирдан шундай воқиф этди: "Бу ер иззат ва улуғлик даргоҳи бўлиб, унга ҳар қандай кишининг йўл топиш эҳтимоли йўқ. Шоҳга аталган махсус жой иззати поёнсиз бўлиб, ҳар гадонинг унга маҳрам бўлиш имкони йўқ. Талаб аҳли бу йўлда умрлар мобайнида жон чекса-да, улардан биттасининг бу давлатга етмоғи амримаҳолдир".

83
Водий қийинчиликлари ҳақида қушларнинг Ҳудҳудга саволлар бергани ва унинг жавоб айтгани

Йўл билувчи бу хил сўзларни айтгач, саёҳатчи қушларни қўрқув босди. Улар чексиз балога йўлиқиб, ниҳояси йўқ оғир дардга мубтало бўлишди. Олдинда йўл кўриниб турар, аммо унинг поёни йўқ эди. Бу йўлнинг дарди ҳаддан ортиқ эдию, аммо дармон топилмас эди. Ранж ўти кўкка туғ чекарди, алангасидан арш ҳам, унинг курсиси ҳам куйиб кетгудек эди. Бу водийда истиғно ели шундай рақсга тушар эдики, бундан ҳатто юксак осмоннинг бели синиб кетгудек бўлар эди.
Бундай оғир йўлни жисм билан жонлари ғамга мубтало бўлган бечора қушлар қандай ҳам босиб ўта олар эди? Бундай бўлишини ҳатто хаёл қилиш ҳам маҳолдир. Қўр-қувдан уларда жондан асар ҳам қолмади. Бу қийин аҳволга таслим бўлган қушлар бир ерга йиғилиб, Ҳудҳудга кўпдан-кўп ожизлик ва ёлвориш изҳор этган ҳолда шундай дедилар.
—    Эй бошлиқ ва ҳаммадан улуғвор зот! Ҳақ сени бизга раҳбар этиб тайинлади. Бизнинг ожизлигимизни тингламоғинг сен учун фарздир. Чунки сен бу йўлдан яхши хабардорсан ва биз каби йўлсизларни йўлга бошловчисан.
Биз бу йўлда кўп мушкулларга дучор бўлмоқдамиз, улардан сени хабардор қилмоқчимиз. Ҳар биримиз сенга ўз сўзларимизни айтиб, ранжу қайғудан ўзимизни халос этишни хоҳлаймиз. Сен ҳаммамизнинг мушкулимизни ҳал этиб, уларни муфассал шарҳлаб бермоғинг керак. Ҳар бир сўзнинг тафсилоти боисин ва хотирда ўрнашиб қолсин. Улар хотиримиздаги шубҳаларни қувлаб, кўнглимиздаги чигалликларни ёзсин. Ҳаммамизнинг кўнглимиздаги ишкалликларни тугатиб, ҳар хил мушкул ҳолатлардан қутқарсин. Дилимизда қил учичалик иккиланишга ўрин қолмасин. Йўлни босиб ўтувчининг кўнгли тинч бўлмоғи лозим. Бирмунча вақт бир манзилга қўниб, гала кўнглини ҳар хил хатарлардан тинчлантир. Ҳар ким сенга ўз мушкули ҳақида гапирса, уни ҳал этмоқ учун жавоб айт. Кўнгилларда ҳеч бир хатар, хотирларда хавотирдан ҳеч бир асар қолмагандан сўнг тинчланиб йўлга тушайлик ва бу улуғ мақсадни амалга ошириш учун жазм этайлик. Акс ҳолда йўл бир кун-икки кунлик эмас, балки киши унинг поёнига етиши қийин. Бундай йўлни босиб ўтиш учун койнгил жам бўлмоғи лозим. Бу хил йўлга шубҳа билан кириш мушкулдир.
Бу гап пешвога маъқул тушиб, у: "Ҳамма савол берувчилар шу ерда жам болсин",-деди. Шу тарзда у галанинг илтимосини қабул қилиб, бир кенг манзилни топиб, унга қўнди. Бошқа қушларнинг ҳаммаси у билан бирга қўндилар. Билим паноҳи бўлган муршид улардан савол сўради.

84
Бир қушнинг саволи

Ҳудҳуд: "Кимда қандай мушкул бўлса, сўрасин", дегандан сўнг бир савол берувчи қуш шундай деди:
—    Эй қушлар ичида азиз бўлган! Сен ва биз барчамниз бир жинсданмиз. Ҳаммамизнинг қаноту патимиз бир-биримизникига тенгдир. Аммо, айт-чи, сен нима учун яширин сирлардан хабардорсан, биз эса бехабар қолганмиз. Ўртамиздаги бу тафовутни бошдан-оёқ шарҳ қилиб бер. Бунинг сабаби нимадан иборат эканлигини бизга тушунтир.

85
Ҳудҳуднинг жавоби

Ўз қаршисида турганларга Ҳудҳуд жавоби шундай бўлди:
—    Чунки менга Сулаймоннинг кўзи тушган. Ҳақ таоло унга назар солиб, уни ҳам пайғамбар, ҳам тож эгаси этган, унга лужф кўрсатиб, оламдаги барча жинлар, инсонлар, ёввойи ҳайвонлар ва қушларга шоҳ этиб тайинлаган эди. Шунчалик давлат соҳиби ва тахт эгасининг илтифотига мен каби бир ҳақиру фақир сазовор бўлган эдим. Мендаги бу қадар юксак иззат, бошим устидаги баланд мартабалик тожи ана шу туфайлидир. Зероки, пок юракли кишилар кимгаким назар ташлар экан, бу назар тупроқни кимёга айлантиради.

86
Шайх Нажмиддин Кубронинг сўзи ва итга тушган кўзи ҳақида

Шайх Нажмиддин Кубро ўз замонасининг пешвоси ҳисобланар эди. Агар у бирон кишига ўз назаридин баҳра еткариб қараса, кўзи валилик нури билан ёришиб кетар ва шу ондаёқ ўзлигидан айрилар эди. Бу сифатда унинг иши шу даражага етдики, агар унинг кўзи кимга тушса, ўша киши вали бўлар эди.
Бир куни сукр вақтида унинг назари бир итга тушди. У ошнолик мазасини татиб кўргач, итлик сийратидан воз кечди. Шайх олдига ўз бошини қўйиб, умидворлик билдирди ва шу тариқа итлар орасида сарфароз бўлди. Бу ит шаҳарнинг қайси томонига қадам қўймасин, бошқа итлар унинг атрофини тўда-тўда бўлиб ўраб олишади. У қаерда ўтирса, итларга шоҳ бўлар, итлар эса унинг теварагида худди сипоҳлардек ҳалқа тортиб турардилар.
Кунлардан бир кун қазодан итнинг бошига ажал етиб, у вафот этди. Уни Шайх эшиги яқинида гўр қазиб, ўша ерга дафн қилдилар ва қабрини худди инсонларники каби белгилаб қўйдилар.
Итлар унинг мотамида кўп фиғон тортиб, қабри атрофида макон туттилар. Ҳозир ҳам унинг қабрига сиғинувчилар юз қўйиб, сидқ юзасидан ниёзмандлик қилишади. Унинг қабри шу кунларда ҳам ҳокими бахтиёр ҳисобланадиган Хоразм мамлакатида мавжуд.
Оламда бундан ҳам қизиқроқ сўз эшитилганми? Яъни саодат аҳли итга кўз ташласаю бу назар итга яхши натижа етказиб, унинг зотига кишилик асарини берса! Бу иноят унга фақат кишиликдан нишон берибгина қолмай, валилик нури нашъасидан ҳам дарак берган боисин!
Агар валидан итга шундай тарбият етган бўлса, қушга ҳам пайғамбардан шундай тарбият ета олишига ажабланмаса ҳам бўлади. Агар қушга ҳам пайғамбар лутф кўргузса, оламдаги барча қушлар унга тобеъ бўлса не ажаб?! Шу қабилдаги қисса қадимдан ҳам мавжуд, бунга "Ашоби каҳфъъ("Ғордаги биродарлар") воқеаси далил бўла олади. Чунки Аллоҳ иноят этса, бу иноят ит ёки қушга насиб этса нимаси ажабланарли, ахир!

87
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи

Яна бир савол берувчи фарёд билан шундай деди:
—    Эй барча қушларга етакчи ва амир! Йўл қаттиқ, мен эса заиф ва нотавонман. Пашша анқо томон йўлга равона бўла олмайди-ку. Ҳар нафас бу йўлда юз хил қайғу дучор бўлмоқда, ҳар дам унда юз туман азобу уқубат зоҳир бўлмоқда. Унда бало тоғидан сўқмоқлар бор. Йўлдаги гардлар кўзга ажал тупроғини сепади. Ундаги тоғ узра увиллаган шамоллар тошларни тупроқ каби совуради. Шер ҳам бу йўл азмига журъат эта олмайди-ю, заиф ва хаста бир чумоли бу йўлни қандай уддалай олсин?

88
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд унга деди:
— Эй заиф ва муҳтож! Сенда ҳиммат пасту ўзинг разил ва хор экансан! Тана қанчалик мажруҳ ва заиф бўлмасин, ҳиммат юқори бўлса, бундан нега ғам чекиш керак?! Чунки бу иш бешак ишқ ишидир: кимки ошиқ бўлмаса, у инсон саналмайди. Бунда асосий нарса ишқ бўлиб, уни амалга ошириш ҳар қандай ҳавасманднинг қўлидан келавермайди. Нотавонлик, ошиқларнинг ишқдан бехонумонликлари ошиқлар учун далилдир. Ошиқ элга нотавонлик касби кор бўлиб, жонини тарк этиш унинг доимий фикридир. У бору йўқдан ўзини фориғ билиб, фақат ёр ишқини ўзига тириклик деб ўйламоғи шарт. Ҳар кишига ишқ ва ҳиммат ёр бўлса, унга тан соғлиғи ёки хасталикнинг нима дахли бор? У фақат ишқ ичра жон беришни ўзига мақсад қилиши керак, чунки ишқ туфайли барча мушкуллар ечилади. Агар унинг ишқда ўлмоқлик мақсади бўлса, жонига офат етишидан у наф кўради. Кимда ким бу дунёга кўнгил қўйса, бу хаёл билан дили хаста бўлган бўлса, у киши учун бу касаллик яхши эмас. Ишқ аҳли бу хил заифликни маъқулламайди. Агар ҳар бир кишига ишқ туфайли касаллик ва ожизлик этса, бу уни ўз муродига етказиш воситаси ҳисобланади. Чунки ишқдан асосий мурод ўлиш бўлар экан, касаллик ҳам ўлимга яқин бир ҳолат саналади. Зеро, касаллик кишининг жон тарк этишига сабаб бўлиб, ундан чекиниш ажабланарли бир ҳолдир. Ишқ аро жон тарк этиш талаб этилгач, унга нима бўис бўлса, ёқимлидир. Агар касалликнинг ниҳояси жон тарк этиш бўлса, бу хил ўлишгажону жаҳонни фидо қилса ҳам арзийди. Агар сен жаҳон мулкида минг йил умр кўрсанг ҳам охир-оқибатда бир кун дарду ҳасрат билан ўлиб кетасан. Демак, ўлимдан қочиб қутула олмас экансан, бира тўла бу истак билан ўлганинг яхшироқ эмасми?! Агар умид ёр йўлида ўлиш бўлса, шуни билгилки, бу абадий ҳаётнинг нақ ўзидир!

89
Шайх Абу Сайид Абулхайр ҳикояти

Бу йўлда сайр қилувчи меҳналик шайх Абу Сайид Абулхайр(хуросонлик шайх, 1408 й.в.е.), ёр васлидан хайрли насибага эришди.
Аввалида у ишққа жуда зор бўлиб, юз хил бало тиғидан азобда эди. Шу тарзда унга касаллик юзланиб: бутун вужудини қамраб олди. Бу касалликдан у доимо бетиним оҳу воҳ чекарди. Ишқ чақмоғидан унинг жонига ўт тушиб, унинг алангаси вайрон жисмини чирмаб олган эди. Тунлари у уйқу билмас, кундуз кунлари ҳам ором топмас, ишқ қайғусидан ўзга дарди йўқ эди. Кундуз унинг фикру зикри ёрда бўлар, ҳажрида ҳаддан зиёд зору фиғон тортишни одат қилган эди. Кечалари, шаҳар ва боғларда бўлмай, ўзини дашт ва тоғлар томонга урарди.
Бир ташландиқ жойда вайрона бор бўлиб, у худди бойқушлар қасридек бузуқ кулба эди. Унда беҳад чуқур бир қудуқ бўлиб, сувига хурсандчилик кишиси ғарқ бўлган эди. Шайх ана шу қудуқ ичида бошини паст томонга осилтириб ётар, ишқ туғёнидан зору афгор бўларди. Шу тахлитда кўзларидан қатра-қатра қон томгунча тонгга қадар иши оҳу фиғондан иборат эди. У ишқда ўлмоқни истар, аммо уни топа олмас, шундай бўлса-да, бу иштиёқдан кўз юммай, ўз аҳдидан воз кечмасди. Бу азоб унинг жисмини қилтириқ қилиб, нолалари эса жонини ёмон ҳолатга тушириб қўйган эди. У ҳижрон ичида бир неча йил шу ҳолатда кун кечирди ва ниҳоят унинг оғзига висол жоми етишди.
Ишқ аро ўзини эр деб санаганларнинг иши ана шундай бўлади. Киши оимай туриб, бу давлатни топа олмайди.

---

90
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи

Бир қуш шундай деди:
—    Мен умримда кўп гуноҳ иш қилдим. Бу уятдан ҳолим жуда тангдир. Ифлос ишлар билан машғул бўлиш мени нобуд қилиб, бу ғам мени эзиб юборди, энди шулар йўл босишимга тўсқинлик қилмоқда. Чунки ахлат устига қўнган чивиннинг қанчалик жирканч эканлиги ҳаммага маълум. Унинг пок Симурғга қандай алоқаси бўлиши мумкин? Симурғнинг пок васлига эришмоқ учун поклик керакдир. Булғанч жиноят ичида ҳаёсизлик қилиш билан унга етишиб бўлмайди. У пок бўлса, мендаги сифат нопокликдир. Унинг васлини исташимга уят монеълик қилмоқда.

91
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд унга шундай деди:
-    Сен ўзингнинг гуноҳга ботганлигингни бўйнингга олдинг. Шуни билгилки, бу дунё абадий туриш манзили эмас. Кимки майжуд бўлса, унинг ҳосили охир ўлим бўлади. Агар сен ўз гуноҳинг билан ўлмоқчи, халқ аҳволига кулмоқчи бўлсанг, жуда нодон ва ғофил, ақлли кишилар олдида жоҳил экансан.
Қилган гуноҳларингдан фориғ бўлишни орзу қилдинг, эй ҳавасманд, бу анча осон ишдир. Ундан қутулиш иложи фақат тавба қилишдир. Исён зулмати аро фақат угина чироқ бўлиб нур сочади.
Гуноҳ балчиғидан тоза киши топилмайди, бу хил бегуноҳ киши ҳали ҳеч кимга маълум бўлган эмас. Ҳақ Одам авлодини гуноҳсиз қилиб яратган эмас. Эй бехабар киши, агар сен гуноҳ иш қилмасанг, Аллоҳ афву раҳмат билан кимнинг гуноҳидан ўтади? Агар кимнинг юзи гуноҳдан сариқ бўлса, тавба уни бу сариқликдан халос этади. Раҳмат денгизи мавжланган пайтда сен ҳам худди мен каби юз минг марта пок бўласан.

92
Одам Сафий Алайҳиссалом ҳикояти

Дунёдаги барча инсонларнинг отаси бўлмиш Одам Атони одил ва мангу тирик ҳақ вужудга келтирди. Бошига тўғри йўл топиш тожини кийдириб, бу тожга пайғамбарлик гавҳарини тикди. Уни шу қадар юксак иззат ва мартаба эгаси қилдики, барча малоикалар учун унинг оёғи остидаги тупроқ саждагоҳ деб айтилди. Осмон чўққиси у юрадиган йўл тупроғи бўлиб, жаннат боғи унинг жилвагоҳи эди. У шу тариқа юксак шараф ва эътиборга сазовор бўлди. Ҳақдан унга "Сафий" - "пок" деган лақаб берилди.
Аммо қудратли Яратувчи тақдир этиб, унинг юзи гуноҳ ва исён билан қора бўлди. Ундаги шунча ҳурмат ва сажда этмоқлик қўлдан кетиб, иши номақбул ҳисобланди. Шунда унинг кўксига рад панжасини етказиб, жаннат боғидан ҳайдаб юбордилар. Унга бу хил юз қароликлар насиб қилиб, Ҳиндистон мулкига ғариб бир аҳволда келиб тушди. У йиллар давомида ҳижронда ёш тўкиб, атрофга оҳу ноладан ғавғо солиб юрди. Жони қилган гуноҳидан хас каби ўртанди. Азоб чекиб юрган маҳалда тавба қилиш уни бу қийин аҳволдан қутқарди. Раҳмат боғидан яна майин шабада эсди ва у юз минг азоб-уқубатдан халос бўлди. Тавбаси қабул этилиб, у ўзининг аввалги ҳурматли мавқеини эгаллади.
Шундай бир кишининг мушкули осон бўлгач, сен унинг олдида ким бўлибсан, эй, муродига етмаган заиф. Тавба қил ва ундан ўз нажотингга эриш, йўлга азм айлаб, мақсадингга ет!

93
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи сўради:
-    Эй тож кўрки! Менинг табиатимда ўзгарувчанлик мижози майжуд. Таъб у ёки бу сифатда расо эмас. Баъзан фисқу фасод ишлар билан шуғулланаман: баъзан тақводорлик қиламан. Гоҳида эгри бўлсам, гоҳида тўғриман. Гоҳо майхона аҳли билан улфат бўлсам, гоҳо Аллоҳга муножот қилувчилар даврасига қўшиламан. Гоҳ Каъбани тавоф қилувчи Аллоҳ-парастман, гоҳ дайрда бут олдида сиғинаман. Ҳолатимда барқарорлик йўқ, шунга кўра ҳаддан зиёд изтироб чекаман. Бу ўзгарувчан шум мижозим ва бу хил нафратланарли одатим билан тўғри йўл топа олмасам керак, деб ўйлайман. Чунки бу йўлда якранг, яъни барқарор эътиқодли бўлмасам ўзимни тополмасман, дейман.

94
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд унга шундай деди:
—    Дарҳақиқат, бу хил бемаъни хислат барчанинг зотида мавжуд.
Уларнинг барчасига нафс ва руҳ сабабчидир. Агар буларнинг биридан бандлар боғланса, иккинчисидан очилади. Агар кимки нафсониятни инкор қилса, унинг зотида руҳоният ғолиблик қилади. Ҳар бир киши бундай шарафга эга бўлса, у киши пок саналиб, ўз вақтини хуш ўтказган бўлади.
Борди-ю кишининг мижози ўзгарувчанликка мойиллашса-ю, сен каби шармандаликка дучор бўлса, бундай киши риёзат чекиш туфайли ушбу касалликдан илож топади ва табиати барқарор бўлади. Агар нафс кишини шундай хатарга йўлиқтирса, унинг чораси муршид тадбири орқали топилади. Чунки муршид ҳар қандай иллатларга табиб бўлиб, халойиқ уни "пир" ҳам деб атайди, эй зийрак киши. Агар сўфийлик йўлидаги толибга нафс тўдасидан турли тубанликлар юзланса-ю, натижада феълида ёмонлик пайдо бўлса (талаб аҳллари гоҳида бунга мубтало бўладилар), пир уларнинг ҳар бирига турли даволар қилиб, иллатини даф этади ва толиб шифо топади. Сен айтган нарса ҳам шундай касалликлардан биридир. Бунинг тадбири эса риёзат чекмоқдан иборат. Сен ҳам бу ишга ўзингни чоғлаб, бу қаттиқликка белингни богиасанг, умид улдирким, бир олий марҳамат кўрсатилиб, сени бу хил номусга қолишдан халос этади. Шунда сен у қийинчиликлардан хурсанд бўлиб, ҳақ йўлида пок йўловчи бўла оласан.

95
Шайх Абу Туроб Нахшабий ҳикояти

Пок табиатли ҳақиқатни аниқловчилардан бири ҳаққа восил бўлган Абу Туроб Нахшабий бир муриднинг ҳолига назар солиб, унда зебу зийнат нишонасини кўрар эди. Чунки бу мурид киядиган хирқа тоза матодан болиб, у қизил, яшил ва сариқ нақшлар билан зийнатланган эди. Унинг нафси гўзалликка, кийинишда зеболикка кўпроғ майл кўрсатарди.
Пир бундан қутулиш учун унга кўпгина риёзатлар буюрди, аммо унинг сўзлари бефойда бўлиб қолаверди. Ундаги бу сифатнинг даф бўлмаганини кўрган пир охир-оқибатда шундай буюрди: "Уни ўзининг ёмон нафсини тугатгунга қадар ҳар кун мол сўйиладиган қушхонага олиб боринглар!"
Шундан сўнг бир саватга қўйнинг ичак-чавоғини барча ахлат ва нажосатлари билан бирга солиб, мурид бошига қўйди ва маҳкам ушлаб туришларини буюрди. Токи бу машаққат ва ранждан у кўп қон ютсин. Уни шу тахлитда салласидан ифлос томчилар томаётган ҳолда Насаф бозоридан ўтказиш ҳақида кўрсатма берди.
Унинг ўжар нафсини тузатувчи ушбу тадбир бир неча кунга чўзилди. Шундан кейин унинг хирқасида гўзалликдан асар ҳам қолмай, барча зеболиги бурнидан чиқди. Бу машаққат унинг нафсини ҳалок қилгандан сўнг комил муршид яхшилаб ювиниш лозимлигини буюрди. Шу тариқа уни бу касалликдан қутқариб, бу хатардан эсон-омон ўткарди. Турар жойини васл айвонига ҳамнишин қилгандан кейин нимаики истаган бўлса, ўшанга эришди.
Сен ҳам нафсингни бирор хил ранж чекишга қўй, бунинг эвазига хазинани қўлга киритасан. Акс ҳолда ўзингни ҳалок бўлдим деб ҳисобла ва ўзгарувчанлик дўзахида ўлдим деб санайвер.

96
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Савол берувчи қуш шундай деди:
—    Эй қутлуғ табиатли! Нафс менга золимлик кўрсатиб, чексиз душманлик қилади. Нимаики буюрилган бўлса, у бунга хилоф йўл тутади, унинг ножўя ишларини ҳеч бир кечириб бўлмайди. Агар бу йўлда нафсим менга душманлик қилса, мен бу оғир йўлни қандай қилиб босиб ўта оламан?

97
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд деди:
—    Эй ҳирсга берилган нотавон! Нафс зулми кўнглингни жароҳатлабди. Туну кун нафснинг маҳкуми бўлиб, ўзингни шу бемаъни ҳангома билан овутасан. Нафс неки амр этган бўлса, унга бўйсунгансан. У сендан баланд келиб, сен унга мағлуб бўлгансан. У буюрмасдан туриб, бирор марта ўзингча нафас олмагансан. У нима ҳавас этган бўлса,сен ўшани бажариб келгансан. Умрингни унинг фармонига сарф этгансан. У қаерни орзу қилган бўлса, унинг орқасидан эргашгансан. Нафс сени худди эшак каби нўхталаб, орқангга миниб олган. У сени қаёққа етакласа, ўша ёққа кетасан, "юр" деса юрасан, "тўхта" деса тўхтайсан. Агар сен ёш болалик чоғингда унинг асири бўлиб, беҳуда ўйин-кулги билан ғафлатга чўмган бўлсанг, йигитлик чоғингда ҳам ундан айрилмадинг, бир лаҳза ўз ҳолингга боқиб, ўйлаб кўрмадинг. Мана энди қариликка қадам қўйдинг, аммо ўз одатингни ташламай, фисқу фужур ва исён қилиш билан шуғулланасан. Бутун умринг ана шу ғафлат ва итоатсизликда ўтди. Энди юз минг армон билан ўлиш маҳалинг етди. Умринг ўтиб кетса ҳамки, Аллоҳ амрини сира ёд этмадинг, адашиш ва ёмонликдан бошқа йўлни тутмадинг! Бутун оламни қидирса сен каби умрини беҳуда ўтказган ғалати бир зот топилмаса керак! Тириклик чоғингда бу хил ғафлатга ботдинг, ўлганингдан кейин, кўр, қандай ҳолатга тушар экансан.

98
Ҳикоят

Бир золим подшоҳ бўлиб, у доимо маст-аласт юрар, ниҳоятда беҳаё, босқинчи ва қонхўр эди. Ҳаром нафси уни ҳар хил ёмон ишларга буюрар, у эса ҳеч бир бўйин товламай, уларни бекаму кўст бажарарди.
Бир куни у айш жомидан нўш этаётиб, кўчадан ўтиб бораётган жанда кийган иккита дарвишни кўрди. Улар бир-бирларига ҳам дўст, ҳам ўртоқ, ҳам ҳамдам, ҳам сирдош, ҳам ғамхўр ва шафқатли эдилар. Шоҳ улардан бирини ўз ёнига чорлаб, шериги тўғрисида шундай савол берди:
—    Айт-чи, сенинг ўртоғингга бўлган муносабатинг нимадан иборат? Дарвиш шоҳга шундай жавоб қилди:
—    Бизнинг ўртамиздаги муносабат бир-биримизга дўстлик, ҳамдамлик кўрсатиш ва ҳамфеъл бўлиб, ўзаро ҳамкорлик қилмоқдан иборатдир.
Ғофилликдан маст бўлган подшо яна шундай савол берди:
—    Эй йўл соҳиби! Айтгин-чи, мен яхшиманми ёки сенинг ўртоғингми?
—    Менга иккингизнинг ҳолингиз ҳақида нимаики аён бўлса, ўшани баён қиламан. Ҳар иккаласидан хабардор бўлгач, эй тож эгаси, улардан ўзинг ҳукм чиқарасан.
Гарчи сен бир халққа шоҳ бўлсанг-да, лекин ҳақ йўлида гумроҳсан. Ҳақ нима буюрса, сен унга хилоф иш қилиб, кечаю кундуз умрингни ғафлатда ўтказмоқдасан.
Шеригим эса гарчи дарвиш ва гадо бўлса ҳам, Ҳақ амрини жойида бажо келтиради. У бирор марта тўғри йўлдан ташқари қадам қўймаган. Вақтини ҳақ амрини бажариш билан ўтказади.
Сен шоҳсан-у, аммо нафсингга магиуб ва хорсан, у гадо бўлса ҳам, нафсини ўзига асир этган. То тирик экансиз, ҳар иккингизнинг ҳолингиз шундай кечади. У гадо ва сен шоҳнинг яшаш тарзингиз шундайдир. Оиганингиздан кейин эса у - шоҳ, сен эса -гадо бўласан. Чунки сен маст эдинг, у эса тўғри йўлдан борувчидир.
Йўл пири бу сўзларни айтгач, шоҳ сесканиб, уйқусидан уйғонди. У аввал маст бўлган бўлса, энди унга ҳушёрлик етишди, уйқуси бедорлик билан алмашди. Шундан сўнг у шоҳликнинг зарбоф кийимларидан ор қилиб, уларни ечиб ташлади ва ўрнига жанда кийди. Ҳақдан кўнглига огоҳлик етиб, дарвишлик аслида шоҳлик эканини англаб етди.

99
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи шундай деди:
—    Лаънати иблис ўз макр ва найранглари билан мени ўз домига туширмоқ учун қасд қилади. Мени бир зум ҳам ўз ҳолимга қўймай, кўнглимга турли оламларни келтиради. Ҳар лаҳза бошимга хилма-хил хаёллар солади, ундан қутулмоқликнинг ҳеч эҳтимоли йўқ. Ундан халос бўлишнинг иложи бўлмагани учун айтган ишларини бажаришга мажбурман. Унинг васвасаларидан шундай бир ночор аҳволга тушдимки, ақлим ундан қутулишга ожизлик қилмоқда.

---

100
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд деди:
—    Токи нафсинг мавжуд экан, унда иблис яшириниб, шогирдлик қилади. Нафс кўнглингга шунчалик ғурур соладики, ундан дилингга путур етади. Ҳатто уни кўрган шайтон ҳам ҳайрон қолиб, ҳайрат водийсида саргардон кезади. Қайси бир ишдан нафсинг ўз истагига эришса, ундан шайтон ҳам ўз мақсадига етади. Агар сен ўз нафсинг ҳукми билан бирон иш қилсанг, буни кўрган шайтон иржаяди. Сен ўзингни шайтонга хор бўлдим деб атама, балки у сенинг нафсингни ўзига вакил қилиб олгандир. Дунёга тааллуқли бўлган барча ишлар ва воқеаларнинг бошдан-оёқ шайтонга дахли бор. Ҳақ нафсингни шундай яратганки, унга юзта шайтон ҳунари жо бўлган. Нафсинг шунчалик макр-ҳийлалар кўрсатадики, ундан ҳатто юзта иблис ҳам шарманда бўлади. Сен бу янглиғ нафсга ошно бўла туриб, яна нима учун шайтондан гина қиласан?!

101
Ҳикоят

Харақоний (хуросонлик шайх, 1033-33) қошига ўз сулук ва тоатидан ноумид ҳолда бир мурид кириб келди ва унга шундай деди:
-    Иблис менга кўп ҳунарлар кўрсатиб, кўнглимга ҳар ишда йўлтўсарлик қилмоқда. Ундан намозимга қусур, қилган барча зикру тасбеҳларимга юз хил путур етмоқда.
Комил муршид унга шундай деди:
-    Эй зулмкор, жабринг тиғи билан шайтоннинг кўнгли яраланди! У ҳам сенинг
устингдан шикоят қилиб, жабру зулминг ҳақида ҳар хил сўзлар айтди. У айтдики: "Менга
ҳақ аввалдан макр билан кишилар ҳолини танг қилишни қисмат этган. Мен одамларни исён
сари бошлаб бораман, уларни нуқсон водийси томон етаклайман. Сен шундай бир мурид
тарбият қилибсанки, унда бу сифатлар мендагидан ҳам ортиқроқдир! Ҳар қачон
одамларнинг энг ёмони бўлган ушбу муриднинг олдига келиб, кўнглига бирон-бир
васваса    солай
десам, менга мақбул тушган ҳар қандай ёмон иш билан унинг кўнгли олдиндан
машғул эканлигини кўрардим. Ҳатто менинг хаёлимга келмаган ифлос ишлар ҳам унинг
хотирида маҳкам ўрнашиб олган бўларди".
Шайтон сенинг ҳақингда ушбу гапларни айтиб, бизга ҳам кўп "таҳсинлар" ўқиди. Ушбу макр ва ҳийла-найрангларинг учун сенга ҳам кўпдан-кўп раҳмат. Чунки шайтоннинг ўзи таълим берган пирингга раҳмат деб айтиб кетди.
Мурид:
-    Шайтон менга туҳмат қилибди, аслида унинг ози мени ёмон ишлар томон рағбатлантирар эди,- деди.
Шайх эса:
-    Жуда яхши ишлар қилиб, сен шайтон билан талашмоқдасан. Мен эса ораларингизда узрингизни эшитиб, ҳукм чиқарувчи ҳакам бўлдим. Сенга ҳам шайтондан юз марта уят боисин!!!- деди.


Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи

Савол берувчи деди:
-    Эй қутлуғ жамол эгаси! Молу дунё менинг кўнглимга чексиз муҳаббат солди. Унга эришмоқ хаёли жонимга қувонч бағишлайди, унинг жаранглаган товушини эшитсам,
кўнглим ҳузур топади. Қўлимда агар бир нафас олтин-кумуш бўлмаса, мени ўша заҳотиёқ ўлди деб ҳисоблайвер.

102
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд унга деди:
-    Эй ҳақиқатдан йироқ! Жонингга пул фироқ доғини солиб қўйибди. Ҳирс жоми кўнглингни маст айлабди, сен бу мастликдан ер билан битта бўлибсан. Киши ҳам шундай сўзларни айтадими?! Ахир бу ҳақиқий инсонларнинг иши эмас-ку! Асл инсонлар бу ишдан ор қиладилар.
Бу хил тубан иш билан шуғулланиш фақат сичқонларга ярашади. У ниҳоятда тиришиб, ерни қазиш билан доимо тупроқ ичра хору зор умр ўтказади. Шум ҳирси туфайли ер тагидан турли тешиклар кавлаб, бу ёмон хислатидан ниҳоят кўп машаққат чекади. Шу тариқа доимо уй сари тешик очади. Аммо ногаҳон бурчакда писиб ётган бир мушук чиқиб, уни роҳат қилиб овлайди ва мазза қилиб иштаҳа билан этини еб, қонини симиради.
Ёки йиллар тупроқ ичида хазинани пойлаб ётган илонга ўхшайсан. Чарх бунинг эвазига унга лойиқ жазо беради, яъни у кишилар кўзига кўринган заҳотиёқ, бошини янчиб ташлайдилар.
Сенинг зотингда ҳам шундай хислат борки, эй ифлос, бу билан сен илон ёки сичқонни эсга келтирасан. Уларнинг оқибати нима бўлгани ўзингга маълум. Билгилким, сендаги бу сифат яхши эмас.
Симу зарни севган одам унга қуи бўлиб, унинг шавқидан ажойиб маст ҳолга тушади. Ёки фараз қилки, фақат жоҳил ва нодон, маст кишигина симу зарни ўзига бут ҳисоблаб, унга сиғинади. Бундай кишини жаҳолат билан исломни тарк этиб, дўзахга равона бўлган, деб айтиш мумкин. У бу жаҳон боғида токи тирик экан, ўз умрини шу янглиғ машаққат билан ўтказади. Олтин-кумуш учун юз хил ҳирс ва шайдолик кўрсатади, аммо охирида расволик билан ўлиб кетади.
Майли, мен сени сичқон деб атамай, балки Қорунга тенг деб ҳисоблай; илон демасдан, Фаридун деб ҳам атай. Аммо оқибати нима билан тугайди? Улар нима қилдилару сен нима қила олардинг?! Бари бир улар каби бутун бойлигингни қолдириб, нариги дунёга равона бўласан! Шунинг учун бу беҳуда хаёлни бошингдан чиқариб ташла! Миянгни эзиб ётган бу қаттиқ тошдан қутқар! Ҳақиқий эр бўлсанг, асл мақсадни кўзлагил, нимаики сўзласанг, ўшандан сўзлагил.
Бу номуносиб иш билан шуғулланма, чунки ундан сенга зарар етиб, охири жонингнинг заволи бўлади.

103
Ҳикоят

Басра шаҳрида бир очкўз киши бор эди. У нодонлик билан олтин-кумуш йиғишга муккасидан кетган эди. Ҳотам Той саҳоват ва карам кўрсатишда қанча ном қозонган бўлса, у динор ва дирҳам йиғишда ундан машҳурроқ эди. Ушбу хасис ва пасткаш киши кўп машаққат чекиб битта-битталаб кумуш йиғар эди. У катта бир хазина тўплагач, уларни ер тагига кўмди. Бу тубан- табиат яна шунга тенг келадиган бойликни тўнига гир айлантириб тикиб олган эди. Яширган беҳисоб олтинлари ўша шум ҳирсли кишининг кўзига ҳатто кундуз кунлари ҳам осмонда ярақлаган юлдузлар каби кўринар эди. У ўзича, танимга қувватгина эмас, балки жонимга сиҳат ҳам ана шу олтинларим туфайли, деб ўйларди.
Иттифоқо, бир куни у савдо-сотиқ қилиш учун дарё соҳилига келди. У ерда савдо қилган молидан тушган ҳаром пулларга таом олиб еди. Шундан сўнг, қолини ювмоқчи бўлиб дарё лабига энгашди. Аммо тўнига тиккан олтинлари оғирлик қилиб, уни сувга тортиб кетди. Хасис киши ана шу ёмон феъли туфайли дарёга чўка бошлади. У сувдан чиқмоқчи бўлиб, изтироб билан чунон талпинар, биров келиб қутқарар, деган умидда бақириб-чақирар эди. Аммо одамлар ёрдамга етиб келгунга қадар у дарё тубига чўкиб бўлди. Чунки унинг олтиндан бўлган лангари беҳад оғир эдики, шу сабабли у сув тубида садаф ичидаги гавҳардек қолиб кетди.
Унинг жонига офат етказган нарса, албатта, ўзи йиққан симу зар эди. Шунингдек, унинг яшириб қўйган хазинаси ҳам талон-торож бўлди. Олтин-кумуш йиғиш оқибатда ана шундай мудҳиш воқеа билан тугади. Сен бундай жирканч ишлардан қўлингни торт! Уларга зинҳор майл кўрсатма, чунки бу фано денгизи — дунё доимо даҳшатли тўлқин уриб туради.

104
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи

Бир савол берувчи сўради:
-    Эй олий мартаба эгаси! Мен жаннат каби бир масканда истиқомат қиламан. У ердаги ҳар бир дарахт беҳишт тўбисига ўхшайди. У ернинг ҳар тарафида кавсар каби зилол чашмалар оқиб туради. У ернинг суви дилкаш, ҳавоси эса оромижондир; саҳнида жонга озуқ бўладиган мевалари кўп. Майдони жаннат боғи каби кенг бўлиб, ўртасида улкан бир қаср бунёд этилган. Қаср ичи ажойиб нақш берилиб зар билан ишланган, ташқариси эса гавҳарлар билан зийнатланган. Бу қасрда хушсурат, сийрати ёқимли бир подшо дам олади. Менинг манзилим ана шундай ажойиб гулшан ичидадир. Бу ерда мен шоҳ васлига
еришганман. Унинг суҳбатлари бир дақиқа ҳам менсиз ўтмайди. Туну кун мен унинг энг яқин улфати ва суҳбатдошиман. Бу хил хурсандчиликдан воз кечиб, Симурғни истаб йўлга чиқиш мақсадга мувофиқми?

106
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд унга деди:
—    Эй хаёллари пуч! Сен айтган барча нарсалар аслида ҳеч нарсага арзимайди. Гарчанд гулшан зебо ва дилкаш бўлиб, унинг суви ва ҳавоси кўзга хуш кўринса-
да, шунингдек, у ерда тўбига ўхшаш дарахтлар жилва қилиб, гуллари юз хил ишва билан кишини ўзга мафтун этса-да, сен шуни билки, у ердаги оппоқ очиладиган насрин ва бошқа гуллар вафосиздир. У ернинг сарв билан сунбули мангу эмасдир. У ернинг баҳорига бир кун куз шикаст етказади ва гуллар қора тупроққа қоришадилар. Бу даврон чархи у ердаги қасрни ҳам худди хаста ошиқ кўнгли каби вайрон этиб ташлайди. Жафо келтирувчи рўзғор эса бу қаср шоҳини тахтдан қулатади. Унинг боғида гулчеҳралардаги сингари вафо йўқдир, шоҳи ҳам меҳри тош гўзаллар каби абадий эмасдир.
Бас, шундай экан, сен булар олдида ким болибсан, эй заиф киши. У боғдаги бирор гул тиканининг санчилишига ҳам чидай олмайсан-ку! Ҳақиқий эр бўлсанг, бақо Қофига йўл ол ва у тоғ чўққисида турувчи шоҳ васлига эриш! Чунки бу гулшан камолига ўша сабабчидир. Унинг хазонга юз тутиб, завол топиши ҳам ўшандан. Унинг жамоли шоҳга зеболик ва бахт ато этади. Шоҳнинг тахтдан ағдарилиши ва яксон бўлиши ҳам унинг улуғлиги туфайлидир. Шоҳ қасрининг обод бўлиши ҳам унинг ҳикматидандир, сўнгра вайрон бўлиши ҳам унинг қудратидандир.

107
Ҳикоят

Карахтликдан донг қотган бир қаландар бўлар эди. У эртаю кеч банг истеъмол қиларди. Кўринишдан бу оламдан этак силкиган дарвишларга ўхшар, аммо бутун сир-асрори ёнидаги банг идиши - журъадонида яширинган эди. Банг тортган дамларида ўзини қўярга жой топа олмай, ҳар доим айш қилмоқ ҳақида турли хаёллар сурарди.
Кунлардан бир куни у бир вайронага кириб, бангдан, одатдагидан кўпроқ тортди. Бузуқ деворга суянганча сирлар оламида сайр қила бошлади. Ўзини хаёлан гўзал гулшан ичра шод ҳолда кўрди. Атрофида айшу ишрат ашёлари муҳайё эди, гўё ётган маскани бир олий қаср бўлиб, бу қаср биноси машҳур мусаввир Моний суратхонасидек безатилган эмиш. Ўзи тахт узра Жамшиддек хуррам, ёнида офтоб жамолли бир гулчеҳра ҳам бор эмиш. У олиймақом подшо айшу ишрат билан машғул бўлиб, ҳар лаҳза гулчеҳра ёридан баҳра олаётган эмиш. Шу хаёллар билан у ўзини кошонада ҳис қилиб, вайрона ичида ётар эди.
Вайронада ниши устида ажал заҳрини сақлагувчи бир чаён бор эди. У вайронани айланиш учун чиқиб, нишини ҳар томонга санчган ҳолда у ёқ-бу ёққа юрар эди.
Хомхаёл қаландар алаҳсираган ҳолда хаёлий гулчеҳрасининг лабидан бўса олаётиб эди, шу пайт лабига чаённинг найзаси санчилди.
Қаландар беқарор ҳолда чинқирганча ўрнидан турди, изтироб ва алам ичра қараса, ёнида на гулшан, на қасру тахт ва на хушбахт соҳибжамол бор эди. Шу тарзда унинг беҳуда хаёллари барҳам топди, бироқ у лабидан ажал нишини еган эди. Қилган барча ишлари хато эканлигини англади, аммо бу пушаймонлик унга фойда келтирмади.
Сен ҳам ўшанга ўхшаш аҳволга тушгансан, миянгни бўлмағур хаёллар чулғаб олган. Аммо бир кун ажал нишжни еб, сесканганингча ғафлат уйқусидан уйғонасан. Бироқ у пайт қанча зору фиғон кўтарма, қилча наф етмайди. Ўшанда ўзингнинг кимдан йироқ тушганингни яхши англайсан, лекин жонингда айрилиқ доғи муҳрланиб қолади.

108
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи деди:
-    Эй тенги йўқ! Кўнглимни бир ишқ асир этди. Агар маъшуқам рухсорини бир он кўрмасам, ўша заҳотиёқ олам кўзимга қоронғу болиб кетади. Усиз бир нафас ҳам қарорим йўқ, дард ва ғам чекмакдан бошқа иложим йўқ. Юзига наззора қилиш менинг мақсадимдир. Васлини кўргач, кўнглим ором топади. У билан шунчалик улфатманки, шу сабабли ундан айрилиш менга машаққат туғдиради. Агар унинг ёқимли овозини эшитмасам, руҳим қуши жисмим билан видолашади. Кўнглим ҳижронида хаста, ҳаётим васлига боғлиқдир. Ундан жудо бўлсам жонимга алам юзланади, туну кун кўнглим    иши фарёд чекмоқ бўлиб қолади. Бир дақиқа ҳам ундан айрила олмайман. Ундан айрилганим — ўлганим! У санам ишқин нечук тарк этай мен?.. Айрилиб ундан қаёнга
кетгаймен?!

109
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд деди:
—    Эй ишинг ёниш ва куйишдан иборат бўлган! Кўнглингга мажозий ишқ ўт солибди. Сен ҳақиқий ишқдан йироқ тушибсан. Дилингни айрилиқ доғи ўртабди. Кўнглинг асл йўлдан чекиниб, сўқмоқдан юришни савоб деб билибди. Тириклик чашмасидан бебаҳра қолиб, ифлос кўлмакдан ташналикни қондирмоқчи бўлибсан. Кўнглинг порлоқ дурдан ғофил қолиб, оддий бир шудринг сари мойиллик кўрсатибди. Гсмонда чарақлаган қуёшдан юз ўгириб, шам ва машъал нурини қабул этибсан. Зоҳирий шаклдан фириб топиб, маъни жамолидан бенасиб қолибсан. Юз балғам ва қондан оройиш топгандан кейин, ташқи ҳусннинг иши нима ҳам бўлар эди?! Чигил ҳурининг юзини не учун васф этасан? Ундаги оқу қизиллик балғам ва қон туфайлику! Ташқи гўзалликнинг вафоси йўқдир, у доим бирдек ва абадий эмасдир. Шу сабабли у ошиқ ва шайдо .бўлишга, ишқидан расво бўлишга арзимайди. Агар кимда-ким боқий гўзалликка эга эмас экан, ундаги гўзаллик бировдан муваққат тилангандир. Агар бу кун чиройли кўриниб, эртасига хунук бўлса, бундай гўзаллик ёқимли ҳисобланмайди. Сен шундай баркамол ҳусн эгасини севгилки, унинг қуёши ҳеч қачон завол топмасин. Агар унинг сен каби юз туман минг ошиғи бўлса ҳам, улар унга ошиқликка лойиқ эмасдирлар. Унга ишқ аҳлининг ҳар бири юз жонини фидо қилса ҳам озлик қилади. Чунки унинг ҳусни бундайларнинг юз мингига арзийди.

---

110
Ҳикоят

Арастунинг бир шогирди болиб, устозининг ҳар бир дарсида ҳозир бўлар эди. Донишманд файласуф унга алоҳида эҳтиром кўрсатиб, барча шогирдларидан ортиқ ҳурматлар эди. Ёшлик чоғидан ёнида улғайтириб, унга ўзида бор махфий илмларни ўргатган эди. У олимнинг тўрт юз йирик донишманди орасида барчасидан ортиқ болиб, фақат Арастудан кам эди.
Донишманд ўзича мазкур шогирдини келажакда Искандарга яқин мулозим этишни хаёл қижарди. Ўзим бир ёққа кетсам, у лскандар ҳузурида фарзандим каби ўрнимни босади, деб ўйларди. Хуллас, бу шогирд ҳикмат бобида юксакликка эришиб, ҳатто йиғинларда Афлотун билан ҳам баҳслашадиган даражага етди.
Кунлардан бир куни у кўчадан ўтиб кетаётган эди, ногаҳон бировнинг ишқи унинг кўнгли томон йўл топди. Кофирлар ибодатхонасидан чиққан бу гўзал ой юзли ва кумушбадан, тошюрак кофирлар каби золим болиб, ноз билан юз динни талон-торож этувчи ва ҳикмат аҳлини зору шайдо қилгудек ниҳоятда чиройли қиз эди.
Файласуф шогирд унинг домига гирифтор бўлганидан сўнг, кўнгли унга ошиқи зор бўлди. Васлига етишмоққа бел боғлаб, орага кишилар қўйди. Ва ниҳоят, кўп молу маблағ сарфлаб, у дилрабони ўзига мойил қилди ҳамда ўз никоҳига олди. Бу бут (қиз) васли қўлига киргач, худди кофирлар каби бутпараст бўлди, яъни у гўзал қиз олдидан нари кетмади. Кечаю кундуз кўзини ундан олмасдан, унга мафтун бўлиб, китобга қарамай қўйди. У гўзал маҳвашга шу қадар мубтало бўлдики, ҳаттоки устозидан сабоқ олишни ҳам эсидан чиқарди.
Устоз унинг бу ҳолга тушганини кўриб, насиҳат йўли билан чорасини топмоқ истади. Кўп панд-насиҳатлар қилди, аммо бу насиҳатлар балонинг олдини олишда ёрдам бермади. Устоз қараса, илму ҳикматлари зоеъ бўлиб, неча йиллик чеккан заҳматлари бекор кетмоқда. Беназир файласуф ҳар қанча ўйлаб кўрмасин, бу дардни даволашнинг иложини топа олмади. Охири махфий чора қўллаб, у гўзалга кучли бир дори берди. Гўзал дорини ичгач, оҳу фиғон тортганча йиқилди, аҳволи вақт ўтган сайин тобора ёмонлаша бошлади.
Йигит уни тузатиш учун турли чоралар қўллаб кўрди, аммо улар ҳеч бир фойда бермади, санам касалликдан тузалмади. Бу мушкилотга мубтало бўлган йигит чора топмоққа ожиз қолгач, устози ҳузурига ғамгин бир ҳолда кириб борди. У бошини маломат билан қуйи солганча, кўп ҳижолат чекиб, ўз ҳолини баён қилди. Устоз шогирдининг бу хил эҳтиёжмандлигини кўриб, даволаш учун бемор қошига келди. У шогирдига деди:
— Тур, сен бугун хизматга бор. Искандарга қуллигингни бажо келтир. Мен беморингни даволаб, париваш ёрингни, тузатаман.
Шогирд устоз сўзларини қабул қилиб, йўлга равона бўлди.
Устоз касални даволашга киришди. У меъдани тозалайдиган беҳад кучли бир дори тайёрлаб, касалга берди. Хаста бу дорини ичди. Устод ўз маҳрамларига, касалнинг ҳолидан воқиф бўҳб, тоғора ушлаб, эшик тагида туринглар; у нимаики қайт қилса, тўкиб юбормасдан, бир хумчада асранглар, деб буюрди. У шу сўзларни айтиб, ташқарига чиққани замон дори ўз кучини кўрсатди. Қиз ичидан касаллик келтириб чиқарган балғамларни суриб чиқарди. Қиз узлуксиз қайт қила бошлади. Бу пайтда устоз ташқарида эди. Хастанинг на бир мадори, на жисмида бир қатра қони қолди. Ундаги балғам, сафро, савдо ва қон даф бўлгач, суманбар мажолсиз бир ҳолга тушди.
Кечқурун йигит уйига қайтди. Донишманд унга: "Кириб, ёрингга боқ!"- деди. Шогирд уйга кириб, ўзининг аввалги шўх ва дилкаш ёрини кўрмоқ истади. Аммо қараса, маҳбубаси ўрнида буришиб кетган бир нохуш жисм ётибди. Йигит уни таний олмай: "Менинг ёрим қани? Сарв бўйли лоларухсорим қани? - деб сўради. Ҳамма нарсани чуқур билувчи донишманд олим буни эшитиб: "Мен берган идишни келтиринглар, нозанинни ошиқига еткаринглар",- деди. Бу сўзни эшитганлар идишни олиб келдилар. Унинг ичи турли ахлат, макруҳ қусиқлар билан тўла бўлиб, сассиқ ҳид бурқсиб турарди. Шунда устоз шогирдига қараб:
-    Ма, ол, сенинг паризодинг шудир! Гул юзли сарвиқоматинг ҳам шу! Сен мубтало бўлган шундан бўлак нарса эмас, сен шунга ошиқ ва мафтун бўлган эдинг,— деди.
Бу сўзларни эшитган йигит устоди олдида ҳижолатда қолди. Устоз уни бу қийин аҳволда кўриб, шундай деди:
-    Эй фарзанд, эҳтиёж туфайли унга эмас, аслида сенга илож топдим. Сен яна ошиқсану у маҳбубангдир, у яна сени шайдо айлаган ёринг бўлиб қолади. Аммо бу хил ошиқлик, эй тушкунликка учраган киши, пок ишқ аҳли олдида уятлидир!

111
Яна бирқушнинг Ҳудҳуддан саволи Яна бир савол берувчи фиғон тортиб, деди:
-    Эй яширин сирларни билувчи! Мен бу йўлда ўлиб қолишдан қўрқмоқдаман. Манзилга етиб бормасдан бурун жон таслим этишим мумкин. Бу хил улкан хавф қаршисида қандай бардош бера оламан?

112
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд унга деди:
-    Эй хаста дилли ожиз! Ўйлаб кўр, бу оламда абадул-абад қола олмайсан-ку. Кимки бу дунёга келган бўлса, оқибат этак силкиб кетади, кўкси ажал тиғидан ёрилади. Маърифат аҳли шуни исботлаганки, бу жонли ҳаёт охир ўлим билан тугайди. Фақат ориф бўлмаган беақл кишиларгина ҳар бир киши бошида муқаррар содир бўлувчи бу воқеадан бехабардир. Агар жаҳонда минг йил яшасанг ёки бир зум умр кўрсанг, барибир ажал сенга омонлик бермайди. Авлиё ҳам бу гирдобдан қочиб қутулмайди, пайғамбар ҳам бу айланишдан халос бўлмайди. Киши қанчалик ваҳимага тушмасин, қанчалик қайғурмасин, бан бир озод бўла олмайди. Унга чап бериб қутулиш йўқ; пора бериб ҳам халос бўла олмайсан, ажал тиғи ўз жаллодлигини қилади. Йиғласанг ҳам, ёлворсанг ҳам бу йўлдан бормасликдан ўзга иложинг йўқдир. Зоҳид ва ярамас киши ҳам, шоҳу гадо ҳам бу йўлни адо этади. Шунинг учун ундан қўрқиш кишига ҳеч бир фойда келтирмайди, балки ортиқча ташвиш чеккани қолади. Ўлмоқликдан бошқа илож йўқ экан, унинг фармонига қулоқ солмоқ яхшироқдир.

113
Ҳикоят

Нақл қиладиларки, юксаклик чўққисининг юлдузи, улуғ элчи Сулаймон пайғамбар кунлардан бир кун тахт устида дам олиб ўтирар эди. Дев ва парилар унинг фармонига мунтазир бўлиб туришар, оламдаги барча махлуқот: инсонлар, ёввойи ҳайвонлар ва қушлар унинг хизматида қўл қовуштириб турарди. Буларнинг барига унинг фармони нуфузли бўлиб, барчаси унинг эҳсонидан умидвор эдилар.
Олдида бир оқил одам хомуш жим турарди. Шундай ҳолатда пайғамбар қошига бир малак учиб келди. У осмон жаллоди - жон олувчи Азроил эди. У пайғамбарга таъзим ва салом бажо келтиргач, шундай арз қилди:
-    Эй карамли кишилар фахри! Илоҳиёт ҳикмати ниҳоятда махфий бўлиб, ундан ақл ҳайратга тушади. Олдингда турган мана бу азиз киши ўлишга ҳукм этилган. Умрининг ажал паймонаси тўлиб, юқоридан ҳукм келди, мен унинг ёнига шу соат қатл тиғини санчиб, Ҳинд иқлимида унинг жонини олишим керак. Ушбу ишдан бағоятда ҳайратдаман ҳам
дам-бадам ўзимдан ваҳимага тушмоқдаман.
Азроил шу сўзларни айтаверсин, пайғамбар олдида турган бояги нотавон киши келиб, ер ўпди ва кўз ёш тўккан ҳолда шундай деди:
-    Эй улуғ пайғамбар! Бугун ўз ҳолимга беҳад ҳайронман, ўлим ваҳимасидан бениҳоя паришонман.
Шундай бир чора қилки, мен бу мамлакатда бўлмайин, чунки кўзим ваҳимадан қоронғулашиб кетмоқда.
Шунда Сулаймон шамолга: "Уни ҳавас қилган жойига олиб бор! Қаерда тўхташни истаса, ўша ерга қўй ва кўнглидан хижилликни даф қил!" деб буюрди. Шамол уни барча аъзойи баданига ғавғо солганча тез учириб олиб кетди. Бояги киши шамолга Ҳиндистон томонга учишни ишорат қилди ва шу ерга етгач, ундан нарига ўтмади. Ва шундай деди: "Шу ерда менга дам бер, чунки бу эр менга ёқиб қолди". Шу сўзларни айтиб, сувори пастга тушди, унинг тез учувчи оти - шамол ўз йўлида давом этди. Шу пайт бу ерга Азроил этиб келди ва Аллоҳ қудратига кўп офаринлар айтиб, уни марҳумларга яқин қилди. Кимдаким шамол билан бирга елиб-югурса ҳам жонини олиш Азроилнинг ишидир.

114
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи сўради:
-    Эй зоти пок! Мен умрим борича тиришдим, аммо мақсадимга ета олмадим. Кўрган-кечирганим ғамдан иборат бўлди. Бу йўлдан борувчи дунё машаққатларини кам тортган хуррамдил одам бўлиши керак. Аммо мени тирикчилик ташвишлари ғамгин қилиб қўйган. Жоним ҳар доим бир ғам билан жароҳатланади. Қайси кўнгилхушлигим билан бу йўлни босиб ўтай, ахир? Кўнгли хушлар борадиган жойга мен бора оламанми?

115
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд унга деди:
-    Эй ғамгин табиатли! Қисмат сенинг зотингга ғамни баҳона қилиб кўрсатишни ёзибди. Бу водийни босиб ўтиш учун, шубҳасиз, ҳақиқий эрлар ғамга йўл озиғи сифатида қарайдилар.
Йўл ғамини чекиш мард кишиларнинг ишидир. Йўлда ғамсиз кишини киши деб атамайдилар. Мардлар ғамгинликдан шод бўлади, бу хил тутқунлик улар учун озодлик билан тенг. Машаққат остида ётган бу жаҳон бошдан-оёқ ғам манзилидир, унда ҳар бир тоифадаги киши бирон-бир ғамга мубталодир. Олам аҳли кўнглида ғами бўлса, муҳими одамлар ғамидир. Аммо аҳли яқинлар йўл ғамидан доимо ҳазир бўладилар. Агар кишиларга аввалги ғам, яъни олам ғами манъ этилган бўлса, одамийлик учун кейинги ғам - одам ғамини ейиш мақсадга мувофиқдир. Бордию сен бурунги ғам қўлида хору зорлик тортган бўлсанг, эй ғамгин, бу йўлга кириб, ўзингни хурсанд қил. Сўнггисидан ғамгин бўлсанг, шод бўл, чунки кўнгил ундан обод бўлади. Муҳаббат аҳли ғамдан шод бўлади, негаки номурод бўлмоқлик улар учун айни муроднинг ўзидир. Мақсад муродга етишмоқ учун йўл ғамини чекиш керак, фақат шу ғамгина кўнгилга нажот бағишлайди. Кимда бу ғам йўқ экан, у эр киши эмасдир. Чунки ғам озуқаси билангина бу йўлни босиб ўтиш мумкин.

116
Ҳикоят

Мисрда бир олий ҳимматли киши бўлиб, у маъно оламининг соҳиб давлати эди. Унда айш-ишрат қиҳш учун жаъмики нарса тайёр эди. Бу борада нимани ўйлаган бўлсанг, унда бундан юз марта ортиқ бор эди. У жаннатмакон қаср ичида манзил тутган бўлиб. ҳурлар каби эўзал бир маҳбуба билан улфат эди. Лекин у олий сифатли пок зот буларнинг барчасига беилтифот қарарди. Ҳажр зиндонида қолган Юсуф каби унга ҳам доимо дард ва ғам чекиш ёр эди.
Ундан сўрадилар:
—    Эй кўнгли қайғуга шерик бўлган пок зот. Бизга бу яширин сирингни равшан эт! Сенда шунча кўнгил очувчи шодлик асбоблари муҳайё бўла туриб, нечун хотиринг хуррам эмас? Нечун ғамдан ўзга нарсани кўнглинг ҳамдам этмайди.
У шундай деди:
—    Йўл аҳли учун бу жаҳон зиндондир, чунки унинг истагани кўздан яширинган. Асосий иш шуки, инсон кўнгил истаганига етишга қадар барча йўлни босиб ўтиши лозлм. Зиндонда ҳам киши хуррам бўладими?! Киши ғамхонада беғам ўтира оладими? Мен ҳақиқий ёримдан айрилиқда армон чекаман, шунинг учун гарчанд Эрам боғида бўлсам-да, ўзимни зиндонда деб ҳисоблайман. Унинг васли гулзорига етишмагунимча ғам ташвишидан халос бўла олмайман.

117
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи сўради:
—    Эй беназир! Мен ҳақ амрини бажо келтирувчиман. Мен унинг фармонига доимо мунтазирман, бундан у қаҳр қиладими, эҳсон кўрсатадими, мен учун бан бир. У ҳар қандай иш буюрса, мен уни адо қиламан, рад этса ҳам, қабул қилса ҳам унинг ўзи билади. У нима буюрса, ёзу қиш ўшани бажараман, рад ёки қабул қилиши билан менинг ишим йўқ. Менинг одатим амрига итоат этиш бўлиб, уни адо қилсам, ўзимни бахтли деб биламан.

118
Ҳудҳуднинг жавоби
Ҳудҳуд унга деди:
—    Бу сўзларинг яхши, аммо бу ҳақда сенинг ўзинг айтмай, балки сен ҳақингда бошқалар сўзлаганида янада яхшироқ бўлар эди. Чунки доимо барҳаёт ҳақ кишилар учун бу йўлда камолотга эришмоқни насиб этган. Кимки унинг фармонига итоат қилиб, уни бажарса, бу йўлда унинг мартабаси улуғ бўлади. Кимки унинг амридан бўйин товласа, у рад этилиб, унинг иззатли қасридан узоқлаштирилади. Унинг фармонини бажарувчи эса келажаги қутлуғ, мақбул киши саналади. У амрига итоат қилишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди ва бусиз бир сония ҳам ором бўлмайди.
Бироқ ҳар қанча итоат қилиб, унинг амру ҳукми билан тоат-ибодат қилса ва ўзининг бу иши билан фахрланиб мақтанса ҳамда кибру ҳавога берилса, бундан жонига офат етади. Унинг эртаю кеч қилган озу кўп барча тоат-ибодати, борию йўғи — ҳаммаси ҳеч бўлади.
Кимки ўзининг қилган ишларини рўкач қилмасдан, унинг олдида бору йўғини тенг тутса ва манманликка берилмаса ҳамда қилган тоатларини бир қора чақадек деб билса, у киши бахт-саодат кўчасига киради ва ўз тақво ҳамда ибодатларидан наф топади. Бундай киши ўз тоат ва тақводорлиги мевасини тотиб, бу иш маъносидан баҳраманд бўлади.

119
Ҳикоят

Аллоҳ Одамни яратмасдан илгари, унинг танасига руҳ шамини киритмасдан бурун барча малоикалар тоат ва тақвога мжуъ қилиб, унинг одоб ва русумларини бажо келтиришар эди. Уларнинг барчасига Азозил(Иблиснинг жаннатдан қувилмасдан аввалги исми) бошлиқ эди. У буларнинг мушкулларини осон қилувчи муршид эди. У ҳақ амрига итоат қилиб, неча минг йил тоат-ибодат билан машғул бўлди. Унинг бу борада қилган ишларини тавсифлашда нутқ лол қолади, ҳатто ақл билан тасаввур қилиш ҳам амримаҳол. Нақл қилишларича, бутун ер юзаси ва коинотдаги тўққизта олий фалакда у нотавонлик билан сажда қилиб юз қўймаган бирорта бўш жой қолтнаган эмиш.
Аллоҳ Одамни яратди ва уни ўзига маъшуқ этиб, ўзи унга ошиқ бўлди. Барча инсонлар ичида энг яхшиси ҳисобланган Одамга ҳамма малоикалар сажда қилсин деб буюрди. Малоикаларга шундай амр этилгач, улар ҳазрати Инсонга сажда қилдилар.
Бироқ неча минг йил ибодат қилиб, унинг амри билан тақво ва тоат айлаган Азозил ғурурланиб, Одамни писанд этмади ва унга сажда қилишдан бош тортди. Шу бўлсдан Аллоҳ малоикалар тўдаси ичидан уни рад этди. Кўнглидан ибодат завқини чиқариб олиб, бўйнига лаънат тасмасини боғлади. Унинг неча минг йил қилган ибодати зоеъ бўлиб, ўзи ҳақ даргоҳидан қувилди.
Шуни яхши англагилки, илоҳ бу йўлда фақат ўзини ўйлаб, манманликка берилишдан ҳам ортиқроқ гуноҳ йўқ деб ҳисоблайди. Ўзни кўрмоқ - тоатни кўрмўқ билан тенг бўлиб, қилган ишларини кўнглига келтириш - миннат қилиш демакдир.

---

120
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи шундай деди:
-    Эй сарафроз! Кимки ҳақ йўлида пок ошиқ бўлса, унинг фойдаси нимадан иборат бўлади. Бу менга яширин қолмоқда, шуни шарҳ этиб берсанг. Чунки мен бу йўлда покликка эришдим. Ожизона сиғиниб, шунга муяссар бўлдим.

121
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд деди:
-    Бу иш мушкул бўлиб, Аллоҳ кимнинг ёри бўлса, ўшанинг иши осон кўчади. Ҳар бир олий табиатли киши бу давлатни қўлга киритса, бу йўл учун ундан ортиқроқ озуқ йўқ. Яъни бу йўлнинг озуқаси беозуқаликдир. Киши ҳар қандай озуққа банди бўлишдан озод бўлмоғи лозим.
Лекин унинг шарти шуки, агар бу йўлга кирган киши бошдан-оёқ тоат ва зуҳдини, фойда ва зиёнини, бона йўғини - ҳамма-ҳаммасини жамъ этиб, ҳақ йўлида фано ўтида покласин ва ўзи завқ билан уларни куйдириб, кулга айлантирсин. Бу кулни бошдан-оёқ ҳавога совуриб, улардан ҳеч асар қолдирмасин.
Сўнгра кўнгилга афғон шамоли, балки бу чаман сари найсон шамолини эсдириб, қилган барча ишларини мутлақо кўнглидан чиқариб ташласин. Нимаики иш қилган бўлса, ҳаммаси кўнглидан чиқиб кетсин. У ўз вужудини шу тариқа йўқ қила олса, бу йўлга қадам қўйса бўлади.
Айтадиларки, агар у яхши воқиф бўлса, бу йўл бир қадам-дан иборатдир. Бу қадам йўқу борини ҳеч бир асар қолдирмасдан ёқиб юбориш демакдир. Бу қадам қўйилгач, у матлубга етишади, ҳижрон ўртадан кўтарилиб, маҳбубга қовушади.

122
Ҳикоят

Шоҳ Иброҳим ибн Адҳам (балхлик шоҳликдан воз кеҳcган шайх, 777-й.в.е.) деган киши бор эди. Унинг иши бу йўлда таслим бўлишдан иборат эди. У ҳақ йўлида дин муршиди бўлиб, садоқатли ошиқ ва покиза инсон эди. Бу йўлда у мулки, тахти ва мамлакатини тикиб, бошидаги тожини тарк этди. Юз минг илтижо билан эгнига жанда кийди.
Ҳалол ошиқ бўлган бу ринд сафарга чиқди. Балхдан Нишопур томон йўл олиб, у ерни вайрон, бу ерни обод айлади. Бу гавҳар ўша конда мақом тутиб, етти йил бир тоғни ўзига макон этди. Бу ерда у кундуз кунлари рўза тутар ва шомдан то азонгача ибодат қиларди. Кундузлари водийдаги ўтин ва хасларни бир қучоқ қилиб боғлар эди. Уларни елкалаб, бозорга олиб бориб сотар ва тушган пулга шом учун ифторлик олар эди. Шу тарзда кўп риёзат чекиш оқибатида, жисми қилтириқдай бир ҳолга келган эди.
Кунлардан бир кун у ўтин орқалаб, азоб-уқубат чек-канча шаҳарга бораётган пайтда бир гуруҳ руҳонийлар унинг сулукда нимага эришганини имтиҳон қилиш учун йўлини тўсдилар. Улардан бири уни бир мушт урди. Шунда фақирлик ва йўқлик йўлига кирган уларга шундай деди:
—    Сиз истаган нарса Балхдан бу ёққа йўл тутганрнгда ўша томонда қолиб кетди! Имтиҳон қилувчилар: "Ҳали у етилмаган экан, бу ўтин остида ҳануз хом экан. Чунки
Балх ҳали ҳам унинг ёдидан чиқмабди. У яна бир неча йил шундай машаққат чекиши зарур, шояд мулки ёди унинг хаёлидан кўтарилгай",— дейишди.
Орадан бир йил ўтди. Яна ўша икки-уч киши уни синамоқчи бўлиб, йўИда кетаётган ҳолда учратди. Улар имтиҳон шартини бажо келтириб, унга бир мушт туширдилар. Аммо бу сафар султондан ҳеч бир садо чиқмади.
Бу ҳолни кўрган имтиҳон қилувчилар унинг додига етиб "У энди ўз мақсадига эришибди, энди ўз мазҳабида камолга етибди", дедилар. Шукрлар изҳор қилиб, ўзларини султонга таништирдилар. Кейин улар бир-бирларига ҳамдаму ҳамкор бўлиб, Каъбани зиёрат қилишга жўнадилар. Шундан сўнг шоҳга чин шоҳлик етишди, йўловчилар ҳам бундан огоҳ бўлдилар. Унинг кўнглида ғайр (бошқа) ёди мавжуд бўлганда, илоҳий сирларни билишга парда тортиларди. Ғайр ёди кўнглидан батамом йўқолгач, парда кўтарилди, у уйнинг тўрига йўл топди. Кимки, ана шу хил йўқликка эришса, эй енгил-елпи ҳавас эгаси, билгилки, уни чин ошиқ деб атайдилар!

123
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи сўради:
-    Эй ҳушёр! Мен беҳад баланд ҳиммат эгасирриан. Агар юқори ҳимматли бўлишликнинг кишиларга нафи бор экан, унда менга ҳам бирор фойда ошкор бўлмоғи керак. Мен ўзим заифману, аммо ҳимматим ниҳоятда улкан. Маъноларнинг мағзини чақувчи бу маънида қандай сўз айтади?

124
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд унга шундай жавоб берди:
—    Агар бу даъвоинг чиндан ҳам рост бўлса, ундан ушбу йўИда кўп наф топасан. Агар камбағал кишиларнинг ҳиммати баланд бўлса, шунга яраша иззат ва мартабалик бўлади.
Агар ҳиммат бир гавҳар бўлса, инсонни садаф деб ҳисобла, бу садафга асл шараф ўша гавҳар туфайлидир. Агар кишида ҳиммат бор бўлса, унга тахт ва амалнинг кераги йўқдир, мулк ва мол-дунё ҳам унинг кўнглига ёқимли туюлмайди. Кимнинг нақд молу мулки бўлмаса ҳам, ҳиммати бўлса бас, шунинг ўзи унинг учун катта давлатдир. Зеро, ҳиммати баланд киши, ҳар қандай ишни бажара олади. Ҳиммат ҳақиқий эр кишини эътиборли қилади, бунга мансаб, мулк ва хазинанинг ҳеч бир дахли йўқ. Агар инсонда мол-дунё бўлса-ю, ҳиммат бўИмаса, у ақлли кишилар наздида ҳеч қандай обрў-еътибор топа олмайди. Кимки, олий ҳиммат эгаси бўлса, бу хислати унга иқбол ато этади. Агар шоҳга Аллоҳ паст ҳиммат ато қилган бўлса, ундай шоҳдан олий ҳимматли гадо яхшироқдир. Агар шоҳ ҳиммат бобида паст бўлса, у ҳимматли гадодан мағлуб бўлади.
Инсонлардаги гўзаллик ҳиммат туфайлидир, ёмон нафснинг жазоси ҳам ҳимматдандир.
Паст ҳимматли баланд бахт топса ҳам, у тоғлик толеъи паст кишидек қадрли бўла олмайди. Ёлланма чўпон мингта қўйни боққани учун маълум ҳақ олиб, қўйларга посбонлик қилади. Агар бўридан бу қўйларга хавф-хатар етишса, бундай ҳолда у чўпондан бир ит яхшироқдир! Хазинаси бона ҳиммати йўқ кишига ана шу чўпон ва қўй ҳодисаси мисол бўла олади. Унинг хазина қоровули ва қўйга қўйилган чўпондан фарқи йўқдир. Оқибатда бир ринд табиатли ҳимматли киши бу бойликни қоига киритиб, уларни бир гадога ҳадя қилиб юборади. Агар ринд ҳақиқий ҳиммат ва карам эгаси бўлса, унинг учун бутун бир хазинани ҳадя этиш бир пулни харж этишдек оддий бир ишдир.

125
Ҳикоят

Ҳикоят айтувчилар ўз асарларида ҳимматли кишилар ҳақида шундай нақл ёзиб қолдирганлар: қиёмат куни ҳар ким ўз қабридан бош кўтариб чиқар экан. Зоҳид ҳам, фосиқ ҳам, гадо ҳам, бой ҳам Маҳшар томон йўл олар экан.
Бунда олий мақоми муршид бўлган Жом Шайхи маст Зинда Пили Аҳмади Жом (форс-тожик мутасаввуф шоири (вафоти 1141-й.)) каби қадам ташлаб, дўзахда ётган кишиларга ибрат кўзи билан бир-бир назар солибди. Қараса, одамлар турли қийноқ ва азобларга дучор этилган экан, бундан унинг ҳиммат денгизига изтироб тушибди. У Аллоҳга кишиларни бу хил машаққатдан халос қилмоқ учун шундай муножот қилган экан:
-    Эй Аллоҳ! Барча дўзах аҳлини: хоҳ у кексаю ёш, хоҳ у юқори ёки қуйи табақа вакили боисин - барчанинг қилган гуноҳидан ўтгил! Уларни ёрлақаб, марҳамат кўрсат ва ҳаммасини дўзахдан озод қил! Бу ишни қилиш сен учун осон, уларнинг бору йўқлиги сенга барибир..
Бунга рози бўлмасанг, менга шундай жисм ато этгилки, у билан бутун дўзахни тўлдириб юборай. Агар мақсадинг одамларга азоб бериш бўлса, у ҳолда бу нотавонлар ўрнини, майли, мен эгаллай!
Юксак ҳиммат эгаси бўлган олижаноб ринд шафоат кунида ҳаққа шундай хитоб қилар экан.
Кимки бундай ҳиммат эгаси бўлса, унга бунинг эвазига шунга лойиқ мукофот ҳадя этилади. Ҳиммат ҳумойи ўз қанотларини ёйгач, ундан юз туман минг халқ нажот топади.

126
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи сўради:
-    Эй пок сайр этувчи, кишида инсоф бор бўлса, бунинг эҳсони нимадан иборат бўлади? Ҳақ менга инсофли бўлишни қисмат этиб, жонимга ана шундай неърҳатни озуқа қилди. Агар кишида шу хил сифат бўлса, у Аллоҳ ҳузурига етиша оладими?

127
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд шундай деди:
—    Бу яхши гап. Бу одат ҳамма кишилар олдида эъзозланади. Одам учун яхши сифатлар кўп, аммо улар ичида энг шарафлиси инсофдир. Кимнингки инсофи йўқ экан, у инсон саналмайди. Кишининг феъ1-атворида инсофсизликдан ортиқ нуқсон бўлмайди. Бу сифат ҳақиқий
мардларнинг ишидир, ҳар қандай киши ҳам унга етавермайди. Ноинсоф киши — одам эмас. Одам инсоф истамайди, аммо беради. Ҳақиқат аҳли кишилардан инсоф талаб қилмайди, чунки уларнинг ўзи инсоф эгасидир. Агар кимки ўзи инсофли бўлмасдан, ўзгадан инсоф талаб қилса, у ҳақиқий ноинсофнинг ўзгинасидир.

128
Ҳикоят

Хўжа Муҳаммад Порсо(Баҳоуддин Нақшбанд шогирди. Вафоти - 1419-й.) исмли олий насабли динпарвар Хожа Маккани зиёрат қилмоқ учун ислом Каъбаси томон йўлга чиқди. Хожа Абу Наср(вафоти - 1460-й.) унинг хизматкори, ходими, фарзанди ва энг яқин кишиси эди. Улар мақсадга мушарраф бўлгач, бунинг учун маъбудга шукрона билдирдилар. Ҳар нимаки фарз бўлса, ўшани адо этдилар, мақсад - халқнинг ҳажини дуо орқали қабул эттириш эди. Халқ ҳамжиҳатлик билан бу ишни қабул этишни Хожага топширишган эди. Олти юз минг ҳақни изловчи йўловчилар Хожага бу илтимосни тайин қилишди.
"Қудсия" ва "Фаслул-хитоб" каби асарларнинг соҳиби бўл-ган Хожа жамоатга қараб шундай жавоб берди:
—    Менга бу ишни бажаришни топшииган экансиз, мен айтганларингиздан ташқарига чиқмайман. Аммо бу ишни бажарувчи киши ҳеч шубҳасиз фазлу камолда юксак ва инсоф оламида яккаю ягона бўҳши керак, шунинг учун бу вазифа менга эмас, балки Абу Насрга муносибдир. Яхшиси, аср кишилари ҳақига у дуо қила қолсин.
Хожа Абу Насрни шу янглиғ таъриф билан элнинг дуосини ўқишни унга таклиф қилди. У кўрсатган бу инсоф ва эҳсонни кишилар бошдан-оёқ сидқидиллик билан қабул этишди.
Хожа Абу Наср минбарга чиқиб, эл ҳақига дуо ўқиди. Халқ ҳожатини чиқариш учун Аллоҳ олдида муножотлар қилди. Хожа эса минбар ёнида чин дилдан узлуксиз равишда "омин" деб турди.
Дуо охирига етгач, минбар устидаги киши шундай деди:
—    Эй қудратли Аллоҳ! Агар менинг дуоларим мустажоб бўлмаса, пастда турганнинг "омин"ини зоеъ қилмагил!
Бу сўзлами эшитган олти юз минг киши фарёд чекиб, каттаю кичик зор-зор йиғлади. Одамлар уларга офоринлар айтиб, ҳам отаси, ҳам ўғли инсофига қойил қолишди.
Шундай қилиб, инсон учун инсофдан яхшироқ сифат бўлмайди, буни фақат маърифатсиз кишиларгина англамайди.

129
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи сўради:
—    Йиғин орасида бандасига адабсизлик қилиш жоизми? Сидра дарахти устида ўтирган юксак мартабали қушга оддий бир қуш адабсизлик кўргизса ва бу хатти-ҳаракати билан бургут журъатини намоён этса, натижаси қандай бўлади? Йўқса, бу такаббурлик деб ҳисобланадими?

---

130
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд деди:
—    Бу саволингга жавоб беришда икки ҳолатни кўзда тутмоқ керак: кимки шоҳга беадаблик қилар экан, у бу даргоҳнинг ўз махсус кишиси бўлмоғи лозим. У ўзлик бандидан халос бўлиб, "ўз"га "у"лик билан мансуб бўлмоғи керак. Шунда бу ҳар қандай сўз айтса у дегандек бўлади, яъни "бу"лик ва "у"лик ўртадан кўтарилади. Четдан қараганда бу гарчанд журъатдек туюлса-да, лекин маъно юзасидан у ваҳдат - бирликни билдиради. Ёки киши ишқ савдосида паст, ҳам ошиқ, ҳам ошуфта ва маст бир мажнун вақтида ўз ихтиёри бўлмасин. Аммо сўзларида саркашлик қилмасин: на кибр ва на ғаразга йўл қўйсин. Улар фақат муҳаббатдан иборат бўлса, унга лойиқ келадиган нарса йўқ. Бундай киши ҳақ билан мутжақликка эришади-да, ҳақдан ўзга калимани айтишга тили бормайди.

131
Ҳикоят

Бир олийсифат девона киши бор эди. Халқ унга "Мажнун ал-ҳақ" ("Ҳақ йўлидаги девона") деб лақаб қўйганди. Чунки ҳақ ёди унга маҳбуб, тун-кун бу ёд ила мағлуб эди. Бирор сўз айтмоқчи бўлса, доимо ҳаққа хитоб этар, жавобини ҳам ҳақ тилидан берар эди.
Бир баҳор айёмида у байтуллоҳ — Каъбани зиёрат қилиш ниятида Сафарга чиқди. Йўлда кўп машаққат тортди, бундан жисми озор топди. У минган улов ҳам ғоят заиф эди.
Атрофга қоронғулик тушиб, ёмғир ёға бошлади. Девона энди йўлни давом эттириш қийинлигини билди. Шу яқин ўртадаги бир вайрона жойни кўрди ва эшагидан тушди. Эшагини Аллоҳга толпшириб: "Эй Аллоҳм, эшакдан хабардор бўлиб тур!"— деди.
Уловини ташқарига қўйиб, ўзи вайрона ичига кирди. Бир оздан сўнг уйқу ғолиб келиб, боши остига бир кесак қўйганча кўзи уйқуга кетди. Эшак ташқарида қолди.
Девона уйқуга кетгач, баҳор булутлари шаррос қуя бошлади. Вайрона ичига ҳар ёндан томчи ўтиб, телбанинг уйқусини учириб юборди. У ўрнидан туриб, ёмғир тинишини вайронада кутди. Ниҳоят, ёмғир тиниб, телба ташқарига чиқди. Қараса, эшаги йўқ! Бундан у беҳад изтиробга тушиб, Аллоҳга ғазаб билан хитоб қила бошлади:
-    Мен сенга эшагимни топшириб эдим, сен эса менга бағоятда яхши карам кўрсатиб, уни қойил қилиб асрадинг! Эл сеҳинг меҳмонлигингга борса-ю, эшагини водийга қўйиб юбориб, сенинг ихтиёрингга топширса, сен эса бепарволик кўрсатиб, ғафлат ичра унга қарашни унутиб қўйсанг?! Эшагимни асрамоқни ўзингга ор билиб, қоронғу тунда уни кўринмайдиган қилиб қўйдинг!!!
Телба аччиғланганча ғўлдираб, йўқолган эшагини пасту баланддан қидирарди. Шу пайт жуда равшан бир чақмоқ чақилиб, бутун оламни нурга тўлдириб юборди. Қараса, эшаги хас-хашакка оғиз уриб ўтлаб юрган экан. Телба уни кўриб, қувониб кетди ва эшагига миниб яна йўлга равона бўлди. Қаҳридан тушиб, ҳаққа энди лутф билан меҳрибончилик кўрсата бошлади:
-    Эй менинг жисм аро жоним Аллоҳ, балки сенга юз жоним фидо боисин! Гарчи ўшанда эшагимга қарамай, кўздан яшириб, бўйнига арқон богламаган эдинг. Шу важдан менда беқарорлик юзланди, қаҳрим билан сенга олифталик қилдим. Чунки мен эшакни сенга топширган эдим-да, сен эса омонатни менга топширишда ҳаялладинг. Аммо мени ғамгин ҳолда кўриб, табдир ҳам топдинг. Чорасозлик қилиб, чақмоғингни чақиб, кўз ёритар машъалингни ёқдинг. Кўзимга эшагимни кўрсатиб, ўз лутфу иноятингни изҳор этдинг.
Гарчанд мен сенинг бу ишингдан ғазабланишга тўла ҳақли бўлсам ҳам, лекин сен қилиш мумкин бўлмаган ишларни қила оладиган, тушуниш қийин нарсаларни тушунадигансан; шунинг учун менга эътибор қилиб, йўқолган нарсамни топиб бердинг. Бу билан сен айтган гапларим учун мени мажолсиз бир ҳолга солдинг, шармандаи шармисор этдинг.
Сен нима иш қилган бўлсанг, мен тамом унутдим. Сен ҳам орадан кўнгилсизликни кўтар, лутфингни изҳор қил. Ўтган ишни унутиб, ҳозир мен қатъий бир фикрдаман, сен ҳам унутсанг яхшироқ бўларди. Ахир мен сени ҳеч қачон ҳижолатга солиб қўймайман. Сен ҳам мени уялтирмагин. Мен сени воқеада афв этдим, сен ҳам энди мендан кўнглингни соф тут!
Девона шу сўзларни айтиб, ҳар дам ўзини ўзи мақтар, Аллоҳга ҳам турли меҳрибончилик кўрсатар эди. Телба айтган бу сўзлар гарчанд номақбул бўлса-да, муҳаббат туфайли содир бўлгани учун мақбул эди.
Агар ҳар бир мажнун Аллоҳга шунингдек сир айтса, у беиболик ва эркалик қилмоғи мумкин. Чунки бундай кишилар Аллоҳга суюклидир. Суюкли кишининг эса ҳар бир қилган иши ёқимлидир.

132
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи деди:
-    Эй йўл кезувчи! Мен ўзгадан бутунлай озод ва ҳоли бўлганман. Аллоҳ хаёли билан ўзимни доимо хуш тутаман, зора бир кун унинг висолига етсам, дейман. Мен ундан шу тариқа бир нафас ҳам айрилиқда бўлмаганим ҳолда, қани айт-чи, нима учун у томонга сафар қилишим керак.

133
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд унга шундай деди:
—    Сенинг бу сўзларинг қуруқ даъводан иборатдир. Уларнинг маъно билан ҳеч қандай алоқаси йўқ. Ҳеч бир киши ўзини мадҳ қилиб, бунчалик лоф урмаган эди. Сен шуни билки, ою йил машаққат чекиб, ўз-ўзингни муттасил мақтамоқдасан.
Сен, ҳақ билан бир бутунман, бу унинг учун маъқулми ё номаъқулми, дединг. Аммо сен бу гапларни айтганинг билан рост гапирган бўлмайсан. Унинг олдида қандай ҳолат бўлишини ҳам билмайсан. Сен бу хил қуруқ даъводан лоф ураверма. Тоинки унга бу сўровинг ҳали маъқул келиш-келмаслиги ҳам номаълум. Сен нима деган бўлсанг, у бунга эътибор қилмайди. У нимани лозим кўрган бўлса, шуни мўтабар тутмоқ керак. Агар у иноят қилиб сўзларингни қабул қилмаса ҳар қанча қуруқ гап айтганинг билан унга кифоя қилмайди. Бу хил бемаъни сўзларни айтгандан кўра, унинг лутф ва эҳсонига кўз тиккан авлодир.

134
Ҳикоят

Шайх Боязид Бистомий сирлар хазинасининг покдомони ва маъни аҳлига, мамлакати тахтига йирик аллома бўлиб танилган. У бу дунёни тарк этди ва нариги дунёнинг жаннатмакон ерида базм қурди. Бир кун бир муриди уни тушида кўриб, сўради:
—    Эй май аҳли ичида сархушликда ягона бўлган зот! Ҳаёт бағишлаб, адолат кўрсатувчи Аллоҳ сенга нима қилди? Бизга ҳолингдан хабар бер. Сендан айрилиқда кўп алам чекдик, ўз аҳволинг ҳақида гапириб, бизларни тинчлантир.
Комил муршид унга шундай деди:
—    Лаҳад қаъри макон бўлган замон савол берувчи малоикалар ҳозир бўлдилар. Улар мендан: "Сенинг яратувчинг ким ва абадий мураббийинг ким?" деб сўрадилар.
Мен дедим: "Бу сўзни мендан сўраманг, агар саволларингизга жавоб бермасам, айбга буюрманг. Яхшиси, унга бориб, сўраб кўринг-чи, у бандалик қилишимга йўл берармикан? Агар у мени ўз қуллигига қабул этса, шунинг ўзи сизлар учун жавоб ўрнида ўтади.
Чунки сиз мени даргоҳда банда деб англанг, иқбол ва юксаклик тахтининг қули деб билинг. Агар у мени қабул этиш бахтидан ноумид қилса, ҳажрида мудом овораман. Унда мени рад этилганлар қаторида деб билинг ва кўнглингиз нимани истаса, ўшани қилинг!
Улар мендан ўз саволларига шундай жавоб олгани ондаёқ юқоридан олий хитоб келди: "Эй, савол берувчилар! У масъулиятли сўзлар айтди ва бу билан бизнинг энг яхши, мақбул бандаларимиздан эканлигини исботлади".
Хуллас, унинг нурига кўз равшан бўлмагунча, ўз демоқлик билан рост сўз келмайди".

135
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи деди:
—    Эй рафиқ! Мен камолот денгизида ғарқ бўлдим. Нафсда камолотга эришиб, ундан дилим истаган мақсадга муяссар бўлдим. Бу ерда муродим ҳосил бўлган экан, йўл азобини тортмоқ мен учун мушкилдир.

136
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд шундай деди:
-    Эй мақсади нафратланишга лойиқ! Кўнглингга ғафлат жаҳл ва ғурур солибди. Зеро, сен ўз хаёлингга мағрур бўлиб, асл ишдан узоқлашибсан. Сендаги бу хаёл самарасиз хаёлдир, балки мутлақ беҳуда хаёлдир.
Нуқсонли кишигина ўзини комил деб ҳисоблайди. Ўз нуқсонини исбот қила олган киши эса ҳақиқий комил саналади. Камолотга эришганлар ўз камолоти ҳақида мақтанмайди, аксинча, бу ҳолат нуқсонли кишиларда майжуд.
Сен нуқсон бобида юқори чўққига кўтарилгансан, ўзингни олим деб атаганинг билан аслида жоҳилсан.
Ўз камолоти ҳақида мақтаниш жаҳолатдан ўзга нарса эмас. Кимки ўзини комил деб ҳисоблар экан, у албатта нуқсонлидир. Чунки ундаги бу нуқсон унга камолотга эришиш учун йўл бермайди.
Зеро, қуёш ҳам туш пайтида ўзини баркамол кўриб, энг юксак нуқтага кўтарилдим, деб ўйлайди, аммо шу ондаёқ унга завол юзланади, яъни у пастга қараб бота бошлайди. Негаки, унинг чиндан ҳам камолоти бор эди, аммо уни кўрган заҳотиёқ заволга юз тутди.
Ўзини комил деб ҳисоблаган нуқсонли киши гўё ёмон одамнинг ўзини яхши кишига нисбат этганидек бир гап. Бундайларни тузатиш қийин иш ҳисобланади. Чунки уламинг биноси кибр билан ғурурдан қад кўтарган.
Эй нотавон, шуни билки, сен гумон қилган камолот соф нуқсоннинг ўзгинасидир.

137
Ҳикоят

Шайх Абу Бакр Нишопурий(Абдуллоҳ ибн Муҳаммад. 853— 935-й) маъно мулки сари йўл топганлардан эди. Бир кун у ўзининг обод маскани бўлган Нишопур шаҳридан саёҳат қилиш учун йўлга чиқди.
Унинг шайхлик мартабаси ниҳоятда баланд бўлиб, мухлис ва хизматкорлари ғоят кўп эди. Кажава ва туғ кўтариб юрувчилар ва олий насабли ходимлари тўда-тўда эди. Шайх уларга шукуҳ билан назар солди. Қараса олди ҳам, орқаси ҳам — бутун теварак-атрофи сон-саноқсиз кишилар билан ўралган. Бу хаёл унинг кўнглидан ўтиб, бир зум ўйга берилди. Худди шу маҳал бир эшак ҳанграб, ногаҳон орқасидан қаттиқ ел чиқиб кетди.
Бу рамз Шайхга хуш ёқиб, у шавққа тўлган ҳолда жазава билан рақсга туша бошлади ва ўзидан кетиб йиқилди. Унда содир бўлган бу ҳолатни кўрган яқин кишилари ва муридлари унинг бошига йиғилишди. У ўзига келгач, Шайхнинг бир маҳрами густохлик билан "Бу не ҳои эди?" дея кайфият сўради.
Шайх айтди:
-    Эй сир изловчи ўртоқ! Меинга шум нафсим ҳужум қилиб, атрофимдаги халқни ўзимга тобеъ деб ўйладим. Кўнглимга келдики, тўғри йўл кўрсатувчилардан, толиблар ва солиҳларга
мадад берувчилардан на Жунайд, на Шиблий(ўратепалик шайх, 945-йилда Бағдодда в.е.), на Боязид, на Убайд, на Нурий(Шайх Аҳмад ибн Маҳмуд. 907-й.в.е.) ва на Абу Саид - улардан қайси бири бу хил обрў-еътибор топиб, фақр йўлида бунчалик кўп одамлар гуруҳига эга бўлган экан?!
Нафс менинг кўнглимга шу хаёлни солган маҳалда ўша эшак тўғри жавоб берди. Мен ундан керакли жавобни топдим. Завқ-шавққа берилиб, ўзимдан кетишимнинг боиси ҳам ана шу эшак эди.
Қизиғи шундаки, Шайхга эшак ҳанграб, бу хил танбеҳ билан унга тўғри йўл кўрсатса-ю, у бундан жазавага тушиб, беҳуда хаёллари бошидан ел каби чиқиб кетса! Бу иш фақат инсофли кишилар қўлидан келади. Кимки инсоф эгаси бўлса, бу ишнинг маъносига тушунади. Бироқ ҳар қандай мағрур, пасткаш ва разил кишилар бундай улуғ давлатга ета олмайдилар.

138
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи

Яна бир савол берувчи деди:
—    Эй муҳтарам зот! Бу йўлга қадам қўйганимда, ўзимни не машғулот билан шод этай? Агар ғам етса, ундан қандай қутулай? Не қилсам, кўнглимга шодлик етиб, ундан мен ҳар қачон ҳузур топа оламан?

139
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд унга деди:
—    Агар ўзингни шод кўришни истасанг ва ҳар қандай қайғудан озод бўлишни хоҳласанг, ўзингни унинг ёди билан яшашга одатлантир. Агар шодлик истар бўлсанг, уни ёд қил. Унинг ёдидан ташқаридаги шодлик ақлга мувофиқ келмайди. Ундан айрилиқдаги айшу ишратдан ғам яхшироқдир, бундай тўйдан аза юз марта яхши саналади. Ундан ғам келса ҳам шодлик ўрнида кўргил, бу сени ҳар қандай бало кишанидан халос қилади.

---

140
Ҳикоят

Хожа Абдуллоҳ Ансорийки (хиротлик шайх, 1005 -1088-й.й.), ақл у қилган ишларнинг мингдан бирини ҳам шарҳ эта олмайди, шундай деган эди: "Кўнглихушлиги ва унинг фақр йўлида ҳурматга сазовор бўлиши дилда ундан ўзга, ёдда жонондан ўзга нарса бўлмаслигидир. Ҳар бир кўнгил шундай сифатга эга бўлса, уни кўнгил деб билгил. Йўқса, денгиз ёки кон бўлса-да, ундан воз кечгил. Унга маскан бўлган кўнгил - кўнгилдир, йўқса, гулшан бўлса ҳам гулхандир".

141
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи сўради:
—    Эй бахтиёр зот! Мен унинг ишқини ихтиёр этиб, ногаҳон унинг васли билан сарфароз бўлсам, ундан ёлвориб нима сўрай? Унинг васлига етган замон аввал ундан нимани сўрашни билмоқчиман.

142
Ҳудҳуднинг жавоби
Ҳудҳуд шундай деди:
—    Эй шиори хомлик, ҳуш водийсида беоромлик бўлиб, ақлингдан айрилибсан-да! Чунки у сенга мақсаду мақсуддир, ундан ўзга бору йўқ нобуддир. Талаб қилганинг муяссар бўлса, севикли ёринг оғушингга кирди, деб бил. То йироқ экансан, кўнглинг уни ҳавас қилади, жонингга ундан ўзга сўров йўқ. Орадан фироқ кўтарилиб, унинг висолига эришсанг, бундан яхшироқ нимани истайсан?! У-ку тан ва жондан мурод, ундан ўзга яна қанақа мурод бўлиши мумкин? Уни топгудек бўлсанг, бошқа тилаклардан кўнглингни уз, бору йўғингни унинг ишқи учун сарф қил!

143
Ҳикоят

Абу Саид (Аҳмад бинни Исо, 899-й.в.е.)висол дарёсига ғарқ бўлган кишилардан эди. Уни васф этишда ақл ожизлик қилади. Унинг номига Харроз — маҳсидўз лақаби нисбат берилган, кеча-кундуз қиладиган иши матлуб билан сирдош бўлиш эди.
Бир кун Маккада дуо вақтида бир гуруҳ кишилар ҳақдан мурод истамоққа майл қилдилар. Ўша авлиёсифат кишилар ҳақ сирларидан огоҳ бўлиб, тақво ва тоат-ибодатлар билан ҳақни истаб муножот қилишар, барчалари у даргоҳга ошно бўлмоқ учун юзларини Каъбага суртар эдилар.
Лекин ҳақиқат хазинасининг сири ва васл боғи гулларининг гулшани бўлган Абу Саид бу пайтда талаб аҳли ичра хомуш, кўнгли бирлик жомидан беҳуш эди. Эл дуо ўқиётган пайтда ногоҳ уларга қараб, оғзига шу сўзлар келар эди:
-    Аллоҳ! Халқ ҳар ниманики талаб қилаётган бўлса, мен машаққат чекмасдан топишга эришдим. Эл сени бизига матлуб деб, сенга етишмоқни истайди, мен эса сени аллақачон топганман. Бу ҳолатим билан гўё сени қидиришдан кўз юмган кишига ўхшайман. Мен сендан бир нафас ҳам айрилиқда эмасман, зероки, топилган нарсани орзу этиш бемаъниликдир. Мен-ку васлинг ила мақсадимга эришганман, бу талаб аҳлини муродига етказгил!

144
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи деди:
—    Эй билимдон! Бу сафар кўнглимизни жароҳатлади. Энди йўл юриб шоҳ базмига ошно бўлсак, айтгандек, унга беҳад нафис бир совға ҳам олиб боришимиз шарт. Шоҳга қандай совға маъқул келаркин, шундан бизни огоҳлантирсанг.

145
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд деди:
-    Сенинг бу саволинг жуда ҳам ўринли. Дарҳақиқат шоҳнинг олдига бирон совға билан борилса, кўнгилдагидек иш бўлади. Совға қилиш учун шундай бир нарса топиш керакки, у ниҳоятда ноёб, балки лаъл билан безалган тоза дурдан ҳам қимрнатбаҳо боисин.
Аммо у хазинада қимматбаҳо нарсалар шунчалик беҳисобки, уларнинг олдида бу дуру гавҳарларга йўл боисин? Қимматбаҳо нарсалар, деганимиз бу малакларнинг тоату тақволари, ўзини пок тутувчиларнинг шарофатли нафасларидир. У ерда зоҳид кишиларнинг ибодати кўплаб топилади. Тақвою тоат жавҳарлари у ерда бисёрдир. Пайғамбарлар чеккан риёзатлар ҳам, авлиёлар қилган ибодатлар ҳам у ерда беҳисоб. Бу ерда шарафга лойиқ бўлган нарсалар у ерда тупроқ билан тенг туради.
Лекин у ерда энг яхши совға фақат ёниш ва дард чекишдир! Бир зумлик ғамли оҳ чекишдан ортиқ совға бўлмайди. Чунки у жой иззат ва эҳтиёжсизлик кошонаси бўлиб, юз туман минг аршдан ҳам аъло туради. Унда юксаклик, истиғно ва ноз ҳаддан ташқари кўпдир. Фақат ожизлик кўрсатиш ва заифлик билан ёлвориш у ерда топилмайди.
Сен ўзинг билан бирга ёлвориш ва дард олиб бор, зор жисрнингни ва ғамли жонингни элт; чунки бу совғалар у даргоҳда йўқдир. Бечоралик ва нотавонлик билан шоҳдан уларни қабул этишини сўра. Агар сен ўзингни унга ошно қилмоқ истасанг, унинг ҳузурига ёниш, дард ва фано билан бор.

146
Ҳикоят

Шоҳларнинг шоҳи бўлган бир буюк подшо бор эди. У гўё олам аҳли бошида Аллоҳ сояси каби эди. У қуёшдек порлоқ тож эгаси бўлиб, ундаги гавҳарлар юлдузлардек порлар, мулки ҳам кунчиқишдан кунботишга қадар чўзилган эди.
Унинг бир ўгии бор эди. Бу кўҳна олам унинг каби азамат ўғлонни ҳанузгача кўрмаган эди. У ҳусн осмонининг ёруғ юлдузи, дейилса ҳам, латофат қутичасининг порлоқ гавҳари дейилса ҳам кам. У гўзаллик тунини безагувчи шам ва малоҳат гулшанидаги сарвиноз эди.
Шоҳ унинг ҳуснидан оламга ўт тушмасин деб, уни бир қаср ичида яширин сақларди. Ундан оламга офат тушишини билиб, у отланиб чиқадиган йўлни тўсиб қўйган эди. У бир гулшанда мақом тутган бўлиб, боғ аро худди товусдек хиромон юрарди. Шоҳ унинг ташқарига чиқишини ман этганидан шу чаманда ўз вақтини айшда ўтказиш билан қаноатланарди.
Ногаҳон шоҳ тахтини шаҳзодага қолдириб, ажал жомини сипқарди. Давлат хутбаси шаҳзода номига ўқилди, унинг юк-сак оти билан танга пуллар зарб қилинди.
Кунлардан бир кун кўнгил очиш учун мулкини томоша қилмоққа отланди. От билан жавлон уриб, майдонга офет солгани кирди. От чопиб майдонда чавгон ўйнади, халқ бошини гўй этиб, жон ўйнади. Тулпорини қайси тарафга сурган бўлса, ўша шаҳар ва мулк аҳлида ғавғо-тўполонлар бошланди. Уни кўрган эл девонаю зор бўлди, ишқ домига гирифтор бўлди.
Шоҳ уларга шундай улуғ офатларни солиб, худди шамол каби тезликда ўз гулшанига қайтиб кетди. Шаҳар халқи унинг орқасидан ғавғо чекиб, "Ё Раб!" деб, ишқидан оҳу фарёдларини кўкка етказишарди. Улар шаҳарда қолмай, унинг орқасидан эргашдилар, ҳаммалари унинг қаср ва боғига етиб келишди.
Золим шоҳ ўз мулкини хароб қилиб, қасридан пастга тушганча, халойиққа шундай буйруқ қилди: "Бу ғавғо кўтарганларни ҳар томонга тарқатиб юборинглар. Кетмаганларни эса жазоланг!"
Шоҳ мулозимлари кишиларни тарқатишга қанчалик ҳаракат қилмасинлар, одамлар бари бир кетишмади. Уларнинг одамларни тарқатиш учун қилган барча ҳаракат ва интилишлари фойда бермади. Шаҳар халқи бошдан-оёқ телба бўлиб, балки телбадан ҳам ортиқроқ аҳволга тушиб, кечаю кундуз ошуфта ва девонавор ҳолда шоҳ боғи атрофида қарор тутдилар. Қари ва ёш, ринд ва зоҳид, олий ва паст табақадаги барча оломон ишқ ва телбалик кўчасига кирди.
Шоҳ элнинг бу қийин аҳволга тушганини кўргач, ўз ҳолига ҳайрати орта бошлади. Бу ғавғонинг поёни йўқ эканлигини кўриб, унга чора топиш мумкин эмаслигини ҳам билди. Халойиқ томон бир элчи юбориб, унга ушбу хабарни етказишни буюрди: "Менинг ишқимга асир бўлган кишиларнинг ҳаммаси бирон касб эгасидирлар. Ҳар ким ўз соҳасида маҳорат кўрсатиб, ўз ҳунаридан бир ишни бунёд этсин. Ҳамма шу иш билан шуғуллансин. Агар кимнинг иши менинг кўнглимга хуш келса, у кишини ўз мулозимим қилай. Уни базмларимда улфатим этиб, суҳбатларимда ҳамдардим ва ҳамроҳим қилай. Агар қилган иши кўнглимга ёқмаса бўйнини узиб, кўп азоб-уқубатлар билан ўлдирай!" Касби кори зулм бўлган шоҳ шундай ҳукм этди.
Ошиқлар олдида катта имтиҳон кўндаланг бўлди. Эл унинг ваъдасидан умидвор бўлиб, ўз ишларини бажаришга киришдилар. Ҳамма фозиллар, илму ҳунар аҳллари барча ишдан воз кечган ҳолда кеча-кундуз тинмай ҳаракат қилиб, шоҳ буюрган ишга машғул бўлдилар. Олим китоб ёзмоқ ниятида, бастакор янги куй яратиш истагида бўлди. Шоир замона шоҳи назар қиҳшга арзирли мадҳия ёзишга уринди. Мунший мен ёзган номани шоҳ писанд этармикан, деган ўй билан хат ёзишга қалам олиб, шоҳни васф этишга киришди. Заргар ўз ҳунарини ишга солиб, шоҳга лойиқ олтин камар ясамоқчи бўлди. Кийим тикувчи ўз устахонасига бориб, шоҳ кийиши учун зарбоф тўн тикмоққа иш бошлади. Дурадгор, шундай бир тахт ясайки, бу тахтга саодатли шоҳ чиқиб ўтирсин, деган ўй билан тахт ҳозирлади. Камон ясовчи ёйим зора шоҳга ёқиб тушса, деб ўз санъатига банд бўлди. Ўқчи ҳам кўп машаққатлар ила эҳтимол бу шоҳ кўнглига хуш ёқармикан, деб ўқ ясашга киришди.
Хуллас, шаҳардаги каттаю кичик - барча кишиларнинг ҳар бири ўз ишига берилиб, қилган ишим зора шоҳга маъқул тушиб, у мени ўз мулозимлигига чорласа, деган ниятда ўз ишига зўр берди. Улар ўзлари чеккан шунча машаққат-лари натижасида қилган ишларининг шоҳга ёқиб, бундан мурод-мақсадларига эришмоқчи бўлдилар.
Бир кеча шоҳ халқ қилган ишларни кўздан кечириш учун ўз даргоҳидан чиқди. Бир-икки хизматкор маҳрами билан худди ўғрилар каби яширинча шаҳар томон йўл олди. Шу тарзда у эл қилган ишларни бирма-бир кўздан ўтказиб, ҳамма ишни кўриб чиқди. У олийсифатли шоҳ қайси бир ишга назар ташламасин, ўзига-ўзи: "Бундан бизнинг хазинамизда ҳам бор, балки у ерда бундан яхшироғи ҳам бисёр!" деб айтар эди.
Юра-юра охири у бир ғариб — бечора турган жойга етишди. Бу киши ошиқ бўлиб, ниҳоятда озор чеккан, афтода бир ҳолатда эди. Ишқ уни жонидан ноумид қилган, ҳажр бедоди севган кишисидан умидсиз бир кўйга туширган эди. Бу нотавон ҳар замон бағридан томаётган қонларни кўз йўллари орқали ҳар томонга оқизарди. Кўздан оққан қон ёшлари билан туфроққа беланганча ётар, бу мушкул ҳолатда қийналган кўнгли гўё ярим сўйилган қушдек изтироб чекарди. Ҳар дам ўзгача бир нолаю афғон қилар, у чеккан оҳу нола ва фарёддан эл кўнгли бузиларди. Ишқ тиғи унинг хаста кўнглини чок этган, кўнглидан ўзлигини сиқиб чиқарган эди. Ишқ жавридан у шунчалик уқубат чеккан эдики, бундан унинг вужуди йўқ бўлаёзган эди. Бу фано уни тупроққа оғушта қилиб, ҳатто баданидаги ҳар битта тукка юз шикаст етказган эди.
У шу ҳолатда ўзига-ўзи шундай дерди:
— Ҳар кимса ўз соҳасида ошуфтаҳоллик билан маҳорати камолотини кўрсатади. Эртага улар шоҳ базмида қатнашиб; шоҳ уларнинг ҳар бирига лутфу марҳаматлар изҳор этади. Менда эса оҳу дард чекишдан бўлак ўзга туҳфа йўқ. Мен уларга қандай қилиб шерик бўла оламан?!
Шоҳда ё лутф бўлади, ё сиёсат. Мен бечорага ҳам у ўз даргоҳига бориш учун рухсат берса. Аммо мен унинг лутфу эҳсонига лойиқ эмасман, ҳаттоки сиёсат қилишга ҳам арзимайман. Кошки эди у сиёсат тиғини суриб, ўз қиличини бўйнимга еткарса, менга шу шарафнинг ўзи кифоя! Бундан ўзга мақсадим ҳам йўқ...
Лекин мен шунчалик эътиборсизманки, ҳатто унинг мени қатл қилишига ҳам ишончим комил эмас. Э воҳ, мендаги дарду алам кучайиб, ҳалокатли тус олмоқда, бундан ўз ҳолимга мотам тутмоқдаман!
Шоҳ бу ғариб аҳволни кўриб, ғариби зордаги бу ҳолни билгач, бу ҳолат унинг кўнглига қаттиқ таъсир қилди ва меҳри тобланиб, бу вайронага худди қуёш каби кириб келди. Унга лутф кўргизиб, кўнглини овлади, балки руҳини жисмининг уйидан қувлагандек бўлди. Бечора ошиқ бу аҳволни кўргач, чексиз ҳайратдан гунг ва лол бўлиб қолди. Кўнгли бу қувончга тоб бера олмай, меҳмон ҳузурида ўз жонини тортиқ қилди.
Билгилки, бу хил ўлмоқ жондан ҳам яхшироқдир. Жон нима деган нарса, балки минг тирик ҳаётдан ҳам афзалроқдир. Агар кишига бу хил ўлмоқлик насиб этсаю у ўз жонидан воз кеча олмаса, у одам саналмайди. Ишқ аро бу ёниш ва куйиш унинг руҳ шамини порлаган машъалга айлантиради!
Кўрки, кўз ёш тўкиб куйгани туфайли шам қоронғу кечаларда қуёшнинг ўрнини босади!
Эй Фоний! Агар мақсадга йўл топмоқчи бўлсанг, оҳ чекиш, ёниш ва дард билан Ўзингни хурсанд қил!

147
Яна бир қушнинг Ҳудҳудга саволи Яна бир савол берувчи сўради:
-    Эй поклик, раҳбарликбобида чечан қуш. Бу йўл шиддати ҳаддан кўп бўлди, охири ҳам ниҳоясиз экан. Айт-чи, бу бало даштини қачон босиб ўтамиз? Асл манзилга қай тарзда етамиз? Бизни бу ишдан хабардор айла, йўлнинг суръат ва оромини изҳор қил. Унинг қандай бошланиб, нима билан тугашини бизга тушунтириб бер. Аввал биз чекадиган машаққатлар, сўнгра етишадиган айш ва мақсадлар ҳақида гапир!

148
Ҳудҳуднинг жавоби

Ҳудҳуд шундай деди:
-    Эй бу йўлда ҳамроҳ бўлган ўртоқ! Бу саволинг нозик савол бўлди. Сен мендан бу сафар кайфиятини, ундаги манзил ва водийларда дуч келинадиган қийинчилик ва шодликлар ҳақида сўрадинг.
Билгилки, бу йўл бир неча водий ва манзиллардан иборатдир. Энди мен уларни сенга бирма-бир шарҳ қилиб берай, сен воқиф бўл.
Олдимизда еттита катта водий турибди. Уларнинг ҳар бирида хавфу хатар ҳаддан ташқари кўпдир. Бу водийларнинг ҳар қайсисида сон-саноқсиз манзиллар бўлиб, ақл уларни санаб чиқишга улгура олмайди. Лекин бу манзилларнинг ҳаммаси аслида еттита катта водийга бирлашади. Мен ана шу водийлар шарҳини баён қиламан.
Аввалги водий Талаб водийсидир, унга шарофатли тўғри йўл кўрсатувчигина бошлаб олиб боради.
Кейинги водий - Ишқ водийси. Сен бу ерда ишқ ўти ичра бору йўғингни ўрташинг лозим.
Ишқ сенинг вужудингни йўқотгач, Маърифат водийсига қадам қўясан.
Сўнгра Истиғно (Еҳтиёжсизлик) водийси келади. Бу водий бениҳоя кенг бўлиб, юксак осмон ҳам унинг олдида паст туради.
Ундан кейинги Тавҳид (Ягоналик) водийсидир. Ундан ўтиш учун киши ёлғиз бўлмоғи зарур.
Ундан ўтсанг, Ҳайрат водийсига дуч келасан, бу ерда сенга кўп шиддатлар юзланади.
Ҳаммадан сўнг Фақру Фано (Фақирлик ва йўқлик) водийси келади. Сайр қилаётган солик шу билан йўлни ниҳоясига етказади. Бунда сулук аҳли ўз мақсадига эришиб, иш ўзгача бир ҳолат билан тамом бўлади.
Лекин бу водийлардаги манзиллардан ҳеч ким хабар беиган эмас. Бу йўлдан кетганлардан ҳеч ким қайтмаган. Ҳатто бу етти водий ҳам ниҳоятда мухтасар бўлиб, уни тавсифлашда кўп чалкашликларга йўл қўйилган.

149
Талаб водийсининг сифати

Талаб водийсига қадам қўйсанг, олдингга ҳар дам юз минг дарду алам дуч келади. Ҳар дам унда юз малоллик, ҳар нафас минг ўзга ҳолат юзланади. Истамоқлик азоби кўнгулни зор этади, лекин топа олмаслик руҳни абгор этади.
Бунда жонни куйдириш маҳрумлик, васлга эришиш номаълумлик бўлади. Машаққат ва кулфатлар жисмингга ниш санчиб, беҳад улкан дард жисмингни пора-пора қилади. Сен ноёб дурни қўлга киритишни хоҳлайсан, аммо уни топа олмайсан. Бунинг учун дунё асбобларини тарк этмоқ зарурдир.
Солик ўз йўлида ғов бўладиган молу мулкъва бошқа нарсалардан воз кечиб, фонийликнинг тўрт йўлини баланд овозда улуғламоғи керак. Бу йўлда унга бўлган иштиёқдан бошқа ҳамма нарсани ташлаб, ўзни мақсад манзили томон бошлаши лозим. Агар олам матосидан бирон ашё қолмаса, сенда у дам ўзгача сифатлар пайдо бўлади. У хазинадан вайронингга ободлик келиб, зоти нуридан жонингга ёруғлик етишади. Бу ёруғлик сендаги шавқ ўтини тобора алангалатиб, талаб отингни учқур қилади. Бунда ўзингда бир талаб ўрнида юз талаб топасан. Бу пайт тоғлар сенинг кўзингга оддий даладек бўлиб кўринади. Жонингга талаб роҳати етади, машаққат чекиш шиддати сендан фориғ бўлади. Кўнглинг дур топишга қанчалик муҳаббат қўйса, сен учун ғаввослик қилиш шунчалик осон бўлади. Висол қуёши жамолини кўрсатгач, шоминг тонгга уланиб кетади. Агар бу пайт олдингга маст фил келса ҳам сен уни пашша каби назар-писанд қилмайсан. Агар йўлингни юз шер ёки арслон тўсса, уларни сен чўлоқ чумолидек кўрасан. У хазинага эришсанг, кўнглингга аждаҳодан хавф етмайди.
Куфр ва имондан қўл ювасан, шундан сўнг олдингда бир эшик очилади. Эшик очилиб, ичкари кирганингда, унда на куфр, на дин қолади, уларнинг барчасидан қутуласан.
Чунки куфр ёки имон бу йўлга кирган киши учун маслак эмас. Булар асл йўлдаги тўсиқдан бошқа нарса эмасдир.

---

150
Ҳикоят

Бир қудратли подшо ўтган эди. Унинг хазина ва бойликлари аскарлари каби сон-саноқсиз эди. Бу шоҳнинг бир зебо ўғли бор бўлиб, унинг гўзаллиги олдида ҳатто Юсуф ҳам қуи бўларли даражада эди. Шарқ қуёши унинг ҳуснидан шарманда бўлгани учун оёғи остига бош қўярди. Сарв унинг навниҳол қаддига соя каби, ой эса унинг юзи қуёшига безак бўлгудек эди. У ҳам қуёшдек ҳусн билан оламни забт қилувчи, ҳам ой каби чеҳра билан осмон бахтида жилваланувчи шоҳ эди. Кўзи ҳар боқишда оламни бузар, ишқ аҳлига ўзга олам кўргузар эди. Агар лаъли сўз бошласа, жон олар, табассум қилса, жон киргизарди.
Бутун олам унга ошиқу шайдо бўлган, агар у қатл этмоқчи бўлса ҳам кишилар бундан ғам чекишмас эди. Кофир ва маст кўзи дин ва имон аҳлига доим қирғин келтирар эди. Чақмоқдек учқур отини ҳар томонга чоптирар, бу чақин билан жаҳонни куйдирарди. Олам аҳли унга мафтуну шайдо бўлган, лекин у кишиларга ҳаддан ортиқ нозу истиғнолар қилар эди. У халқ сари кўзининг учи билан бир қиё боқса, зулми тиғидан туман минг кишининг қони оқарди. Жаҳон элининг ўлмоғига у парво қилмас, балки зулму истиғно билан дарҳол қатл қилиб қўя қоларди. Унинг кўчасига боришдан ҳатто шамол ҳам жон ҳовучлар, у томонга эсмоқдан жонига қўрқув тушар эди. Шамол унинг гулшанига эса олмагани сабабли у ердагж гулбарглар гуллардан танбеҳ оларди.
Бир куни у саҳро кенгликларини айланиб қайтиш учун от сурди. Дашт узра юз туман мажнун зор ётар, уларнинг барчаси унинг ишқи шиддатидан беқарор эди. Лекин унинг юзига боқиш учун уларда имкон йўқ, у томонга қарашдан улар баҳраманд бўла олмас эдилар. Ҳамма яхши-ёмон унинг васлига эришмоқни истар, лекин бунга етишмоқ мумкин эмас эди.
Ногаҳон саодатли шаҳзода саҳрода турган элга назар солди. Кўзи улар орасидаги ишқ занжирига мубтало бўлган икки хаста ошиқи зорга тушди. Шаҳзода ўз мулозимларига буйруқ қилиб, бу икки девонасифатни ҳузуримга олиб келинг, деди. Улар икки мубталони ушлаб, подшо қасри томон от солдилар. Шоҳ улардан бирини зиндонга маҳбус қилиб, иккинчисини ўзига итбоқарлик хизматига тайинлади. Униси зиндонда ётган бандилар билан ҳаммакон бўлса, буниси занжирланган итларга гирифтор бўлди. Улар шу қийин аҳволда бир қанча вақт ўтказиб, кулфат тортдилар.
Бир дардманд киши уларнинг биридан:
-    Азоб-уқубат ичра сизнинг ҳолингиз қандай кечмоқда? — деб сўради. У деди:
-    Шу ҳам азоб бўлдими? Турган-битгани роҳат-ку! Машаққат чекиш қаёқда дейсан? Ишқидан кўнглим тўлган ҳолда унинг кўчасида ит бўлишга ҳам рози эдим. Гарчи мен унинг итларига хизматкор эсам-да, унинг итларига бошлиқман.
Униси деди:
-    Унинг ишқи кўнглимга зўр келиб, бундан агар менинг турар жойим гўр бўлса ҳам рози эдим. Гарчи ҳозир зиндонда кишанланган ҳолда ётган бўлсам ҳам, лекин унинг васлидан кўнглим умидвор.
Ой чеҳрали шоҳ уларнинг бу сўзларини пана жойдан руриб эшитмоқда эди. Улар шу тарзда ўз истакларига содиқ ва ишқ йўсинига мувофиқ эдилар. Бу сўзларни эшитган қуёш каби шоҳ чексиз хурсанд бўлиб, бу сўзлар унинг кўнглига бағоят хуш ёқди. Уларга катта ихлос кўрсатиб, иккаласини ўзининг энг яқин маҳрамларига айлантирди. Улар ўз талабларида садоқатли бўлганликлари учун оқибатда ана шундай самарага эришдилар.

151
Ишқ водийсининг тавсифи

Талаб водийсини тамом қилганингдан сўнг Ишқ водийсига қадам қўясан.
Ишқ сўнмас бир машъалдир. Уни машъал дема, бутун оламни ёндирувчи шуъла дегил. Ишққа ҳар ким муносиб бўлавермайди. Самандардан бўлак қайси жонзот ўт ичида юра олади? Ишқ аро ботирлик ва қаландарлик лозим, шуъла денгизида самандар бўлмоқлик керак. Шуъла ичра куяётган парвона каби ошиқу девонанинг иши куймоқликдан иборатдир. Доноликни раъноларнинг иши деб айтма, парвона бўла олишга капалакнинг ҳадди сиғмайди. Капалак ёш болаларга ўз ҳусни ва зеболигини кўрсатиб, гуллар узра жилва қилиб учиб юради. Аммо унинг қўлидан жанда кийган девонанинг ишини қилиш келмайди. У парвона каби шуълага ўзини ура олармиди?! Гарчи капалак ўзининг турли ранг ва холлари билан кўзга чиройли кўринса-да, у парвона каби ёниб куя олмайди. Азалдан ишқ аро кул бўлмаган ҳар бир қушнинг отини булбул деб бўладими?
Ишқ ичра куйиб-ёнмаганни ишққа берилган дема! Ким жонини илдо қилмас экан, уни ошиқ деб санама! Ишқ аҳли ўртаниб ёниш билан ўзини шод этади, бу ишни ўртаниш билан эгаллаб бўлмайди. Ишққа мубтало бўлган киши кўнглидан чиққан ўт вайронани ёндириб юборувчиъ аждар дами каби қудратлидир.
Ошиқлар кўнгли ўтли оҳ чекишдан бегона эмас. Ахир оташгоҳдан дуддан бошқа яна нима чиқиши мумкин?! Ишқдан тушган ёлқини бутун ҳавони ёндириб юборувчи чақмоқ каби оламни ўртаб юборади. Ишқ ўтига ҳақиқий пок ошиқ ўртанади, унинг бу ўртаниши гўё чақмоқ тушган хирмонга ўхшайди.
Сен ошиқ кўнглини оташзада деб айтма, балки уни ишқ ана шундай оташкадага айлантирган. Киши агар оташкада ичига тушса, у ерда ўртанмасдан бошқа иложи йўқ.
Кимки ишқ аро ўтга айланса, ажабланманг, чунки ўтга нимаики тушса, у ҳам ўт бўлиб ёнади. Ишқ бир ўт каби унинг вужудини чулғаб олади, негаки, олов атрофида айланган киши ўртанмай қолмайди.
Ишқ билан ўйнашиб бўлмайди. Жисмингга ўт тушса, у сени қуюндек саргардон қилади. Ишқ аро фақат ўртаниб ёниш лозим, ўт аро куймасдан ўзга чора йўқ. Ишқ осмонидан қайси ёққа чақин тушса, у шу ондаёқ жонни шуъла селобига ғарқ қилиб юборади. Ишқ чақмоғи хонумонни куйдириб юборади, хонумон нима деган гап, бутун жаҳонга ўт қўяди!
Ошиқ кишининг асосий иши жон тарк этиш деб билгил. Ёр учун оимоқни ўзинг учун арзимас иш деб англагил.

152
Ҳикоят

Асмаъий (араб тилшунос олими, 828-в.е.) ҳаж сари кетаётиб, бир манзилда дарахтлар ва гулларнинг ўсиб ётганини кўрди. Бу эрдаги майсазор ва гулзор ўртасидан бир чашма сув тириклик сувидан нишона бериб, шарқираб оқиб ётар эди. Бу ердан ўтган ариқ ошиқ жонидек покиза ва равшан бўлиб, ундан ошиқларнинг кўз ёшлари каби тиниқ сувлар оқарди.
Асмаъий сув ёқасида бирмунча вақт ўтириб, ҳордиқ чиқарди, кўнгли ғамлардан халос бўлди. Табъи шу ерга нақшланиб, чашма бошида хат ёзилган бир тошни кўрди. Унда: "Эй Ҳижоз аҳли, бу сирнинг чорасини топсангиз. Агар бир киши ишққа мубтало бўлиб, ишқ унинг сабру қарорини олган бўлса, не қилсин?" деб ёзилган эди.
Асмаъий қўлига қалам ва давот олиб, бу хат тагига шундай деб ёзиб қўйди: "Кимки, бу ҳалокатли гирдобга тушиб, ундан пок чиқмоқчи бўлса, ўзи тушган йўлдан қўрқмасин".
Асмаъий юқоридаги саволга шу жавобни ёзиб, бу манзилни тарк этди. Эртасига яна шу жойга келиб: хат битилган тошга назар солди. Қараса, олдинги котиб ўз қалами билан яна қуйидагиларни ёзиб қўйибди: "Агар озурда жон ошиқ ўзи пок бўлсаю яна ишқини яширин сақласа, лекин унинг қалбидаги муҳаббатнинг шиддати тез бўлиб, унинг тоқати тоқ бўлса ҳамда васлга эҳтиёж сезса, бундай пайтда у нима қилсин? Агар бу ишнинг иложини топа олмаса, найласин?"
Асмаъий бу фавқулодда сирни кўргач, ўзининг сеҳрли қалами билан яна шундай деб ёзди: "Ишқ ичра мен насиҳат қилган ўша дардли ва нотавон киши бу насиҳатларимдан ўз мақсадига эришмаган бўлса, ўлсин ва ишқ ўтидан ўзини халос қилсин".
Бераҳм насиҳатгўй бу ҳалокатли жавобни ёзиб, чашма ёнидан тезда жўнаб кетди. У бир кун бошқа жойда ҳаяллаб, эртасига ўз туясини яна ўша томонга ҳайдади ва ошиқ жавобини билмоқчи, ғойибдаги ҳасратли ошиқ яна нима деб хитоб қилганини кўрмоқчи бўлди. Келса, умридан воз кечган, афти-ангоридан зорлиги ошкор бўлган, ранги-тусидан беморлиги кўриниб турган, ўз аҳволи билан эл кўнглини буза олгудек руҳсиз бир киши чашма ёнида ётибди. У ишқ ичра чигалликни ечиб, бошини тошга чунон урибдики, бу зарбадан тош синиб кетибди. Қони чашма сувини лолагун қилиб оқар, сув томондаги тош устидан боши пастга тушганча ўлиб ётар эди.
Насиҳатгўй берган ўгит туфайли ошиқ ўз жонини тарк қилиб, уни ҳижрон азобидан қутқарган ва ишқ аро гўё ўзидан кетиб ётган экан.
Асмаъий бу ғаройиб ҳолни кўргач, кўнглига юз хил қийналиш нишлари санчилди. Тўнини йиртиб, салласини ерга урди, ўз насиҳатига қулоқ солган киши учун мотам тутди. У бундан ортиқ бирор қаттиқ ҳолатни кўрмагани туфайли фарёд тортиб, аччиқ-аччиқ йиғлади. Бу иш унинг кўнглини ғаш қилди, ерни қазиб, ўликни қабрга қўйди. Ҳалок бўлган киши шаҳид ўлгани сабабли унинг жисмига ўзининг қонли либоси кафан бўлди.
Эй Фоний! Ишқ ичра фоний бўлиш йўли ана шундай бўлади. Агар сабри тоқатинг тугаган бўлса, худди шу каби жон таслим қил. Бу хил ўлмоқни Аллоҳ кимга насиб қилса, унга юз туман жонни фидо қилса ҳам арзийди.

153
Маърифат водийсининг васфи

Билгилки, Ишқ водийсидан кейин Маърифат водийси келади. Бу жойнинг ниҳоятда бепоён бир даштдан иборат эканлигига кўз ташла.
Кимки бу водийга кирса, у ердаги аҳволнинг ихтилофли эканлигини кўради. Бу жой шундай бир водийдирки, уни юз туман минг турли йўллар кесиб ўтади, аммо улардан бирииккинчисига сира ўхшамайди. Бутун ва бўлак ўртасидаги қарама-қаршилик ҳам шу ерда мавжуд. Тараққиёт ҳам, таназзул ҳам шу жойдадир. Унда сен юз туман йўловчини беқарор бир тарзда, ҳар бирини ўзга бир йўлдан кетиб бораётган ҳолда кўрасан. Уларнинг ҳар бири ўзи кетаётган йўл билан фахрланади, ҳар бири йўлни ўз йўли томонга буради. Бири хуш тутган йўлни иккинчиси хоҳламайди, ҳар бирининг кўзига ўзиники яхши кўринади, бошқасини эса назарга илмайди.
Унда пашша ҳам, фил ҳам йўловчи, унда пашша ҳам, Жабраил ҳам учади. Мусо ҳам, Фиръавн ҳам унда йўловчи, аммо билгилки, уларнинг иккаласи бирдек эмас. Маҳдий ва Дажжол ҳам бу йўлдан ўз мазҳабларида, бироқ Исони у минган уловга тенглаштириб бўлмайди. Аҳмад ва Абу Жаҳл ҳам у ерда кўринадилар, буниси нурга ғарқ бўлса, униси зулматга тушгандир.
Бу ерда барча яхши-ёмон сайр этади; унда мўмин ҳам, кофир ҳам йўловчилик қилади. Агар бу ерда оташпарастлар ўз Лотига талпинсалар, Каъба аҳли — мусулмонлар эса ёлғиз Аллоҳга сиғинадилар. Куфр аҳли Лотни огоҳ деб айтсалар, лекин ислом аҳли "иллАллоҳ" деб айтадилар.
Бунда иш зиддиятли бўлмасдан иложи йўқ, чунки йўлларнинг ўзи ана шундай бир-бирига хилофдир. Йўлбошловчи пайғамбар ҳам бу ҳақда шундай деган: "Кимки ҳаққа эришмоқ учун сафарга отланса ва бу йўлнинг сон-саноқсиз кўп эканлигини кўрмоқчи бўлса, уни халқ олаётган нафасга қиёс этсин".
Бу йўлларнинг бари қуйқали бўлмаганидек, ҳаммасини ҳам соф деб бўлмайди. Улус ичра эътиқодларда бу хил ихтилоф бўлмоғи зарурий бир ҳолдир.
Агар гадо ёки подшоҳ бўлсин, улардан ҳар бири ўзга йўл билан сулукни адо этади. Бунда ҳаракат қилинса, нафи яхши бўлади, бунда сифат ва камолотга эришмоқ лозим. Бунда соликка тафовут содир бўлиб, агар униси меҳробга бош қўйса, буниси бутга сиғинади. Ҳар кимнинг билиши ўзига сифат бўлиб қолади. Маърифат шу хил турли тафовутларни келтириб чиқаради. Ҳар бир киши ўз соҳасида камолга интилиб, бу водий ичида кезиб юради. Гарчи сулук тартибида шу хил турли ўзгаришлар мавжуд бўлса-да, лекин бу йўлга кирганларнинг ҳаммасининг мақсади биттадир. Улар бораётган йўл агар эгри ёки тўғри бўлса ҳам, ёки йироқ, ёки яқин бўлса ҳам, бу йўлда баъзилар ўлиб кетган, баъзи бировлар йўлдан адашган, баъзилар эса турли сўқмоқларда овораю сарсон кезсалар ҳам, бу йўлни босиб ўтмасдан туриб, мақсадга эришиш мумкин эмас.
Маърифат қуёши юз кўрсатгач, ҳар ким ўз мақсадига эришмоқ учун ўз сулуки ҳолига натижа истайди ва ўзи шуғулланаётган нарса орқали нақдни қўлга киритмоқни хоҳлайди. Чунки у покиза нур ёруғ шуъла сочгач, бу шуъла ҳар кимнинг камолга эришувини ёритиб туради. Кимки бу йўлда машаққат чеккан бўлса, у ўз сулуки ниҳоясида хазинага эришади. Сулук ичра ихтилоф кўп бўлиб, улардан кўпи қуйқали, софи эса оздир. Бу соф табиат эгалари сирасига пайғамбар шариати қонун-қоидаларига тобеъ бўлганлар киради.

154
Ҳикоят

Ешит, бунга ушбу можаро жуда муносиб мисол бўла олади. Нақл қилишларича, бир гуруҳ кўрлар тўдаси бир сабаб билан: мусофирлик ёки асирлик туфайли Ҳиндистонга бориб қолишибди. Сўнгра фалакнинг гардиши билан улар яна ўз юртига қайтиб келишибди. Бу ерда улардан бир киши: "Филни кўрдиларингизми?" — деб сўрабди. Улар "Ҳа",-деб жавоб берибдилар. "Кўрганбўлсангиз, далил келтиринг",— дебди бояги киши.
Улар аслида филни кўрмаган, у ҳақда ҳатто яхши сўраб ҳам олмаган эдилар. Ҳар бири филнинг бир аъзосини пайпаслаб, ундан билим ҳосил қилиб олган эди. Шу сабабли филнинг қўлларини ушлаган киши фил сутунга ўхшар экан, деса, қорнини пайпаслаган, йўқ, у бесутун, деди. Хартумини ушлаган, фил аждаҳога ўхшаш бир нарса экан, деса, тишларини баён қилувчи киши эса, фил иккита суякдан иборат, деди. Қуйруғидан хабар берган киши филни осилиб турган илонга қиёс этди. Қўли билан Филнинг бошини пайпаслаган киши уни бир қоянинг тумшуғи деб шарҳ қилди. Филнинг қулоғига қўл тегизган киши уни қимирлатиб турган икки елпуғич экан, деди.
Уларнинг барчаси шу тариқа кўрлик юзасидан турли сўзлар айтдилар. Гарчи улар айтган сўзларнинг барчаси тўғри бўлса-да, уларнинг ҳаммаси нуқсонли эди, уларда тартиб мавжуд эмас эди.
Шунинг учун ҳам филбонлик соҳасида устод ҳисобланган етук файласуф, ўзи ҳинд наслидан бўлган киши улар айтган сўзларни тинглаб, нақл қилганларга таъна сўз айтмади ва шундай деди:
- Ҳар бир киши фил ҳақида ўзи билганини айтиб, у ҳақда нишон берди. Улар бир-бирларига зид фикрларни айтган бўлсалар-да, кечирарлидир. Чунки уламинг ҳар бириўз билганича сўз айтди, аммо улардан ҳеч бирифилни кўрган эмас эди. Лекин улар айтган бу сифатларнинг барчаси бир ерга жам қилинса, улардан фил ҳақида муайян тасаввур ҳосил бўлади.
Узоқни кўрувчи кишига бу аниқ бўлгани учун у ҳеч бир иккиланмасдан кўрлар айтган барча сўзларни чин деб баҳолади.

155
Истиғно водийсининг баёни

Кейинги водий Истиғно водийси бўлиб: у ерда аъло ва паст табақали кишиларнинг ҳаммаси тенг саналади.
Истиғно ели ҳар дам шитоб кўрсатиб, оламга тўполонлар солади. Истиғно булутидан ёққан ёғиндан юз туман оламни сув олиб кетади. Етти денгиз унда бир қатра ёмғир каби, етти осмон унинг олдида кўкнор донаси каби кичикдир. Етти дўзах олови бу яшин олдида бир учқунга тенг бўлса, саккиз жаннат унинг олдида бир шудринг мисолдир.
У ердаги чумолилар шер билан овқатланади, пашшаси эса филни ов қилишга қодир. У ерда етти иқлимни забт этган қаҳрамон шоҳ ҳам оддий бир гадога тенгдир. Қотиллик тиғи у ерда ўзининг юз минг қўшини билан саф тортиб туради. Қоқум терисидан тикилган қимматбаҳо кийимлар у ерда назар-писанд қилинмайди. Кўкни ютиб юборишга қодир аждаҳо у ерда Биби Марямнинг нозик п билан баб-баравар туради. У ерда минглаб малоикалар тўдаси эътибордан қолиб, ногоҳ Одам шараф тожини кийди. Юз минг жисм ўз руҳидан бегона бўлганида, Нуҳ кемачилик билан одамлар ҳаётини офатдан сақлаб қолди.
У ерда Намрудни сон-саноқсиз пашшалар чаққанидан тортиб, Хаҳлнинг ўтни чечакка айлантиргани ҳам; ёки юз минг бегуноҳ боланинг бекордан-бекорга қони тўкилишию Каломуллоҳнинг шараф этилиши ҳам; ёки юз минглаб дин аҳлининг ўз эътиқодидан воз кечиб, зуннор боғлаганию Масиҳ нафасидан жон таскин топганигача; ёки бу кўҳна золим дунёнинг юз минг қон тўкишидан Муҳаммаднинг бир тун Арш узра сайр қилганига қадар — ҳамма-ҳаммаси, бона йўқ барча нарсалар — дин аҳлию кофирлар эли — барчаси бирдай тенг ҳисобланади.
Агар Заҳҳок минг йил улусдан қон тўккан бўлса ҳам, ёки Масиҳ ўлган баданга жон ато этган бўлса-да, ёки Бухтуннаср элга зулму қасос солган бўлса ҳам, ёки Нўширавон(Ерон шоҳи Хусрав ибн Қубод (531-589)) адолат эгаси бўлса-да, бу ерда иккисига бир хил ҳукм деб билгин ва кел, бу эҳтиёжсизликни томоша қилгин!
Бу ерда юз туман қуёш йўқолиб кетса ҳам осмонда бир зана кам бўлди деб ҳисобла. Агар ерга юз туман чуқур денгиз сингиб кетган тақдирда ҳам, сен уни бир қатра ғойиб бўлди деб сана. Агар юз туман ҳум пари куйиб кул бўлса, сен уларни бир пашшанинг синган қаноти куйди деб бил. Ел бу тўққиз қават фалакни совурса, бир эпкин хашакни учирди деб ҳисобла. Ёки Қоф каби азамат тоғнинг йўқ бўлишини ер юзидан бир дона қумнинг йўқ бўлмоғига тенглаштир. Агар жаннатда ўсадиган сидра ва тўби дарахтлари йўқолиб қолса, ўрмондан бир япроқ камайди, холос, деб бил.
У ерда гумроҳ ва огоҳни тенг кўр. Майхона кўчаси билан байтуллоҳ - Аллоҳнинг уйи (Каъба) ҳам у ерда бир туради. Агар эътиқоди юксак ёки эътиқоди паст оловпараст бўлса-да, барибир у ерда Каъба билан бутхона бир ҳисобланади. Унда минг яшар фил эрталаб туғилган ёш филга ёки бу улкан дунё бир кичик кўкнор донасига тенг туради. Куфр билан дин ҳам у ерда тенг миқдорда бўлиб, бунда соликка беҳад қиймчиликлар юзланади.

---

156
Ҳикоят

Шахмат ўйнагувчи икки устод шахмат тахтасини очиб, икки томонга ўтирди ва ўртада шатранжи кабир - катта шахмат доналарини тўкишди. Ҳар тарафдан бир шоҳ тахтага терилди, уларнинг расмана шоҳларга ўхшаш хизматкорлари, лашкарлари бор эди. Ҳар биннинг биттадан тўғри юрувчи вазири бўлиб, яна биттадан эгри юрувчи фарзинлари ҳам бор эди.
У икки шоҳдан бири Рум аҳлига (оқлар донаси) шоҳ бўлса, иккинчиси эса занг аҳлига (қоралар донаси) кишварпаноҳ эди. Устод шоҳ ва бошқа доналарни териб, уларга зебу оройиш беиган ҳолда тахтада саф торттирди.
Шундан сўнг рақиблар майдонга от солиб, у ерда жавлон урган ҳолда турли ўйинлар кўрсатдилар. Бу ер гўё уруш майдони ва ўраб олинган қалъага ўхшар эди. Бир томон иккинчи томонни мағлуб этишга қаттиқ киришган. Уруш сафларида фил ҳам, жирафа ҳам, рух, айиқ ва кашшофа1 ҳам бор эди. Пиёда аскарлар отлиқ суворилар олдида тез ва чаққон урушмоққа ҳаракат қилишар эди.
Қўшинлар уруш низомларига биноан бир-бирларига турли ўйинлар кўрсатиб, жанг олиб бормоқда эдилар. Бир томон ўз лашкарларини пистирмада беркитган бўлса, иккинчи томон бу қўшинни бузиш тадбирларини кўрарди.
Ўртада ажойиб, қизиқ ўйинлар намоён бўлмоқда, балки беҳад ҳийла ва тадбирлар кўрсатилмоқда эди. Бунда паҳлавонлар ва қўмондонлар ҳам бир-бирларига ҳужум қилишарди. Бу ҳолат гўё икки қаҳрамон шоҳнинг қўшин тортиб, бир-бирига қарши уруш олиб бораётганига ўхшаш эди.
Бунча қўшин ва дабдаба, қалъа, майдон ва от чоптириб, жавлон уришлар, чекиниб қочишлар, ҳам ўнг қанот, ҳам чап қанотда, ҳам қўшиннинг илғор қисмида ана шу хил ғавғо-тўполонлар билан жанг бўлмоқда эди.
Ҳар бир қўмондоннинг ўғли жангнинг олдинги,сафларида борар, отасидан олдин урушга кирар эди. Уруш майдони босиб ўтилгач, отасининг ўрнини босар эди. Бир пиёда бир ёқдан келиб, тез айланувчи чарх ёрдамида майдонда қаҳрамонлик кўрсатар, ёлғиз ўзи бутун бир қўшинни даф эта оларди.
Уруш майдони ана шу хил турли тасодифларга тўла бўлиб, гўё бир-бирига қасоскор икки шоҳ уруш олиб бораётгандек эди. Уларнинг ҳар бирида гўё уруш учун туғилган юз туман ёш йигит бор эди. Бу хил жанг майдони камдан-кам учрайди. Олиб борилаётган урушларда бунчалик шиддат бўлмайди ҳамда эл бунчалик қурол-тиғ билан зийнатлана олмайди.
Шунчалик бунёдкорлик, майдон, ўзаро душманлик қилиш ва уруш олиб боришлар — ҳамма-ҳаммаси,— агар ўйинчи доналарни йиғиштиришга аҳд қилса ва шахмат тахтасининг бир четини кўтарса,- буларнинг барчаси ўртадан кўтарилиб, йўққа чиқади! Шунда на бу уруш ва на душманликдан, на жанг олиб бориш тартиб-қоидаларидан асар қолади. Рўй берган барча ҳолат ва русумлар, яъни жанг майдонида икки томоннинг бир-бирига ҳужум қилишлари агар чуқур ўйлаб кўрилса, ўткир фикрли киши олдида буларнинг барчаси ҳеч нарса ҳисобланади. Гўё юзга кирган хаста бир канизак каби улар ҳечликдан бошқа нарсага арзимайдилар. Уларни ҳатто бир парча бўзга боғлаб, ўтга ҳам, сувга ҳам ташлаб юбориш мумкин.
Чунки ҳолат ўзгариб, уни ўйнагувчи устод учун ўйин тугагач, улар ҳеч қандай тафовутга эга бўлмайди. Шахмат доналари халта ичига солинган, "шоҳ" қуйи тушиши, "пиёда" эса юқори кўтарилиши мумкин!
Буларнинг барчаси истиғно нишонаси, балки унинг бир кўринишидир. Бас, сен бу тамсилга назар сол, асл истиғнони бундан юз минг марта зиёда деб бил. Агар сен бунинг маъноси томон йўл топсанг, барча ишни шунга қиёс қилғил!

157
Тавҳид водийсининг та ърифи

Ундан сўнгги водийни Тавҳид (Ягоналик) водийси деб билгил. Унда фард бўлиб, ортиқча нарсалардан ҳоли бўлиш лозимлигини ҳам англагил.
Бу водийда сайр қилмоқчи бўлсанг, унда яккаю ёлғизлик сен учун асосий қоида бўлади. Бу водийдаги сайринг ниҳоясига етгач, у пайтда юз туман мингта қушни битта қуш деб биласан. Бунда уларнинг барчасининг мақсади яккалик, барчасининг куй ва навоси ёлғизлик бўлади. Таркидунё қилувчилар шу ҳолатга эришса, улар учун бирликда йўқолиш асосий иш бўлиб қолади. Чунки бир карра бир бир бўлади, ақлнинг бу ишга ҳадди сиғмайди.
Бу қийин иш сенинг қаршингда кўндаланг бўлса, билки, бирдан ўзга барча нарса ҳечдир. Бир бўлу, бир кўру, бир де, бир тила! Бунда ҳеч қачон иккиликка майл қилма! Чунки иккилик бу йўлда ортиқчалик қилади ва бирлик сирларини билишдан четга чиқишни англатади.

158
Ҳикоят

Мансур тавҳидда юқори даражага эришиб, унинг тилида доим "анал-ҳақ" такрорланарди.
Дин арбоблари унга сенинг бу ишинг яқинлар аҳлининг иши эмас. Кўпгина сулук аҳлига ҳам бу ҳолат кашф бўлса-да, улар одоб сақлаб, мўтадилликни таъминлаганлар. Сен ҳам ўзингни улардек тут, бу хил даъвони изҳор қилма, нафсингни доига сазовор этма, деб кўп насиҳат қилдилар. Аммо у ичган қадаҳ ниҳоятда маст қилувчи бўлгани сабабли унга бу нағмани такрорлашдан ҳеч бир ором йўқ эди.
Бир кун унда қизиқ бир ҳолат юз бериб, хаёлини ҳар томонга олиб қоча бошлади. Унинг хаёли Расулиллоҳга бориб етди. Унинг ёдига Муҳаммад пайғамбарнинг Буроқ номли отга миниб, осмонни сайр этгани ва унга бирлик гавҳаридан тож насиб этиб, ваҳдат пиллапояси меърож бўИганлигини ҳамда унга юксак осмон икки қош орасидек яқин бўлиб, "ли маъ Аллоҳ"-софлик яқинлигига эришгани ва Аллоҳдан унга хитоб келиб, "Эй дўст, истаган мақсадинг недур?" деб сўралганида, у Аллоҳ лутфига узрхоҳлик қилиб, осий умматнинг гуноҳидан ўтишни истагани келди. Унда эҳсон кўпу лутф ҳаммага етарлидир, унга лутф ҳаддан зиёду халқи эса сахий эди. Худди буни ҳақнинг ўзи ундан илтимос этгану "истагил" деб, беқиёс лутф кўр-гузгандек эди. У араблар шоҳи ана шу тарзда осий умматнинг гуноҳини авф этишни илтимос этди. Азалдан то абад ҳар кимки эгри йўл билан борган бўлса, унинг шафқат этувчиси бўлгин. Эҳсонингни аямай, барчани раҳмат этгил ва кечирим юзасидан ҳамманинг гуноҳидан ўтгил, деб айтди. Нима учун у, содиқлик ва софлик кони, фақат одамларнинг гуноҳини кечиришни сўраш билан кифояланди экан?
Мансурнинг кўнглига шу хаёллар келиб, доимо шуларни ўйлаб юрар эди. Бу андиша уни эзиб, ожизлик ва ҳайрат қўлида лол этар эди.
Бир кун унинг тушида Расулиллоҳ аён бўлди. Унга шундай сўзларни айтиб, мушкилини ҳал этди:
— Эй телбалик айвонида ўтириб, ваҳдат лофи билан "анал-ҳақ"— деювчи! Билмадингми, ўша оқшом олий буржларда кезиб юрганимда менда ҳеч қандай "менлик" хаёли йўқ эди, балки бу сўзни айтишнинг ҳеч бир эҳтимоли мавжуд эмас эди! Чунки у даргоҳга элтган ҳам, йўл бошлаган ҳам, истаган ҳам, бағишлаган ҳам фақат унинг ўзи эди.
Сен ажиб бир узоқни кўролмаслигингдан бу борада ўзингнинг кўрлигинг ва нодонлигингни ошкор этдинг. Чунки Тавҳид водийси ёки яккалик ва ёлғизлик гулшанида "менлик" ва "сенлик" томон йўл очдинг, аммо у бу хил иккилик васфидан пок турарди. Деган ҳам, берган ҳам, инъом қилиб сочган ҳам, терган ҳам унинг ўзидир! У ёзув "менлик" рангидан пок эди, нағмасида ҳам иккилик оҳанги йўқ эди.
Мен у ерда "сенлик"ни хаёл қилиб, иккилик нақшидан ақл юргизганман. Сендаги бу ҳолат, шуни билки, ғилайликдан, битта нарсани иккита қилиб кўришдан ўзга нарса эмас. Бу хаёлни хотирингдан чиқариб, йўқ қилиб ташла!

159
Ҳайрат водийсининг сўзи

Таҳвид водийси босиб ўтилгач, шубҳасиз, Ҳайрат водийси намоён бўлади. Бу водийда ҳали киши бошига тиғ етмасдан туриб, минг оҳ ва юз минг афсус чекиш юзланади. Ҳайрат тилни гунг ва лол этади. Киши кеча ва кундузга қанча боқмасин, унинг кеча ёри кундуз эканлигини сезмайдиган бўлади. Ўзининг йўқлигини ҳам, борлигини ҳам билмайди, эртага нима бўлишини ҳам англамайди. Ҳар нарсага кўз ташласа, ҳайратдан донг қотиб, ҳайронликда сарсону саргардон бўлади.
Йўл аҳли, бу водийга қадам қўйгач, унда ҳайронликдан ўзга иш бўлмайди. Агар тавҳид борасида нимага эришган, ёлғизлик ва ажралиш водийсида нимаики иш қилган бўлса, бу ерда уларнинг барчаси йўқолиб кетади. Ҳатто у ўзининг борлигини ҳам унутади. Агар ундан, сен бормисан ёки йўқмисан, деб сўрасалар, у буларнинг ҳеч бирига жавоб бера олмайди, бору йўқлигига хитоб қилиб, ўзини билдира олмайди. У . ўзининг ўртада, ё бир тарафда ёки ташқарида эканлигини ҳам, чеккада ёки кейин, ёхуд олдинда турганлигини ҳам яхши билмайди, ҳайрат уни буларнинг барчасидан четда тутади.
У ўзининг фоний эканлиги ёки боқийлигини ҳам, маст эканлиги ёки соқийлигини ҳам англамайди, мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги ҳам, зотининг малум ёки номаълумлигини ҳам билмайди. Шу тариқа ҳар ёққа боқса, чексиз ҳайратга тушади, ўзини ҳайрат ичида ғарқ бўлган ҳолда кўради. Ўзига ўзи, ошиқ эканлигимдан ажабланаман, аммо кимга ошиқ бўлганимни билмайман, дебди. Ҳар бир заррага зарралар орқали боқиб, уларнинг борлиги ёки йўқлигини исбот этишдан ҳайратга чўмади. Бу мақом ичра ана шу хил ажиб ҳолатлар бўлиб, улардан ҳали биттаси тугамасдан туриб, мингтаси дуч келади.

---

160
Ҳикоят

Жаҳонни забт этган бир подшо бор эди. Унинг даргоҳида юзлаб султонлар бош эгиб турарди. Мамлакати чексиз бўлиб, барча унинг ҳукмига бўйсунарди.
Унинг ҳаммадан яшириб юрадиган бир гавҳари бор эди. Бу гўзалнинг ҳусни олдида ҳур ва парилар ҳам шарманда бўлиб қоларди. У гўзаллик бўстонида бир нозикниҳол, бир нозикниҳолгина эмас, сарфароз этилган сарв эди. У жон ётоғидаги дилга хуш келувчи шам, йўқ, шам эмас, балки ёруғ қуёш машъали каби эди. Ноз чашмасидаги унинг кўзлари жонга бало келтирар, даврон ундай балоли кўзни ҳанузгача кўрмаган эди. Зулфи ва ҳоли фитнанинг анбар ҳидларини таратиб турар, бу фитнага дуч келган киши омон қолмас эди. Унинг оразида лаъли лаби жойлашган бўлиб, бениҳоя фасиҳ нафас эгаси эди. Буларни қуёш билан Масиҳга қиёс қилса бўлади. Унинг васли умидида неча давлатманд кишилар, балки тахт эгалари бўлган олий шоҳлар юрар, аммо бу мурод ҳеч кимга муяссар бўлмай, ҳеч бир кўнгил ҳали унинг васлидан шод бўлмаган эди. Бу гўзалъ қизнинг ўзи ҳам элга яқин бўлишни хоҳламасди. Иккала томон ҳам бундан ўзини тортар эди: яъни даврон ичра тоқ бўлган шундай гўзал қизга ким ҳам жуфт бўла оларди? У шу хил хислат эгаси бўлгач, эл унга харидор бўла олармиди?
Иттифоқо, бу гўзал қиз бир кеча туш кўрди. Тушида бир гўзал йигит унинг кўнглига ғулғула солди. Унинг турган-битгани руҳдан мужассам бўлгандек покиза ва тоза эди. Ҳусн осмонида у гўё шарқ қуёшининг ўзгинаси эди. Ҳусни саҳифасига мушк ҳидли бир хат битилган, ундаги хол эса ўша хат устидаги нуқтага ўхшарди. Унинг шўхлиги ва раънолиги сарвнинг ўзгинаси, нозиклиги ва зеболиги эса гулни эслатарди. Бу йигит агар қуёш чироғи бўлса, у қиз ёғду сочиб турган тўлин ой эди. Иккаласи бир тахт устида ўтириб, дам-бадам висол жомини ичишар, бир-бирларининг васлидан баҳраманд болишар эди.
Гул юзли бу уйқудан кўз очиб, ўрнидан турди. Кўнгил мулкидан қарори йўқолган эди. Бундан унинг ҳар дамда шайдолиги орта бориб, бу аҳволда расво бўлишлиги аён бўлиб қолди. У ҳар доим бу тушни қайта кўришни орзу қилар, лекин кўзидаги бу уйқуни кўз ёши олиб кетган эди. Унинг кўнглида осойиш қолмаган, тинчлиги бузилган, кечасию кундузи ором нималигини билмас эди.
Кунлардан бир кун у ҳажр дарди малол келиб, ўзининг олий қасри узра ошуфтаҳол чиқди. Кўнглига таскин бериш учун ҳар томонга қарар, сабр ва тўзимли бўлишни истар эди. Ногаҳон ўтли оҳ тортганча, шоҳ базм қурган томонга кўз ташлади. Бу ерда тушда кўрган кишига кўзи тушди ва оҳ уриб, ўзидан кетди. У кўрган киши шоҳ хизматкорлари ичидаги ёш бир навжувон йигит бўлиб, дунёга фитна солувчилардан эди.
Йигит ҳам худди шу пайт қиз томонга кўз солди ва шу заҳотиёқ кўнгли ишқ ўқига нишон бўлди. Унинг зорли жонига ҳаяжон тушиб, бу ҳаяжон унинг мажруҳ танига ҳам таъсир қилди. Кўнгил мулки ичра қўзғолон тушиб, жонига қасд қила бошлади. Унда на ҳуш қолди ва на сабр, ўзи ҳам улар билан бирга кетди.
Оқшомгача аҳвол шу тариқа давом этди. У ўзининг на ўлик, на тирик эканлигини биларди. Тун қоронғулиги ерга ўз пардасини қоплагандан сўнг ундан юз минг нола чиқа бошларди. Тонгга қадар аҳволи афғон чекмоқлик билан ўтар, тўккан оҳли кўз ёшлари худди тўфонга ўхшар эди. Тонг қуши саҳар сирини фош қилгач, йигит яна эртадан кечгача ўз вақтини кўксига тош уриш билан ўтказарди.
Ишқ икки томонга ҳам ана шу хил савдо солган, гўё ишқ икки мамлакатда ғавғо қилмоқда эди.
Гарчи йигит қиз ишқида ўзини зор сезса-да, лекин ўзини кўп сеҳр билан сақлаб турар эди. Аммо ой юзли беқарор бир ҳолга тушиб, ишқдан беҳад зор бўлганча бўшашиб борар эди. Кўрдики, унинг қўлидан ихтиёри кетиб, иши расволик билан тугайдиганга ўхшайди. Ана бу бечоралик билан қийин аҳвол юз бергач, у бунинг чорасини топишга киришди. Чунки унинг ишқи яшириб бўлмайдиган даражага етган эди, шунинг учун ўзига ўзи бирон тадбир топмасдан бошқа иложи йўқ эди.
Унинг икки яқин маҳрами бўлиб, шодлик ва ғамли онларида доимий ҳамдами эди. Улар ҳар бир ишнинг чорасини топишга уста, ҳар иккаласи ҳам қизиқ ҳунарлар кўрсатувчи ажойиб санъаткор ва сеҳргар қизлар эди. Улар макр ва афсунни пухта эгаллаб, уни ниҳоясига етказган, ҳатто пашша билан филни бир-бирига жуфтлай оладиган даражада моҳир эдилар. Уларбу ишни шундай бажарар эдиларки, бунда пашша ўзини кичик деб билмас, фил ҳам ўзини йирик жуссалик деб ҳисобламас эди. Улардан ҳар бири ана шу хил ҳийла, афсун ва фириб эгаси бўлиб, ҳатто ишқ билан жанг қилишга ҳам ярар эдилар.
Улардан бири хушнағма руд асбобининг моҳир чалувчиси, иккинчиси эса қўшиқ айтувчи эди.Улар соз ва куйни моҳирлик билан ижро этганларида, чалган куйлари Зуҳра буржи томон ўзига маскан топиш учун кўкка кўтарилар эди. Агар улардан бири соз куйи билан кишининг жонини олса, иккинчиси ўзи чалган нағма билан ўлган баданга жон соларди. Буниси соз чаҳб, униси қўшиқ айтса, буни эшитган ақлли кишилар ҳам ўз ҳушидан ажралар эдилар.
Ой юзлига ишқ шиддати ортгач, ана шу икки канизагини хилватга чорлади. Аччиқ-аччиқ йиғлаган ҳолда уларга ўз ҳолини баён этди ва ишқ қандай қаттиқ аҳволга солганини билдирди. Тушда кўрган йигити уни маҳзун қилганини ҳам, ўнгида кўрганлиги эса девона этганини ҳам, у йигит ишқидан зор бўлиб, волаю беихтиёр бўлганини ҳам бирма-бир айтиб бергач, шундай деди:
— Сиз менинг севимли дугоналаримсиз. Мени бу аҳволдан қутқаришда ёрдам беринг. Акс ҳолда бу сирим тикани халқ ўртасида гул бўлиб очилади. Бу ишқ ўти эса танимни кулга айлантиради. Аммо бу куйиб-ёнишдан ҳеч ғам чекмайман, агар ўлиб кетсам ҳам аламзада бўлмайман. Бироқ мен шу вақтга қадар тақвода лоф уриб келдим, энди бу сиримни элга ошкор этсам, номусдан ўламан-ку! Отамнинг ҳам бундан номусга қолишидан кўп ғам чекаман, буни ҳатто шарҳ қилишга ҳам ожизман. Чунки у фалакнинг шоҳидек бир киши шарафига бу иш катта ор бўлиб тушади. Ахир отам учун мендайлардан юзтаси ўлса ҳам ҳеч нарса эмас, худди дарёда бир хас чўкканчалик гап. Шундай улуғ шоҳнинг беномус бўлишига тоқат қила олмайман, шу туфайли ғамим тобора зўрайиб бормоқда.
Мен сизга ўз ҳолимни баён этдим, энди ўзингиз биласиз: хоҳланг ўлдиринг, хоҳланг бу ишнинг иложини қилинг! Илгари асов бўлган бўлсам, энди ишқ қўлида хорман, илгари шаддот бўлган бўлсам, энди ожиз бўлиб қолдим. Ғамли аҳволимга раҳмингиз келсин, нолаю фарёдимга шафқат қилинглар!
У иккаласи бу нидони эшитгач, малика олдида жон фидо айлаб, шундай дедилар:
— Шундай бир чора топайликки, у нозанин йигит сенинг энг яқин улфатингга айлансин! Биз қилган бу ишни ҳеч бир одам билмай қолсин. Қайси бир одам, ҳатто ўша гўзал йигитнинг ўзи ҳам сезмай қолсин. Аммо сен бир неча кун сабр-тоқат қилгин, ҳар дам оҳу нола билан ун тортаверма! Чунки сенинг мақсадинг ишни яширин тарзда амалга оширмоқдир, биз ҳам шу тарзда иш тутмоқчимиз.
Ой юзли васлга умид пайдо қилиб, сабр ва чидамли бўлишга аҳд этди.
Икки доно канизак бу орада диққат билан чуқур ўйлаб, ишга киришиб кетдилар ва йигит билан бориш-келишни йўлга қўйдилар. Улар йигитни ўзларига ошно қилиб, унинг кўнглида ҳам шундай ҳис борлигини билдилар. Унга шунчалик макр ва фириб ишлатдиларки, оқибатда бу бечора ғариб йигит уларнинг тузоғига илинди. Улардан бири унга она, иккинчиси эса сингил тутинди. Йигитга: "Чорангни биз топиб берамиз. Сен бизга ўз аҳволингни аён қилмасанг ҳам, биз сенинг нимадан нотавон эканлигингни билиб олдик. Агар унинг ишқи кўнглинг мулкини поймол этган бўлса, ҳажрингга биздан висол умиди етади!"- дейишди.
Йигит бу сўзлардан хурсанд бўлиб, жон-дили билан уларга муҳтож бўлди. Иккаласи унга нима деб фармон қилса, у бунга жон-жон деб итоат этар эди. Ишбилармонлар ҳийла ва алдов бозорини ана шу тарзда қизитиб, бу турфа қушни шундай ов қилдилар. Улар бизнинг манзилга юр, деб йигитни ўз уйларига таклиф қилдилар. У нотавон уларникига шод бўлиб борди. У ерда дилга хуш ёқувчи бир шоҳона базм туздилар. Ишқ асири бўлган йигит май ича бошлади. Қадаҳ таъсир этиб, у маст бўлиб қолгач, ўз аҳволидан турли ҳикоялар айта бошлади. У ишқ ва ошиқликнинг ўти ва дуди, васл ва ҳижроннинг фойдаси ва зиёни ҳақида сўзлар, канизаклар эса уни қизиқтирадиган сирлар айтиб, унга кўп нарсаларни шарҳлаб берардилар. У бу сўзларни эшитиб, худди мақсад жомини ичгандек, номурод киши ўз муродига етгандек бўлар эди.
Май ичиш ва суҳбатлардан сўнг у ёш йигит ишқ аро шундай бир нотавон ҳолга тушдики, бундан унга гунгу лоллик юзланиб, зум ўтмай ўз ҳолидан беҳол бўла бошлади. Шундан сўнг улар ҳуш олувчи хушнағма рудни қўлга олиб, бир дилкаш қўшиқни бошлаб юбордилар. Нотавон бу қўшиқни эшитиб, ҳушидан кетди. Гўё у ҳушни кеткизувчи май ичган эди.
Тун беҳад қоронғу эди. Ҳушидан кетган йигит канизаклар қаршисида ётар, икки зийрак қиз ўз мақсадларига эришган эдилар. Улар ишда сусткашликка йўл қўймай, ғайрат билан ажиб бир кажава ҳозирладилар. Йигжтни кажава ичига солиб, тезлик билан бу ендан олиб кетдилар ва ой юзли базмига еткардилар. Бу ерда шодлик қилиш учун керак бўлган барча асбоблар муҳайё бўлиб, ширин лабли ойжамол уларни хилватда кутмоқда эди. Икки чоратопар канизак кажавада бир оқ баданли сарвни унинг ҳузурига еткардилар. Уни маҳваш тахти томон олиб бориб, ойни хуршидга топширдилар.
Ой юзли васлда ўз мақсадига эришгач, йигит юзига гулоб сепишни буюрди. Атир ҳидлари ҳушсизга етиб боргаеҳ, у кўзини очди ва жаннатмисол бир жойни кўрди. Ёнида ҳур ва парилажга ўхшаш бир гўзал қиз — ўша кўнглини зор айлаган ой юзли жонона турар эди. У шу заҳотиёқ ўмидан сакраб туриб, ажиб бир ҳолатда яна қайта ерга ўтирди. Теварак-атрофига ҳайронлик билан боқа бошлади. Остида катта бир шоҳона тахтни, ёнида бахтиёр ҳолда кулиб турган бир дилбарни кўрди.
Шунда у ўзига ўзи: "Ё Раб! Не ҳои экан бу ҳои? Тушимми, ўнгимми ва ёки хаёл?!"— деди.
Ой юзли унга ширин сўзлар билан таскин берди ва висол расмини бажо келтириб: "Эй ҳушидан ажралган, бу туш эмас, шукр этиб, энди васл жомини ичгин!"—деди. Шу сўзларни айтгач, пари қўлига бир жоин тутиб, уни ўзи ичди ва яна қадаҳ тўлдириб, ундаги майни йигитга узатди.
Нафис либос кийган Узро каби гўзал чеҳрали соқий ҳушини йўқотган йигитга қўша-қўша қадаҳ ичирар эди. Май жоми уят ўтига сув сепиб ўчиргач, улар бир-бирларига пардасиз сўзлар айта бошладилар. Шу тарзда ғамли ошиқ ва мунгли маъшуқ ишрат уйида бирга бўлдилар. Улар шундай бирликка эришдиларки, ўртадан иккилик деган нарса кўтарилди. Ҳавас имкон берадиган ҳар қандай кўнгил очишни бу икки ҳамнафас бир-бирларидан топдилар. Улар шундай адабсиз ишлар қилдиларки, буларни шарҳлаб ўтириш одобдан эмас. Ҳам йигит муштоқ, ҳам қиз муҳтож бўлиб, улар юзга юз, оғизга оғиз қўйган эдилар. Қолган ишларни ҳам шунга қиёс этса бўлади. Охири нима билан тугаганини ҳам шундан билиб олиш мумкин. Саҳарга қадар улар шу хил айшу ишрат қуриб, икки томонлама адабсиз ишларга йўл қўйишди.
Субҳидам тун сирини тош қилиб, ер устидаги мушкдек қоронғулик устига оппоқ кофур сепа бошлади. Тонг оқаришиб келмоқда эди. Май ҳам уларга кучли таъсир қилиб, базм қилувчиларнинг ҳушини олиб қўйган эди. Бундан безовта бўлган икки канизак парда орқасидан туриб, куй чалишни бошлаб юборди. Улар базм қилувчиларнинг ақлини ўғирлаб, йигитни яна беҳуш ҳолга келтирдилар. Хасталик унга таъсир қилиб, у беҳол бўлганча ерга йиқилди ва идрокни йўқотди.
Тадбиркор канизаклар бунга эришгандан сўнг, ошиқни тағин кажавага солиб, оёғидан маҳкам боғладилар. Уни ўзлари олиб келган ўша аввалги кошонага олиб бориб қўйдилар. Ғам тиканидан озор чекувчи ошиқни яна ўз ғамхонасига етказдилар.
Йигит мастлик уйқусидан халос бўлгач, димоғига тонг ели келиб урилди. У кўз очиб, мулоҳаза юрита бошлади. Бўлиб ўтган аҳвол, юз берган ҳодисалар бирма-бир унинг хаёлида гавдаланар эди. Маҳбубасини эслаб, ичидан мунгли бир оҳ отилиб чиқди, аъзойи баданини тошга уриб, соғ жойини қолдирмади. Ўз-ўзи билан кўп можаролар қилиб, бу ёруғ олам кўзига қоронғу кўриниб кетди. Кўзларидан юлдузлар каби ёшларини шашқатор тўкиб, оҳу дард чcкар, атрофга ғавғо солар эди. Васл базмини хаёлига келтириб, жиннилардек нола қиларди. У ўз-ўзига шундай дер эди:
—    Ё Раб! Не тадбир айлайин?! Кимга ўз ҳолимни баён қилайин! Агар буни бировга айтмай, хомуш турай десам, тоқатим етадими?! Ўзимни ушлаб туришга қувват топа оламанми?! Ҳолатимни яширин тутишни ёки ошкор этишни ҳам, сўз дейишимни ёки тек туришимни ҳам билмайман. Бу дардимни айтган билан адо қилиб бўлармиди! Менда унинг мингдан бирини гапиришга ҳам имкон йўқ. Агар уни махфий тутишни хаёл қилсам, унда жон тарк этишим мумкин...
У шу тарзда ғавғою нола чекар, на танида руҳ, на бошида ҳуш қолган эди. Унинг бу хил ҳайратланиши ҳар лаҳза жонга таъсир қилар, эл ҳам унинг бу ҳолига ҳайрон бўлар эди. Ҳар киши унинг бу аҳволини сўраса, у жавоб бермай, фақат шундай дер эди:
—    Мендан, буларни сўрамангиз, куйганим басдир, яна куйдирмангиз! Ҳолатимни шарҳ этиб бўлмайди, бунга эришмаган киши уни ҳис эта олмайди.
Ё Раб! Ўша иқбол билан васл базмида истиқболга эришган киши мен эдимми?! Агар мен уни шарҳ қилмоқчи бўлсам, бошқа киши бунга ишона оладими?! Ҳайратим жонимни ўртар — найлайин?! Жисми вайронимни ўртар - найлайин?!
Аввал васл бирлиги ичра мақсадга эришиб, маъшуқ билан қовушдим. Сўнгра ҳижрондан бу хил машаққатга дуч келиб, ҳайрат ичра ҳайратга чўммоқдаман.
Ё Раббий! Шундай ажиб чексиз бир ҳолатга тушиб қолдимки, уни ҳеч кимсага насиб этмагин!

161
Фақру Фано водийсининг со ъзи Ҳайрат водийсидан ўтсанг, Фақру Фано водийсига дуч келасан. Бу водийда хомуш, гунг, кар ва беҳуш бўлишдан ўзга нарса йўқдир. Чунки бу чуқур денгиз тўфон гирдобида бўлиб, унда юз туман олам ғарқ бўлади. Кучли бўрон ўзининг юксак тўлқинлари билан минг хил нақшлар пайдо қилади. Дам-бадам бу нақшлар йўқолиб, яна минг хил турли янги мавжлар пайдо бўлади.
Агар сен бу ҳодисага яхши назар солсанг, мавжда вужуд йўқ эканлигини кўрасан, чунки денгиздан ўзга барчаси нобуд бўлувчидир.
Ҳақ вужуди ана шу чексиз денгиздир, унинг юзидаги мавжлар эса бу оламдаги турли-туман нарсалардир. Маъно аҳллари эътибор қилувчи ушбу ўн саккиз минг олам ичида нимаики нарса бўлса, улар шакл жиҳатидангина мавжуд бўлиб, шаклда кўринувчанлик хусусиятига эгадир.
Ер сатҳи узра юзлаб ажойиб шакллар мавжуд, ҳар бир шаклнинг ўзи яна ранг-баранг товланишларга эга. Фараз қил: теварак-атрофда денгизлар ёки маъданҳ конлар, ёки дашт-саҳролар, ёки гулшанлар, ёки тўрғай ва булбуллафни ўзига ром этиб, уларни ҳалок қила оладиган даражадаги ранго-ранг нафис гул ва лолалар, турли иқлимлар ва мамлакатлар, дарёлар, булоқлар ва тоғлар ҳамда уларни ўраб олган ўт ва ҳаво, балки ўт ва ҳаводан бошқа яна бир қанча нарсалар мавжуд.
Булар атрофида яна тўққиз қаватли осмон, собиту сайёра ва малаклар тўдаси бор. Улар сон-саноқсиз, балки миқдор ичра чексиз кўпдир. Ундаги кўзга кўринмас даражадаги эътиборсиз юлдузлар ер жисмига ўхшаб кетади.
Тўрт унсур, етти кўк ва олти томон - булар коинотнинг нодир ва энг олий асосини ташкил этади. Коинотдаги барча нарсалар ичида ҳаммадан энг улуғи Инсон бўлиб, унинг камолоти олдида ақл ҳайрон қолади.
Бунда сен хаёл қилиб турган вақтингда ёхуд авом деб гумон қил ёки у олий табақага мансуб боисин, ёки қудрат соҳиби бўлган султонлар, ёки ихтиёр эгалари бўлган хоқонлар, агар файласуфлар, олимлар, ёки диний қоидаларни ўзгартириб, янги мазҳаблар тузувчи кишилар боисин, ёки уюшмаган қавм, ёки иттифоқли жамоа боисин, халқ орасида етук саналган валилар, ёки фараз қилки, Аллоҳдан элчи бўлиб келган пайғамбар боисин -буларнинг барчасини ҳақ зоти денгизининг майжи деб бил ҳамда ўша вужуднинг мавжи деб англагил! Аммо уларнинг барчаси вақтинчаликка нақш этилган бўлиб, ўткинчилик хислатига эга, боқийлик улар учун хос сифат эмас.
Денгизнинг чайқалиши ана шу хил турли мавжларни ҳосил қилган ва ҳар ёқда турли-туман нақшларни вужудга келтирган. Бу тўлқинли денгиз бир зум таскин топса, у мавжлардан асар ҳам қолмайди.
Агар ҳар бир кишида ақл мавжуд бўлса, шуни билгилки, азалдан то абад бу оламдаги мавжуд барча нарсалар борлиққа эга эмас, фақат шакл кўринишига эга. Қудратли ҳақдан бошқа ҳамма нарса фоний - ўткинчидир, фақат ёлғиз угина мутлақ боқийдир. Унга вужуд тартиби маҳкамланган бўлиб, борлиқ расми инкор этилмасдан маъқуллангандир. Ҳақдан ўзга ҳар қандай зот, фараз қилайлик, оби ҳаёт ичган бўлса ҳам, бу оламда мутлақ ўткинчи ҳисобланади. Агар сен боқийлик истамоқчи бўлсанг, ўзингни фоний қилмоғинг зарур.

162
Ҳикоят

Шайх Абул Аббос Қассоб Омилий (Шайх Аҳмад бин Муҳаммад бин Абдулкарим, 921-в.е.) қассобликка мансуб бўлиб, ўз замонасининг забардаст пешволаридан бири эди. У фано водийсига қадам қўйиб, ўз вужудини унда йўқотди.
Бии кун у хонақоҳда ўтирар, теварагида эса суҳбатдошлари йиғилган эдилар. Бу маҳалда бир ғалати девона беадаблик билан хонақоҳ саҳнига кириб келди. Кирган заҳотиёқ, минбарга чиқиб:
—    Эй, ҳонақоҳда турувчилар! Менга қулоқ бериб, сўзларимни яхшилаб тинглангиз! Мен учун ҳозир сув тўла обдастани ҳозирланг! Мен ўзимни поклаб олганимдан сўнг таҳорат қилмоқчиман,— деди.
Олий қадрли шайх бу сўзни эшитгач, унга обдаста элтиб беринглар, деди. Хcнақоҳтлаги бир дарвиш катта бир чиройли обдастани сув билан тўлатиб олиб келди. У зоти паст бу обдастани синдириб, яна битта идиш олиб келишни буюрди. Дарвиш яна бир обдаста олиб келди. У шу заҳотиёқ бу идтшни ҳам уриб синдирди. Дарвиш сбайхга бу ҳолни маълум қилгач, шайх боринг, у нечта идишни синдирса ҳам олиб бориб бераверинг, деди.
Унга нечта обдаста олиб келган бўлсалар, у ҳаммаларини бирма-бир тош билан уриб синдирди. Ниҳоят, ундан узр сўраб, бу ердаги идишланииииг барчасини уриб синдирдинг, хонақоҳда яна сенга келтириб беигудек биронта ҳам идиш қолмади, деб айтдилар.
Шунда н деди:
—    Агар идиш бўлмаса, орқангигизга қайтинг ва бориб бу сўзларни шайхингизга айтингки, энди у ўз соқолини бу ерга олиб келсин, токи мен буюрилган фарздан қутулайин!
Шайх бу наёсиз сўзларни эшитгач, ўрнидан сакраб туриб, у томонга қараб юрди. У шундай дер эди: "Еҳ: қандай хуш соату бахтиёр ҳолат! Қаранғки, бир қассоб ўғлига соқол битсаю йиллар давомида у соқолига оро бериб, ювиб тараса ва вақти келиб унинг бу соқоли шундай бир ишга яраб қолса! Унга бир дарвиш илтифот кўрсатиб, ўзини қайғудан қутқарса!".
Шайхнинг бежирим оппоқ соқоли бор эди. Уни ҳовучига тутамлаганча бояги кишимнг олдига йўналди.
Бу одани ғофил ва ҳаёсиз, балки идроки йўқ телба бир киши эди. У шайхдан бу хилИ фано хислатиуи кўргач, энди ортиқча алжираш учун ўзида қувват топмади. Шайх оёғи остида ўзини тупроғ этиб, ерга бош қўйганча ҳушидан кетди.
Фонийликка эришган солик унга назар солиб, ундаги ўзликдан асар ҳам қолдирмади. (гумроҳни шу тарзда камолга етказиб, мисни олтинга айлантирди. Ҳар бир киши ранг, нақш ва бўёқдан — ўзлигидан чиқмай туриб, бундай ишни қилиши мумкин эмас.
Эй Фоний, сен ҳам ҳақдан ана шундай йўқлик тила! Бу хил йўқ бўлиш билан абадий борлиқни қўлга киритасан!

163
Комил Фанога эришмоқ ҳақида Ҳожа Баҳоуддин Нақшбанд сўзлари

Олий сифатлар эгаси ва мўтабар зот, ҳақ равшанлигининг шоҳи ва тўғри йўлнинг гул солувчиси бўлган Хожа Баҳоуддин Нақшбанд бу иқлим узра тахт қургач, йўқлик мулкда ҳам подшо бўлди. Бу ҳақни билувчи киши пок сайр қилиш пайтларида ўз вужудини турли нарсаларга қиёс этар эди. Аммо ҳамма нарсадан ўзини кам кўриб, ўзини сарву гул олдидаги хору хас каби тутар эди.
Бир кун унинг кўзига тозаликдан йироқ бўлган бир қўтир ит кўринди. Шайх уни ўзи билан тенглаштиртб, кўзига ёш олганча нола чека бошлади. У шундай дер эди:
—    Бу ит вафо қилувчилар тоифасидандир, мен эса ундай эмасман. Ўзимни у билан тенг деб айта олмайман. У Аллоҳга вафодан ўзга нарсани билмайди, мен эса унга фақат жафо қиламан, холос!
Назар эгаси бўлган шайх шундай дегач, ит унинг олдидан йўл солиб, ўтиб кетди. Тупроқ устидаги ит қолcиирган изларни кўрган Шайх яна нисбат қилишда давом этиб, шундай деди:
—    Мен ортиқманми ёки бу из? Яна ўзига ўзи деди:
— Эй инсофсиз киши! Бу из вафо аҳли оёнъидан нишонадир, сен эса вафосизлик сари этак судрайсан!
У шу мазмунда сўзини тугаллагач, ер ўпиб, ит изларига кўзларини сурта бошлади.
Ҳақ аҳли ўз вужудини ана шу хил инкор қилади, борлиғини шу йўл билан йўққа чиқаради. Шу тарзда уларда ўзликдан асарқолмагач, фано жомини сипқорадилар. Улар ҳақ вужудидан бақо топмай, бирлик жомида унинг юзини кўролмаганларидан сўнг йўқлик аҳлига қўшилиб, мутлақ борлиққа восил бўладилар.

164
Парвоналар тодаси ҳақиқий шам шарҳида

Бир кеча парвоналар жам бўлиб, шамга етишмоққа ҳаракат қилишди. Қанотларини ўтда ёқишга ҳозирлаб, "Биз изловчилармиз, шам нуридан нишон излаймиз. Агар ундан нимаики топсак, уни изҳор қилайлик. Шарҳ этиб, асл зотининг нимадан иборат эканлигини аниқлайлик",- дедилар.
Бу сўз айтилгач, парвоналардан бири қанотларини қоқиб, шам ҳақиқатини билиш учун борди. У юқоридан қоронғу кечада тўда бўлиб турган парвоналар гуруҳини кўрди, ўртада шам ёқиғлиқ турар эди. Парвона шам нуридан кўзини мунаввар қилиб ёна туриб, шам ҳақидаги сўзларини оламга ёйди. У шам ҳақида сўз юритар, лекин бошқалар бундан хабардор бўлмас, унинг сўзлари бошқа парвоналар қалбига етиб бормас эди. Парвона ҳар қанча равшан ёниб сўзламасин, эшитувчилар бундан ҳеч наф топмадилар. У айтган сўзлар фойда келтирмагач, яна бошқа бир парвона шамга қараб парвоз қилди. У шам базмига кириб бориб, нурига диққат билан назар солди. У ҳам боягж парвонадек ёниб қанчалик сўз айтмасин, парвоналар тўдасига мақсад аён бўлмади.
Яна бошқа парвона ҳам бу ишга уриниб, шам боши атрофида кўп айланди. Ундан ҳам мурод ҳосил бўлмади, мушкил очилмади.
Бундан ўзгаларга ҳам изтироб тушиб, улар мақсадсари шитоб билан интилдилар. Шам теварагида кўп қанот қоқиб, ҳар бириқанот-қуйруқларини куйдирдилар. Ҳар бири куйганча, ўзи истаган мақсадга эришди, аммо буни шарҳлаш қийин иш бўлиб, нақл қилиш эса ҳаром ҳисобланарди. Чунки киши шуълани тил билан шарҳ эта олмайди, куймасдан туриб, унинг моҳиятини била олмайди.
Парвона бу иш ҳақиқатидан хабар топгач, аъзойи бадани кул бўлиб, ундан асар ҳам қолмади. У қўрқмасдан ўзини шуълага ургач, аъзосига ўт тушиб, пок бўлди ва ўзи ҳам шуълага айланди. Чунки истаган мақсади унга аён бўлиб, бундан ортиғини баён қилишга ҳожат қолмади. Чунки у мақсад ичра нобуд бўлди ва бу фанода айни муддаонинг ўзига эришди. У ҳақиқатдан хабар топди, шунинг ўзи унга етарли бўлиб, бошқа сўз айтишга ўрин йўқ эди.
Агар кишилар парвоналарнинг бу ҳолига диққат қилса, уларнинг кўнглида иккита фикр кашф бўлади. Биринчиси шуки, куймасдан туриб, унинг мушкили очилмайди; шам билан бирликка эришмасдан туриб, муродига ета олмайди. Токи фано ўтига ўз вужудини солиб, бу шуълада бору йўғини ўртамас экан, мақсад нури унинг қўлига кирмайди, тилаган висоли унга юз кўрсатмайди. Иккинчидан, бу хил чақмоқ уни оташ денгизига ғарқ қилгач, унда сўз айтиш имкони қолмайди, бу иш сирини сўз билан баён этиш унинг учун амримаҳол ҳисобланади. Бунда куймасдан туриб, элга иш очилмайди, кимки куйса, ўзгалар унинг ҳолини билмайди.
Эй Фоний! Фано ҳақида лоф уришни бас қил! Васлга эришмоқчи бўлсанг, яхшиси, фано ўтида куй! Шам ўтига айланган парвона каби ўзингни шуълага девонавор ур! Вужудингдан асар, борлиғинг ўриш-арқоғидан нишон қолмагач, мақсад ичра тилаганингга етасан! Бу можарони эл билмаса билмай қўя қолсин!

165
Шайх Суфён Сурийнинг фанодан сўнгра бақога эришмоқ ҳақида айтган сўзи

Шайх Суфён Сурийки(Абу Абдулло бинни Саид, 783-й.в.е.), у дин ҳамсуҳбатларининг пешвоси эди, Аллоҳ унинг жойини абадул-абад нурли қилсин. У маърифат ҳақида сўз юритаётган пайтда бир шогирди сўради:
-    Агар бир киши Аллоҳга етишмоқчи бўлса, бу мақсадга қай йўсинда эришади? У шундай жавоб берди:
—    Бунинг масофасини минг манзилдан иборат, деб бил. Уларнинг ҳар бирида дард ва офатлар бор. Бу ўт ва нур ўртасидаги ети денгиздан ташкил топган бўлиб, улардан ҳар биннинг кенглиги чексиздир. Бу денгизлардан ўтмоқчи бўлсанг, қаршингда домига тортувчи улкан балиқ намоён бўлади. У шундай даҳшатли балиқки, бир дам тортса, икки оламни бус-бутунича барча халқи (яратилган нарсалари) билан бирга қўшиб ютиб юборади. У истиғно денгизида мақом тутиб, унинг атрофида сузиб юради.

166
Қушларнинг фано водийси сўнгида бақо мулкидан нишон топганлари

Сўз юзига шундайин яхши ниқоб тортилиб, савол ва жавоблар тугади. Бу сўзларни эшитган қушлар ақл шарҳлаб бўлмас даражада қийин ҳолга тушдилар. Улар бу ишнинг ниҳоятда мушкиллигини, бу жамоанинг уни бажаришга қодир эмаслигини фаҳмлаб етдилар. Шу туфайли улар ўзларидан умид узиб, туганмас қайғуга мубтало бо лдилар. Улар Ҳудҳуддан бир хил ҳалок қилувчи сўзларни эшитгач, барчасининг қалбидан фиғон дуди кўтарилди. Балки улар бу иш сиридан воқиф бўлиб, бундан чексиз ваҳимага тушдилар. Бу ваҳима шу оннинг ўзидаёқ уламинг бир қанчасини ҳалок қилди. Жон ваҳимасига дучор бўлганлари йўқликка кетгач, қолган қушлар ҳайратга чўмганча йўлга тушдилар. Улар йиллар тиним билмай қанот қоқиб, олдиларига дуч келган балодан қўрқмадилар. Шу тарзда улар ўзликларидан чиққунга қадар пасту баланд кўп йўлларни босиб ўтдилар. Бу вўлда улар шунчалик кўп қийинчиликларга дуч келишдики, уларни ҳатто юз туман тил билан ҳам шарҳ этиб бўлмайди. Агар сенинг олдингга ҳам бу йўл рўпара бўлиб, уни босиб ўтсанг, ундаги қийинчиликларни мушоҳада эта олишинг мумкин. Уларнинг бу йўлда қанчалик қонлар ютганини ўшанда биласан.
Пировардида бу зор қушлар гуруҳидан ранж топган ушбу мажруҳ тўдадан озчилик қисм танлари ниҳоятда қийналган ва жонлари ўртанган ҳолда мақсадга етиб келишди. Чунки йўл чексиз ва узоқ бўлиб, унда офат кўп, дард, ранж ва шиддат эса бениҳоя эди. Шунинг учун бу қушлардан баъ.ъ.илари йўлда жон таслим қилдилар, баъзилари оғир хасталикка дучор бўлиб, ярим йўлда адашиб қолдилар. Қушлар олдидан азоб-уқубатнинг аччиқ шамоли эсиб,бу мусофирларнинг умр ипларини кесар эди. Йўлда уларни балога дучор қилувчи ҳодисалар ҳадсиз-поёнсиз эди, шу сабабли улар имконият даражасигача кўп нобуд бўлишди.
Оқибатда юз туман минг қушдан фақат юз минглаб машаққатга дучор бўлган ўттиз қушгина омон қолиб, охирги манзилга етиб келди. Улар шунчалик ҳориб-чарчаган эдиларки, танларида ҳатто ҳаёт нишонасидан асар йўқдек эди. Жисмларида бирорта ҳам бутун парлари қолмаган, патлари худди тараша ўтинга ўхшаш парча-парча бўлиб тўзиб кетган эди. Танлари йўл ранжидан мадорсизланган, жонлари дард ва машаққат чекишдан хароб бўлган эди.
Улар келган манзилда олий даражадаги бир жойни кўрдилар. Бу ер шундай бир жой эдики, ақл унинг кенглигини идрок қилишга ожизлик қиларди. Бутун осмон ҳатто у ердаги оддий бир хасдан ҳам кичикроқдир. У ерда эҳтиёжсизлик булутидан жала ёғар; момақалдироқ даҳшатли гумбурлаб, тез-тез чақмоқ чақилиб турарди. Гўё оламга бало тўфони ёғилиб, осмонни офат чақмоғи кул қиҳб юборгандек эди. Бу ерда етти кўк бир ҳовуч тупроқча, жаннатда ўсадиган сидра ва тўби каби дарахтлар эса хас каби қадрсиз эди.
Қушларнинг барчаси ўз ҳолига ҳайрон қолишиб, ожизликдан зору паришон бўлдилар. Улар бу ерда юзта ёрқин қуёш ҳам зарранинг юздан бирича қадрсиз туришини кўрдилар. Бундан уларнинг қанот-қууриқларига от туташиб, ўз ҳолларига чексиз надомат билан "во ҳасрато" аута бошладилар.
-    Биз ўттизта хомхаёл қуш кўнглиниизга бўлиши мумкин бўлмаган иш савдоси тушиб, жонимизга ҳар доим ўлим ваҳимасидан қўрқув ёпишиб, бу ёлни босиб ўтиш учун улкан машаққатларни бошдан кечирдик. Умримизни ўтказиб, оҳ, шу мақсадга эришдикмиъъ Бу дарсоҳ шундай азим ва қўрқинчли эканки, бу ерда бизпа на сон бор экан, на салмоқ!
Улар шу сўзларни айтиб, бошларидан дуд чиқаза бошлашди. Бу ҳол сарсонликда овора бўлган қушларнинг кўнглини бузиб, ҳар дамда янги бир умидсизҳкка юз бурдирар эди.
Хуллас, овора ва саргашта қушлар ўз ғамларига чора топа олмай, учиш уcлуън қнвватлари, оғир дард туфайли қўниш учун тоқатлари қcимаган бир пайтда ногоҳ парда орқасидан иззат элчиси гўё давлат қуши каби уларнинг олдига етиб келди. У бу юз бало ипи билан боғланган ва ҳайратда қолган хаста қушлар тўдасини кўриб, уларнинг ҳолини сўрашга майл кўрсатди ва шундай деди:
-    Ҳой, бу тўда қандай жамоатдир?! Бу минг балога мубтало бўлиб, балодан бўлак баҳра тонмаганлар ким экан? Бу паришонҳол ва саргардон, қадру қийматда тупроқ билан тенг бўлганлар ким бўлди? Бу хил таҳқирларга маҳкум бўлиб, бу ҳақоратдан кўзига ҳеч нарса кнъринмаганлар ким?!
Қушлар унга шундай дедилар:
-    Биз хор ва зор бўлган, беҳуда иш қилувчи ожиз ва бееътибор бир гуруҳрниз. Шелл истаб чиқдик ва бу йўлда жонимизни турли азобларга гирифтор қилдик. Шунчалик кўп машаққат тортиб, унинг датгоҳига етишни орзу этгандик. Биз шоҳи бўлмаган бир қўшин эдик. Агар қўшинда шоҳ бўлмаса, у қандай қўшин бўлади? Умр бўйи йўлда машаққат тортиб, юз туман турли хорликлар кўриб, ана шу тарзда неча юз минг бу йўлга мансуб бўлган тўда (улар шунчалик кўп эдики, бундан инсон ақли ожиз қоларди) шу йўлга кириб, ҳалок бўлишди. Бу даргоҳга фақат биз ўттизта қушгина етиб келдик. лстагимиз Симурғ бизга шоҳ бўлиб, барча яхши-ёмонимиздан хабардор боисин эди. Агар бизнинг бу таклифимиз шоҳга маъқул тушса, биздек бир неча зору асир унинг қуллигини бажонидил қабул этар эдик!
Елчи қушларнинг бу сўзларини эшитиб, уларга шундай деди:
-    Эй гумроҳ тўда! Сизлар ақлсизликка ошно бўлиб қолибсиз! Сизлар ошуфтаҳолликка тушиб, димоғингизга пуч хаёлларни келтирмоқдасиз. Шу аҳволда қайси тилингиз билан шоҳнинг номини зикр қилмоқдасиз? Нечук бу фикр кўнглингизга йўл топа қолди?
Сизлар ҳеч нарсага арзимайдиган, балки ундан ҳам паст турадиган бир гуруҳсиз. Шоҳ эса сизларнинг бу пойма-пой андишангиздан юксакда туради. Ўзингиз ҳеч нарсага арзимайсиз-у, яна қизишиб, бекордан-бекорга ҳовлиқасиз! Гўё ўзингизни майжудман деб тасаввур қиласиз! Сизда аслида на сон бор, на ҳисоб бор ва на вужуд! Борман деб туҳмат қиласиз, аммо йўқсиз! Кўнглингиз хомхаёл билан тўла, муддаоин-гизнинг барчаси амримаҳолдир!
Бу ер шундай муаззам жойдирки, ҳатто бунда юз минг қуёш ҳам кичик бир зарра каби нур соча олмайди. Бу ерда юз минг қутурган фил бир ўлик пашшадек гап!
Шундай бир жойда сиз на борсиз, на йўқсиз, балки борлигингиз йўқлигингиздан ҳам камдир!
Бундай беҳуда сўзларни айтмасдан, тезда орқангизга қайтинглар. Агар яна бирор гапингиз бўлса, қайтаётган пайтда айтиб кетинглар!
Бу сўзларни эшитгач, қушларнинг ҳуши бошларидан учиб, уларга ожизлик юзланди, ҳатто тиллари гапга айланмай қолди. Ҳаммалари бир-бирларининг пинжига кириб, умидсизлик ўтида ёна бошладилар. Улар ўзларига ўзлари шундай дер эдилар:
-    Е воҳ! Зое кетган меҳнатларимизга минг афсус! Тортган шунча шиддатларимизга минг афсус!
Агар шоҳ шундай олий даргоҳга эга бўлса, биз каби бир неча хароблар унинг олдида қандай кўриниш беради? У биздек фақирларни назарига илармиди? Ҳайф шунча умид билан ҳаракат қилганларимиз! Ҳайф абадий давлатга эришамиз деб қилган орзуларимиз!
Қушларнинг барчаси чуқур қайғуга, чексиз ҳасрат ва армонга гирифтор бўлдилар. Улар:
-    Биз каби ғамли, орзу ва умидларидан йироқ тушган бир гуруҳ бор эканми?! - дея хитоб қилишди.

167
Қушларнинг фанога эришишдан умидсизликка тушиб турганларида, Ҳидҳуднинг тўғри йўл кўрсатганлиги туфайли уларда қувват ҳосил бўлгани

Шунда Ҳудҳуд уларга деди:
-    Эй бечора, хонумону мулкидан овора бўлган тўда!
Шоҳ марҳаматидан ноумид бўлманг, чунки унинг сифатларидан биттаси карам кўрсатишдир. Агар унинг висолига эришиш қийин бўлса, ишқида ўлмоқ ҳам яхши ишдир.
Биз бу иқболни қўлга киритиб, бугун унинг даргоҳига етиб келдик. Шу саодатнинг ўзи ҳам биз учун олий мартабадир. Энди унинг ишқида барчамиз ҳалок бўлсак ҳам майли.
Бу сўзларни эшитган қушларнинг барчаси юраксизлик изҳор қилиб, Ҳудҳудга шундай дейишди:
-    Эй ҳикматшиор! Биз ўз олдимизга дуч келган барча балоларга сабр-тоқат кўрсатиб, сенинг ҳамма буйруғингни қабул этдик! Сен қаерда қанот урган бўлсанг, биз сендан айрилмадик. Нимаики амр этган бўлсанг, қаршилик кўрсатмадик. Аммо васл чоғи бизга айрилиқ ғами юзланди. Бу сен айтган сўзларга тўғри келмайди-ку!
Ҳудҳуд уларга шундай деди:
-    Сиз тушкунликка тушманг ва бундан асло озор чекиб, ранжу уқубат тортманг! Биз бу йўлга қадам қўйиб, юз хил бало-қазони чекишга жазм этган маҳалимизда бизнинг бундан мақсадимиз шоҳга эришмоқ ва унинг даргоҳига етишмоқ эди. Эндики биз бу мақсадга етиб, унинг даргоҳига йўл топган эканмиз, ўзингизни асл мақсаддан йироқда деб гумон қилманг.
Агар ошиқ ўз ишқида ҳақиқий каинолотга эришган бўлса, унинг учун ҳижрон ҳам, висол ҳам тенг ҳисобланади. Чунки ёрнинг хоҳиши ошиқ учун орзу этилган нарса бўлиб, у нимани истаса, ўша маъқул саналади. Ёр васлини қўлга киритмаган бўлсангиз сиз учун унинг ёди билан яшаш етарли эмасми?! Ҳар бир киши ёр ёди билан жон берса, унинг бу ўлими мангу ҳаёт билан тенгдир.

168
Ҳикоят

Мажнунни даштда бир киши учратиб қолди. У ўзи билан ўзи сўзлашмоқда эди. У киши Мажнундан сўради:
Сен ким билан сўзлашмоқдасан?
Эй бахтли одам, мен Лайли билан сўзлашмоқдаман,— деб жавоб берди Мажнун.
Ахир у сендан жуда узоқда-ку!
—    Эй ғофил, у менинг жонимдан ўрин олган! Уни ёдга олиш жонимга озиқ бағишласа, йўл йироқлиги учун уни унута оламанми?
Кимки ишқда камолот касб этса, унинг вужудида маъшуқ ёди мужассамлашган бўИади. Агар сиз ҳам ишқ борасида лоф урмоқчи бўлсаиигиз, ундан сизга дард келса ҳам шодлик ўрнида қабул этинг!

169
Қушларнинг олий фанога эришиб, бақо васлига етгани

Бу мусофирлар кўпгина денгиз ва қуруқликларни босиб ўтиб, кўзлаган манзилга етиб келган эдилар. Улар туну кун йўл юришдан сира ҳормасдан олдиларига ҳар қандай бало келса ҳам юз қайтармасдан ўз истакларига эришганларида, бу мағлуб тўдага жамолни кўришга тўсқинлик қиладиган парда тутилди. У қушларга ўз улуғворлигини кўрсатиб, қаршилик кўрсатса ҳам, бенаво қушлар ўз фикрларидан қайтмадилар. Гарчи улардан баъзилари кўнгилсизлик кўрсатган бўлсалар-да, Ҳудҳуд тўғри йўлга бошловчи сўзлари билан уларнинг тушкунлик ва кўнгилсизликка тушишига йўл қўймай, бу борада анча ваъзлар айтди. Ҳудҳуд айтган сўзлардан уларга жон кириб, мушкил ишлари янада осонлашди. Чунки уларга содиқлик ва ихлос қўйиш ёр бўлди, ёрни исташда эса бу икки ҳолатнинг фойдаси кўпдир. Гарчи улар улуғлик олдида тубан, хор бўлган бўлсалар-да, Ҳудҳуд уларни ғам емасликка чорлаб, кўпгина далиллар келтирди. Уларда мардоналик мавжуд бўлиб, комил йўлбошчиси ҳам оқил ва доно эди.
Шундай қилиб, бу содиқлик ва ихлосликдаги иккинчи фаногаъ эришиш ёрни уларга ошно қилди. Васл боғидан марҳамат кўрсатиш шабадаси эсиб ёки Масиҳнифжг покиза нафаси келиб, улар олдида ниқоб бўлиб турган барча пардаларни бирма-бир олиб ташлади. Нур ва зулматдан иборат бўлган ҳамма пардалар бартараф қилинди. Васл боғида шодлик ва мақсад гули очилиб, унинг муаттар бўйидан кўнгуллар яйради. Қушларнинг дилларидаги шикасталик йўқолиб, васл ичра бу хил мақсад ва шодликка эришдилар.
Бу гулшанда ҳар бир гул гўё бир кўзгу каби эди. Қушлар қаёққа қарасалар, ўзлари намоён бўлар эдилар. Бу ерда булардан бошқа яна нур ва соллик, ошкора ва яширин нарсаларнинг ҳаммаси бор эди. Бу гўё кишиларнинг кўзгуга қарагани ёки тиниқ, покиза сувга боққани каби эди. Ҳамма нарса бошдан-оёқ кўзга ташланиб, кўзгу ёки сувнинг киши аксини кўрсатганига ўхшар эди.
Бу ўттизта қушнинг шунча кўп машаққат ва ранж чекиб, бу ерга етиб келганларидан мақсад уларга Симурғ ўз юзини кўрсатиб, бу фанолардан ана шундай бақога эришмоқ эди. Аммо улар қаёққа қарасалар ўзларини кўрдилар.
Аллоҳ-Аллоҳ! Бу қандай ажойиб сўзки, Симурғни орзу қилган ўттизта қуш ўзларини ўша Симурғ сифатида кўрдилар!
Бунда худди садаф гавҳарга айлангани каби "ман араф" сири зоҳир бўлди.
Эй кўнгил! Бу нозик маъноли сўзлар қушлар тилидир, балки рамзу имо мулкидан хабардор бўлган кишилар тилидир. Гарчи бу сўзларни тушуниш қийин бўлиб, муаммоли бўлса-да, у риёзат чекиш билан равшанлашади. Чунки риёзат инсондаги ҳайвоний сифатларни йўқ қилади. Киши шу хилда ўз нафсониятини инкор эта олса, унда руҳий покликдан бошқа ҳеч нарса қолрнайди. Сен бу маънига хилофлик қилма!
Инсон зотида шундай шараф мужассам этилганки, агар у ўзидаги ёмон ахлоқни бартараф этиб, фиръавнликка тақлид этмаса, унда Мусога ўхшаш энг яхши суатлардан ўзга сифат қолрнайди. Ёки шараф ганжига эгалик қилиб, ўзидаги Абу Жаҳллик хислатини йўқотса, Ҳабибуллоҳдек юксак шарафга эришади ҳамда борлик ва йўқликдан огоҳ бўИади. Ваҳдат меърожига чиқиб, поклик сиридан унга хабар етади. Кўзи васл нуридан шундай ёришиб кетадики, бу пайтда орадан "менлик" ва "сенлик" йўқолади.
Ҳақ вужуди денгиз майжларини юзага келтиради. Майж нақшидан денгизга не зиён етади? Денгиз, хоҳ у мавжли боисин, хоҳ майжсиз, ўзидаги сув билан денгиз саналади. Сувсиз майж ҳосил бўлмайди. Мавжнинг бору йўқлиги денгизга боғлиқдир.
Агар сен буни чуқур ўйлаб кўрсанг ёки ишқ сирларини диққат билан мулоҳаза қилсанг, Аллоҳ сифати билан бирлашиб кетганингда, огоҳ хотиринг билан шу сўзларни айтишга журъат этасан: яъни, яратилган ҳамма нарсадан асосий мақсад сенинг ўзингсан! Сендан ташқарида ҳеч нарса майжуд эмас! Сен ўзинг зотнинг мухтасар тафсилисан ҳамда борлиқ мушкилларини тушуниб етувчисан! Шунинг учун ўз вужудингга тафаккур қилиб, нимани истамоқчи бўлсанг, фақат ўзингдан истагил!
Сен жаннат боғчасидаги ажиб бир гўзал қушсан ва шараф бўстонида покдомонсан. Лекин Симурғ истаган у қушлар галаси сулук ичра риёзат билан сайр қилиб, бу йўлда ўзларини қобил этдилар ва бу талабдан васл ҳосил қилдилар. Сенда ҳам у имконият тарзида майжуд бўлиб, агар ёмон феълингни тузатсанг, мақсадга эришасан! Агар бу йўлда ўзингни қобил этмай, пасту баланд сўз айтсанг, дорга осилишинг турган гап.
Кимки бу маънидан огоҳ бўлса, билгилки, бундай сўзларни айтишга тил қисқалик қилади. Бундаги сўз ўзгача-ю маъно ўзгачадир. Сўз билан машғул киши ундаги маънони англамайди.
Менга қандай маъно аён бўлган бўлса, уни қуш тилл билан баён қилдим. Айтган сўзларим фақат ўз зоҳирий маъносида тушунилмасин, ундаги чуқур маъноларнинг юзлари ёпилмасин. Бу сўзларимни фақат қуш тилини билганларгина фаҳмлай оладилар. Фаҳмлагач, ундаги мазмундан қаттиқ ваҳимага тушадилар.
Аммо зийрак қуш бу сўз тагида нималар борлигини дарҳол англайди. Бу сўз барча сўзлар ичида энг мушкилидир, у тилсиз кишиларнинг тилидир. Шарт шуки, уни англаган киши мабодо ўзгаларга шарҳ қилиб ўтирмасин, чунки тилидан бошига бирор офат етиши мумкин.
Эй АИлоҳ! Мен бу сўзларни айтиб, сенга тавба қиламан. Айтиб бўлмас сўзларим учун сенинг ўзингдан паноҳ истайман. Бу фикрларни ўзимча режаламадим, балки Аттор сўзларини шарҳ қилиб бердим. Сўзимга офат тушишидан ўзинг асра, кимга пайравлик қилаётганимни назарга ол. Агар мен хатога йўл қўйсам, у нуқсонсиздир, чунки у камол варақларига кўп хатлар ёзган. Сўзда агар табъим ғалат айтишга мойиллик кўрсатган бўлса, уни комил бошлиқ сўзлари туфайли деб бил. Мен унга издошлик қилиб, сен ҳақингда сўзлар айтдим, узримни қувватлаб, гуноҳимдан ўт.

---

170
Ўз мулоҳазаси қусури узрига тамсил

Бир паришон табиатли девона бўлар эди. У биров савдосидан кўп зор аҳволга тушган эди. У кўнгил қўйган жонона давронга офат солувчи, балки ишваси билан барча жонлуарга қирон келтирувчи эди. Ҳусн бобида ҳур ва парилар ҳам унга таслим бўлган, ой ва қуёш ҳам унинг олдида чиройли кўринмас эди. Оламни унинг ҳусни ғавғоси тутган, турли шаҳарлар ва мамлакатларга унинг шов-шуви тарқалган эди. Ҳуснининг латофати гарчи чексиз бўлса-да, ва лекин у икки иш билан машҳур эди. Биринчиси, у билимдонлик ва зукколикда камолот соҳибаси бўлса, иккинчиси, шиддат билан жафо кўрсатишга ҳам уста эди.
Бир кун ишқда мажнунтабиат бўлиб қолган ошиқ маъшуқасини ёдга олиб, унинг юзини гулга, қаддини сарвга, кўринишини товусга, юришини қирғовулга қиёс қилди. Девона ўзига хуш ёққан бу сўзларни айтиб турганида, унинг олдига ой юзҳ дилбар етиб келиб, у айтган сўзларни пана жойдан туриб эшитди. Сўнгра юриб унинг қошига келди ва шундай деди:
-    Сен айтган бу таърифлар мен учун киноядан бешқа нарсалар эмас. Мен улардан ниҳоятда ор қиламан. Қоматимни сарв деб айтдинг, аммо сарв менинг қаддим каби хиром эта оладими?! Юзимни гул дединг, лекин қайси гулда мен каби юз балолик кўз ва қош бўлади! Кўринишимни товусга қиёс қилдинг, қачон товус элнинг ақлу ҳушини олибди?! Юришимни қирғовулга ўхшатдинг, аммо қай бир қирғовул кишилар қатлига сабаб бўла олган?!
Ой юзли гўзал ғазаб билан бу сўзларни айтиб, унга хитоб этди. Ошиқ унга жавоб қайтаришдан ожиз бир ҳолга тушди:
-    Мен хато қилиб қўйдим, бундан ниҳоятда шармандаман, шундай бўлса-да, сени васф этувчи бир гуноҳкор бандаман!
Ой кўринишли бу сўзларни эшитиб, шу заҳотиёқ:
-    Жаҳондан вужудингни йўқ қилиб юбораман!— дея унга ғазаб қилди. Девона ўзини ерга ташлаганча зор ёлвориб, шундай деди:
-    Эй ҳусни билан парилар ва ҳурларга орият келтирган. Мен сен тўғрингда нима сўз айтган бўлсам, уларнинг барчаси сенга бўлган муҳаббатим туфайлидир, ихлосим ва дўстлигим туфайлидир. Уларда ҳеч қандай шикоят, ўринсиз таъна-дашномлар ва киноялардан асар ҳам йўқ.
Аммо сени мақтаб, васф этишда камчиликка йўЖ. қўйибман: буни тан оламан. Энди ўзинг марҳамат кўрсатмасанг, ҳолим хароб бўлади. Мен айтган бу сўзларни нодонликка йўйсанг, уларнинг барчасини жаҳолат ва билмасликдан деб ҳисобласанг. Чунки уят мен телбани ҳалок қилмоқда, агар сен ҳам ўлдирмоқчи бўлсанг, бу энди менга оғир заҳмат бўлиб тушади!
Телба ўз нуқсонини бўйнига олиб, узрхоҳлик қилгач, париваш ҳам лутф кўргазиб, унинг қонидан кечди.

171
Ҳикоят

Бу йўл аҳлига етакчилик қилганлардан бири Хожа Абдуллоҳ Ансорий шундай деган эди:
-    Киши созини руд оҳангига мослаб, бу оҳанг ичра бир ёқимли қўшиқ айтса, бироқ бу куйи ва қўшиғидан мақсад Аллоҳни ёдга олиш бўлса, эй, пок эътиқодли, билгУки, унинг бу иши ғафлат оҳангж билан Қур он тиловат қилишдан яхшироқдир.
Агар қўшиқ ва нағмада огоҳлик мавжуд бўлса, бу тоат вақтидаги гумроҳликдан яхшироқ саналади.

172
Ўз камчиликларини афв этишни ёлвориб сўрамоқ ва гуноҳларидан ўтишни илтимос етмоқ

Эй ғойибдан барчага ҳукмдор сахий Ҳақ! Барча саховат аҳлининг мавжудлиги сен туфайлидир. Сенинг лутф ва эҳсонингга поёну ҳад йўқ, мурувват ва инъомларинг сон-саноқсизджр. Сени васф этиб ҳар неки ёзган бўлсам, гарчи улар жозибали бўлмаса-да, сендан кечирим сўрайман. Фақат мен эмас, балки неча буюк алломалар васфинг ҳақида йиллар давомида қалам суисалар, улар ҳам инсоф билан ўз ожизликларини бўйинларига олишлари лозим бўлади.
Мендек бир ошуфтаҳол девона Фоний агар сен ҳақингда бир неча сўз айтган бўлса, унинг хато ва нуқсонларини карам юзасидан авф қил, ёзган яхши-ёмон ёзувлари учун кечир. Мен нима ҳақида қалам сурган бўлсам, сендан ёздим, сендан ўзга ҳақида сўз юритмадим, менга шунинг ўзи етарлидир. Ортиқ ёки кам деган бўлсам ҳам сендан дедим, чин ёки ёлғон айтган бўлсам ҳам сендан айтдим.
Сенинг сирларинг менга қанчалик аён бўлган бўлса, уларни қуш тили билан баён қилиб бердим.
Бу дам худди чала сўйилган қушдек ўзимни йўқотиб, қуш тили билан сенга ёлвормоқдаман. Чунки барча қуш ҳам ширин сўз айтиш, нозик маъно ва чечанликка эга бўлавермайди. Агар булбул лутф билан ажойиб достонлар айтса, қарға ёқимсиз куйларни ҳаддан оширади. Бас, шундай экан, барча қушнинг куйлаши дилга хуш келавермайди, барча қушнинг нағмаси дилкаш бўлавермайди.
Мен улар тилидан сўз айтдим, албатта, барча қушнинг сайраслии бир мақомда бўлмаган. Тўти ва шорик(майна) одамга ўхшаш гапира олсалар-да, ҳар бирининг нутқи ўзгачадир. Улар сайрашида тафовут мавжуд бўлиб, бири ҳақ ҳақида сўз айтса, иккинчиси бут ҳақида сўз дейди. Бирида шак бўлса, яна бирида дин мавжуд.
Аммо Фонийнинг куфру дин билан иши йўқ. Чунки у ҳар нима айтган бўлса, сен туфайли айтди! Сен унинг хатоларига пардапўшлик қилгин, токи у ҳам фано базмида бир қултум май ича олсин! Унга фано жомини насиб этганингда, бақо иқболини бермоқликни ҳам унутма!

173
Шайхнинг васфи ва ўзининг унга пайравлик қилгани тавсифи

Эй Фоний! Яна бир гўзал асар ёзиб, қушлар тилини ажойиб йўсинда шарҳлаб бердинг.
Қушлар тилига йўл топганлардан бири Сулаймон пайғамбар эди. Кейин вазири Осаф ундан таълим олиб, қушлар тилини ўрганди, аммо бу тилдан у ҳеч кимни хабардор этмади. Бу иккаласидан ўзга киши бунинг уддасидан чиқмади, бошқа одамлар қуш тилини билмаганликлари учун унинг фаҳмига етмас эдилар.
Тез айланувчи фалак шитоб билан орадан бир неча минг йилни ўтказиб юборди. Шундан сўнг чаққон сайр этувчи, чечан нутқ айтувчи ва ўткир ақлли омади юришган бир қуш майдонга чиқди. Уни қуш дема, балки фано Қофининг анқоси де, барча қушлар тилининг доноси де! У бу йўлнинг бошловчиси ва авлиёлар қибласи бўлиб, кўнгҳ тўғри йўл кўрсатиш учун зиёлангандир. У ҳақиқат сирларини кашф этишда фарид1— ягона ва тенги йўқдир, нутқидан ҳақиқат аҳли баҳраманд бўлади. Бу киши ирфон аҳлининг йўл кўрсатувчиси, маърифат бозорининг Атторидир.
У бу гулшан ичра пайдо бўлганида гўё қушлар ҳам нутқни ундан ўргангандек бўлдилар. Унинг қуш тили билан гапириши Осафдан ҳам, ҳатто Сулаймондан ҳам ортиқроқ эди. Чунки улар қуш тилини билган бўлсалар-да, лекин бундан элга бирон-бир наф етмади. Ҳақ Аттор тилини бийрон қилгани учун "Мантиқ ут-тайр" достони ошкор бўлди. Бу тил изоҳини тўла-тўкис баён этиб, илоҳий сирларни шарҳлаб берди. Бошланиш ва тугалланиш ҳақида чиройли сўзлар хазинасидан кўплаб гавҳарлар сочди. Бу гавҳарлар билан замона чўнтагини тўлдирди, барча кишилар ундан баҳраманд бўлдилар. Хазинадаги тилсим очилгач, ҳар гадога бу гавҳарлардан муайян улуш тегди. Асарини кўпчиликка қуёш каби ошкор этиб, сўзларидан Жамшид жоми каби садо чиқарди. Кимки лабташна бўлса, бу майдан унга ичирди. Ўзгалар бу ҳақда сўз айтишдан ожиз қолдилар. Қуш тили билан шундай калом сурдики, унинг бу сўзлари худди тўтийи гўё сўзлари каби барчага манзур ва маъқул бўлди.
У ёзган асарни форсий тилни билувчи халқлар фаҳм этиб, ундаги барча яширин нозикликлардан хабардор бўлдилар. Аммо содда, бечора турклар бу тилни етарли даражада билмаганликлари сабабли қуш тили билан форсча ёзилган бу асарни тушуниш иқболидан маҳрум қолдилар. Улардан кўпчилигининг қўли қушдан ҳоли бўлмаса-да, лекин уларга қуш тили тушунарли эмас эди.
Мен ёзу қиш Аттор дўконидан қанд ва шакар олиш билан шуғулландим, балки бу дўконда тўти янглиғ макон тутиб, шакар ушатар эдим. У қуш тили билан менга неки хитоб қилган бўлса, мен унга худди тўти каби жавоб қайтарар эдим. Йўқ, балки унинг пок руҳининг гапга чечан қуши Арш боғидан келиб, менинг кўнглимга ўрнашиб олгандек эди. У менга қуш тили мушкилларини ҳал этиб, бу такаллумда устодлик қилар эди. Шу тариқа мен у калом ичра камолотга эришиб, мазкур асаримни туркий тилда ёздим. Гўё мастлигидан ёқимли сайраётган қуш каби кўп куйларимни туркона созга ҳамоҳанг қилдим. Қайси бир қуш, балки минг хил дост он куйловчи булбул деб айтгин, унинг ҳар бир достонида янги бир оҳанг мавжуддии. Лекин унинг бу достонлари гул шавқидан битилган бўлиб, ундаги нолаю афғонлар ҳам шуни васф этишга бағишланган эди. Мен ўша минг хил нола чекувчи булбулдурнан. Ҳар бир фиғонимни бир достонимда жо қилганман. Ушбу гулшан ичра мастонавор қадани қўйиб, куйларимни баланд пардаиарда ижро этдим. Менинг бу куйларимни эшитган ҳар қандай сайроқи қуш ҳам улардан қусур топа олмас эди. Шайх руҳидан менга мадад етишиб, бу булбул сайраши чексиз бўлди. Ҳар бир киски бу мутаносибликка кўз ташласа, унга Қақнус қушини ўхшжктган бўлар эди.

174
Ўзининг шайх руҳи мададидан унга ўхшатма қилганлигига Қақнус тамсили

Қақнус деган бир ажойиб қуш бор эмиш. У Ҳиндистон мулкида мақом тутган бўлиб, ўша ерда сайр қилар экан. Бу қушнинг шакли келишган, гавдаси ҳам бақувватдир. Унинг ҳар бир парида ўзгача нақшлар ва ранглар жилва қилади. У шундай ажойиб кўриниши билан бирга, ажиб бир тумшуққа ҳам эга. Тумшуғида бир талай тешиклар бор. Агар у жонга ҳузур бахш этувчи дилкаш бир наво тузмоқчи бўлса, тумшуғидаги ҳар бир тешикдан янги бир куй таралади. Агар у бирор куй чалса, бу куйни эшитган киши ҳушидан ажралади. У жуфтсиз ҳолда ўзи танҳо яшайди. Ҳеч бир қуш унга тенг кела олмайди. У кишилар оёғи етмайдиган олис бир ўрмонда маскан тутиб, бир дарахт бошида ўтиради. Бир кун Фисоғурс ўша ердан ўтаётганида, унинг унлари қулоғига чалинибди. У бу куйдаги турли садоларни эшитиб, улами ажратган ҳолда мусиқа фанини кашф этибди.
Қақнус ўрмонда жуда узоқ йиллар ҳаёт кечириб, умрини ўтин йиғиш билан ўтказади. Бу ўтинлардан, улар хоҳ ҳўл, хоҳ қуруқ боисин, беҳад улкан бир хирмон ҳосил бўлади. Умри поёнига етгач, у неча йиллардан буён жамланган хирмони устига чиқиб, бир хушнаво куй тортади, ниҳоятда ҳазин оҳангда дилкаш бир наво билан сайрайди. Бу куйни эшитган ўрмондаги барча қушлар ва ваҳший ҳайвонлар унинг атрофида йиғиладилар. Унинг мунгли ноласи уларга қаттиқ таъсир этиб, кўпчилиги хастаҳол бўлганча ҳалок бўлади. Унинг бу куйлари ниҳоясига етгач, охирида бир ажиб ўтли наво тортади. Бу наводан ўзи йиққан улкан хирмонга ўт туташиб, у турган манзил ва маскан олов ичида қолади. Бу ўт фалакка байроқ тортганча осмону фалакка кўтарилиб, хирмон гўё хашакка чақмоқ тушгандек ловиллаб ёна бошлайди. Бу ўтинлар ёнган сари Қақнуснинг ўзи ҳам улар билан бирга ёниб, парлари худди япроқлардек ўртанади. Ниҳоят, унинг ҳам ўзи, ҳам йиққан ўтинлари кулга айланади. Бу ёнғиндан юз туман зарра бир бутун бўлиб бирлашади.
Бу куллар бир тоғ бўлиб уюлгач, унинг ичида бир қақнусбачча — Қақнус боласи бекиниб ётади. У аста-секин қимирлаб кул ичидан бош кўтаради, кейинчалик турли-туман зийнатларга эга бўлган қанотлар чиқаради. Ҳавога кўтарилиб, атрофга назар ташлайди ва ўрмонни кўради ҳамда ўтин йиға бошлашга киришади. У ҳам умри давомида ўтин тўплаб, бу иш охирида бир дилкаш ун тортади. Унинг ёши поёнига етгач, у ҳам ўз отаси нима иш қилган бўлса, ўша ишни қайтаради.
Шайх гўё ўша аввалги қушга ўхшайди. У ҳам умрини куй айтиш билан ўтказади. У шундай ажойиб дилкаш наво билан сайрадики, унинг куйи барча ваҳший ҳайвонлар ва қушларни ўзига рнафтун этди. Барча унинг бу офат етказувчи навосидан нобуд бўлиб, хирмон ва унинг эгаси каби кулга айланди. Аммо ўша кул ичидан чўғдек ялтираб, балки чўғ ичидан самандар каби чиқиб келган бир қуш боласи бор эди. Аввалги қуш қандай ҳолатда кун кечирган бўлса, бунда ҳам ўша ҳолат зоҳир бўлди. Бу ҳам яна ўшанча хирмон жам этди ва унинг ҳам умри ниҳоясига етди. Гулшан ва даврондаги ҳар хил қушлар, фақатгина қушлар эмас, балки ваҳший ҳайвонларни ҳам ўз атрофида йиғди. Тумшуғидан юз хил наво чиқарди, бу наволарнинг барчаси ҳақнинг яширин сирлари ҳақида эди. У ҳам ўзига, ҳам хирмонга ўт солиб, ўзини ва ўзгаларни куйдирди.
Мен уни ота, ўзимни ўғил деб атамай, у бир олий сифат шоҳ бўлса, мен унинг бандаси, қулиман.
Чунки аввал у бу оловда куйиб, барча оламга ўт солди. Сўнгра бу ўтдан биронта кимса менчалик куйиб-ёнмади, оламни ўртовчи ва дунёни ёритувчи шуъла бўлиб порламади.
Қуш тили воситасида шуълалар пайдо қилиб, ҳам ўзимни, ҳам элнинг кул бўлишини билдим. Бу дунё отамдан нимаики кўрган бўлса, менга ҳам у насиб бўлди. Олам элини ҳам, ўзимни ҳам ўртадим. Сўзни ҳам қуш тилидан ўзгача қилмадим. Умидим шуки, бу фано ёлқини барча куйганларга абадийлик ато этсин.

175
Талаб йўли борасида муножот

Ё Аллоҳ! Барча мавжудот сенга интилади, сен уларга матлубсан ҳам муҳаббат аҳлига маҳбубсан! Икки оламдаги барча мавжудот сени ахтаради, сенга мойил бўлганлар бошқа нарсага хоҳиш қилишдан ўзларини четга тортадилар. Сендан ўзга, гарчи у малак ёки пари бўлса-да, толиб бўлиб излашга арзимайди. Жаннат ва кавсар булоғини ҳам, жаннатдаги тўби дарахтию ҳуриарни ҳам сенсиз исташ қусурлидир.
Жону кўнглимни ўзингга толиб эт! Дард ила ишқингга шавқимни ғолиб эт! Ҳам менга талаб завқини восил қил! Ҳам яна тилаб топмоқни ҳосил қил! Ўзингдан бошқани кўнглимдан чиқариб ташла! Унда сени эслашни қалбим ҳузурига айлантир!

176
Тамсил

Бир толиб мурид Каъбани зиёрат қилиш учун йўлга чиқди. Бистом шаҳрида уни Боязид учратди. У шайх билан учрашувга мушарраф бўлди. У ердан ўтиб, яна Каъба томон йўл олди.
Бу хом кишига ҳаж қилиш муяссар бўлгач, у орқасига қайтди ва яна Бистом шаҳрига етиб келди. Ғофил солик салом бажо келтириб, пир хизматига сарфароз бўлди. Шайх уни кўргач, шундай деди:
—    Эй йўловчи! Васл истаб қанча водий ва даргоҳларни босиб ўтдинг. Аллоҳнинг уйи ҳақида бизга бирон нишона аюб бер!
Огоҳ муршид шу сўзларни айтгач, у:
—    Кўрган уй ниҳоятда олий бўлса-да, аммо уй эгасидан ҳоли эди! — деб жавоб қайтарди.
Шунда хабардор шайх ҳожига деди:
—    Эй талабдан асло хабар топмаган киши! Ахир уй эгаси йўлда сенинг ҳамроҳинг, ҳар қадам қўйган йўлингда огоҳинг эди-ку! Сени ўз уйига етказган ҳам — ўша! Олиб борган ва қайтариб келган ҳам унинг ўзи! Сенда буни фаҳмлаш учун фаросат етишмас эди. Шунинг учун гарчи толиб бўлсанг ҳам, сенинг бу ҳаракатинг нуқсонлидир.
Ё Раб! Мени бу талабда комил этгил! Матлубимдан сира ғофил қилмагил! Интилишимда Ммки ҳамроҳлик қилса, у ҳамроҳдан менга огоҳлик бергил!

177
Ишқ йўли ҳақида муножот

Эй кўнгилни ишқидан равшан қилиб, ҳажр тиканзорини гулшан этган! Ишқинг ўтидан ой ва қуёшга ёруғлик етишади, шунинг учун ҳам улардан туну кун нур ёғилиб туради. Ишқинг чақмоғи жонларга ўт солади, шуъласидан ободу вайронларга ўт тушади. Ишқинг жонни ўртагувчи бир оташин юлдуз бўлса, унинг сири пок бир гавҳардир. Жонимга ўша юлдуздан нур етказ! Кўнглимни ишқинг бодаси билан маст қил: бундан мен худди майпараст каби маст бўлай! Бу май билан мени беҳуш айла! Ақлим ўртадан кўтарилгач, мени фаслингга восил эт!

178
Ҳикоят

Омир қабиласидаги Қайсни ишқ мағлуб этгач, унинг ақли ҳуши ишқ аро жинниликка юз тутди. У Лайли ишқида шунчалик мағлуб эдики, гўё истовчи ую, бу эса исталгандек эди. У бу ишққа шунчалик қоришиб кетган эдики, бунда у худди мутлақ Лайлининг ўзгинаси эди, яъни ишқда Лайли билан бир бутунликка эришган эди.
Кунлардан бир кун биров ундан: "Отинг нима?" - деб сўради. У: "Лайли",- деб жавоб қилди.
—    Буни қандай исбот қиласан?- дебди бояги киши.
—    Кимнингки зоти Лайли бўлса, буни исботлаб ўтиришга ҳожат йўқ! Гарчи бу сенга шак бўлиб туюлса ҳам, менга аниқдир!- деб жавоб берди у.
Бундай ошиқликка юз минг офарин боисин!
Мени ҳам ишқ ўтига ёндиргил! Ишқ ягоналиги ичра мени ҳам маъшуқ этгил! Унда ишққа чўмишни менга қисмат этки, ўзлигимга бўлган муносабатим буткул узилсин! Ишқ аро Фонийни нобуд айлагил, сўнгра ишқинг бирла мавжуд айлагил!

179
Маърифат йўли борасида муножот

Эй инсонни маърифат кони қилиб, унинг кўнглини маъ рифат жаҳони айлаган! Маърифатни ҳар кимга тақсимлаб, жаҳонда унга ориф -билувчи дея исм қўйдинг. Кимларни маърифатга муяссар этган бўлсанг, уларнинг ҳолатини турлича қилдинг. Бунда ҳар бир кишининг сайр этишини ўз камолига мослаштирдимг. Ҳар бир кишининг яқинлигини унинг турмушига яраша қилиб бердинг. Бу биёбон йўлини беҳисоб этдинг, улар йўловчи учун чекланмагандир.
Ё Раб! Бу йўллардан қайси бирига солик маърифат истаб кирса, у сенга олиб боради! Овора Фонийни ҳам шу йўлга сол! Йўлни босиб ўтгач, висол насиб этгил.

---

180
Тамсил

Бир солик шоҳ олдидан ўтиб бормоқда эди. Шоҳ бу огоҳ кишига қараб: "Кел, ёнимда бир нафас ўтир, нимаики орзу қилсанг, муҳайё этай!"- дея илтимос қилди. Солик унга шундай деди:
—    Аллоҳни таниганимдан буён ундан бошқа ҳамма нарсага маъюс кўз билан қарайман. Бу ўткинчи дунёда уни тилаб топишдан бошқа яна бир нарса борми ўзи? Агар керакли бирон нарса сўрасам, уни ҳам менга Ҳақ беради. Бу соҳада мен сенга муҳтож эмасман!
Ё Раб! Ўша соликда қандай сифат мавжуд бўлса, Фонийга ҳам ўшандай маърифатни насиб эт! Унинг додига етиб, нодонлик, жабр ва зулмдан қутқар! Уни ҳам ўзига, ҳам ўзингга ориф эт!

181
Истиғно йўли адосида муножот

Эй даргоҳинг юз фалакдан ҳам кенгроқ бўлган! Остонанг минг Зуҳалдан1 ҳам юксакроқ турган! Осмон ва юлдузлар сенинг олдингда қандай вужудга эга боисин? Уларнинг борлиги йўқлик билан тенгдир! Оламни йўқ қилиш ёки бор қилиш сен учун хамирдан қил суғуигандек гап. Аллоҳ-Аллоҳ! Бу не қадар улуғ мартаба, бу не эҳтиёжсизликдир. сенинг ҳузурингда бир чўлоқ чумоли ва ўрмон шери бўлса ҳам, бўлмаса ҳам бирдек ҳисоб! Мен ўрмон шери эмас, балки чўлоқ чумолиман. Шунчалик ожизманки, ҳатто у чумоли ҳам мендан юз марта ор қилади. Бошқаларга мен зорни эҳтиёжсиз эт! Фарёдимга етиб, кишиларга мени муҳтож этма!

182
Тамсил

Намруд Аллоҳ таоло Халилини ўтда куйдириш учун ўз палақмонини созлади. Тоғ-тоғ қилиб тахланган ўтинга олов ёқишиб, унинг алангасини кўкка еткардилар. Ишқ кўчасида Аллоҳ далили ҳисобланган Халилиллоҳни бу ўт томон палақмонга солиб отишди.
Шу пайт юқоридан ҳукм бўлиб, унинг олдига Жабраил етиб келди. Халил ўтга етишган чоғида Жабраил унга шундай деди:
—    Эй Халил! Сен бу пайт ўзингда нимага эҳтиёж сезяпсан? Қандай лутф-еҳсон кўрсатилишини хоҳлайсан? Сен нима десанг, ўшани муҳайё қилай, нимани истасанг, шуни амалга оширай.
Халил унга шундай деди:
—    Менга ўтни қисмат этган эҳтиёжим нима эканлигини ҳам ўзи билади. Ҳозир сенга илтимос қиладиган ҳеч қандай эҳтиёжим йўқ!
Барча ҳолатда ҳам ўзингга муҳтож эт! Менинг насибамни кишиларга эҳтиёжсиз қил!

183
Ҳайрат йўли адосида муножот

Эй даргоҳингда ақл ҳайрон қолиб, ҳайрат водийсида саргардон бўлган! Нимаики сендан ўтган бўлса, у сенга ҳайрон, ҳайратобод ичра волаю саргардон. Сенинг зотинг бобида баркамол ақл ҳам ҳайратга тушади. Зотинггина эмас, балки ҳар бир сифатларинг бобида у лол қолади. Дастгоҳингдаги ҳар бир эшилган ип ақлнинг бўйнига ҳайрат арқони бўлиб боғланади. Илм ва ақл эгалари яратувчилик қудратингга лол, улардан ҳар бирининг ҳар дам ҳайрати ортади.
Ушбу ҳайрат маслагида қўлимдан тутиб, бу ҳайратланиш ичра йўлимни кўргазгил! Ҳайрат ичра мени саргардон қўймасдан, осонгина ўз васлинг сари тортгил!

184
Тамсил

Бир камтар ва хоксор ошиқ бор эди. У бир тошмеҳр ишқига мубтато бўлди. Бу ғамда қанчалик ўртанмасин, унга дийдор кўришмоқ давлати насиб этмас эди. Ўз вақтини ҳижрон ғамида васл ёдидан кўп армон чекиш билан ўтказар эди. Унинг ранж тортиши ва зорлиги ҳаддан ошиб, жисмига беморлик юзланди. Чунки унинг кўнгли энди севимли ёридан бутунлай умидини узган, шу туфайли жонида қайғу ўти маҳкам ўрнашиб олган эди. У ўзига ўзи шундай дер эди:
—    Ё Раб! Менинг муродим шуки, навниҳол ҳурсифатли сарвим қошимга келсаю мен унинг юзини бир кўрсам, унга кўнглимдаги ғамимдан бир-икки оғиз сўз айтсам!
Халқнинг ошиқ ҳолига раҳми келар, кишилар унинг меҳрсиз дилбарини зулм қилмасликка чорлаб, кўп насиҳат қилишар эди.
Ниҳоят маъшуқани ғамгин ошиқ ёнига келтирдилар, бу билан гўё унинг ҳузурига умрини бошлаб келгандек бўлдилар. Нозанин ошиқ кўнглини талон-торож қилганча кириб келди ва хастанинг ҳожатини чиқармоқчи бўлиб:
—    Кўнглингда қандай гапинг бўлса, айтгин,— деди.
Ошиқ унинг юзига ҳайрат билан кўз тикканча қолди. Унинг тилл ҳайронликдан лол бўлиб, тани заифликдан беҳолликка юзланди. Ҳайрат унинг ҳушини бошидан учириб юборди. Ўз дардини айтмоқчи бўлган ошиқ шу тарзда гунг бўлиб, хомуш қолди. Ҳушига келганда ёри аллақачон кетиб бўлган эди. Бундан ошиқнинг касалманд танига мушкил ҳолат юзланди. Ҳайратдан бу нотавон заиф бир сўз айта олмасдан жонини топширди.

185
Тавҳид йўли адосида муножот

Эй зотингга пок бирлик мусаллам бўлган! Ваҳдат аҳли сенинг отингни завқ билан тилга оладилар. Ҳар кишини азалдан якка қилиб яратдинг, ажралиш ва ёлғизланишни бунга бўлс қилдинг.
Кимки агар ўзлигидан буткул қутулган бўлса, ўз олдингда ўшанинг тавҳидини яхши санадинг. Кимгаким тавҳидм очиб берган бўлсанг, уни мадҳ этиб, ҳатто куфр билан ҳам дўстлаштирдинг. Кимни ваҳдат сари бошлаган бўлсанг, унда фақат сен қолиб "у" ва "бу"ларни инкор қилдинг.
Ё Раб! "сен" ва "ўзлик" ширкатини мендан йўқот ва мени соф бирлигинг сари еткар! Менда "мcнлик"дан нишон қўйма, мени ҳамма нарсадан этак силкитиб, ўзлигмгда йўқотиб юбор!..

186
Тамсил

Бир кеча чинъошиқ шоҳ Маҳмуд ўрнждан туриб, Аёз(хос маҳрами ва қули, сўнг надими - Абу Нажм (1057-й.в.е.)нинг нима билан машғул эканлигини билмоқчи бўлди, Гарчи бу фурсатда Аёз уйғоқ бўлса-да, кўзларини юмуб, ҳийла билан ўзини ухлаганга солиб, тахт пойига ёстиқ қўйиб ётар эди. Шоҳ Маҳмуд унинг бошига етиб келди. У бир дам унинг ҳуснига назар ташлаб, ўзидаги шавқ ўтига чора топмоқчи бўлди. У беҳад завқ-шавқ билан унга боқди, ишқ уни бошқача тусга киритди. Шоҳ маҳвашииинг оёқларига ўзини ташлаб, шавққа тўлган ҳолда кўзларини Аёзнинг товонига сурта бошлади. Аёз эса узрхоҳлик билан оёғини тортиб олмас эди. Шоҳ нозанин уйғоқ эканлигини билди. Унга шундай деди:
—    Эй Аёз, сендан жонимда доғ ҳосил бўлмоқда! Мендаги сенга бўлган шундай муҳтожликни кўриб, нега бунчалик беандоза ноз қилдинг? Нега оёғингни йиғиб, ўрнингдан туриб ўтирмадинг? Бизга меҳр изҳор айлаб, бирон сўз демадинг?
Шунда гулюзли Аёз деди:
—    Эй соҳибназар шоҳ! Менда у дам "менлик"дан асар бормиди? Менда у дам "менлик" батамом ё қолган бўлиб, бирон кишига узр айтиш учун мажол ҳам қолмаган эди. У дам Аёз йўқ эди, фақат шоҳ бор эди, ҳам унга ошиқ, ҳам унга суюкли эди.(
Ваҳдат кимга бундай ғавғо солса, унда султондан Аёзнинг фарқи бўлмайди. У бирлик оламидан хабар топади. "Менлик" ва "сенлик"дан унда асар ҳам қолмайди.

187
Фақру фано йўли адосида муножот

Эй фано аҳли сенинг васлингга эришган болиб, улар васл ишратгоҳига дахлдорлар! Кимки сендан абадийликка эришмоқчи бўлса, у ўзини фоний қилса, бунга етишади. Ҳар бир киши ўзлигини йўқ қилмасдан туриб, бу фанонинг фаносини билмайди. Бундай киши висолинг мақсадига имкон топа олмай, бу фанолардан бақо ниҳоясига эриша олмайди.
Ё Раб! Фонийга шундай йўқликни насиб этки, бундан у абадият хазинасидан ўзига тегишли бойлик топсин! Аввал унинг борлиғини ўзингда йўқот, сўнгра бу йўқлик ичра борлиқ ярат. Бу борлиқда унинг иши тамом бўлиб, сенинг висолингни топсин, вассалом!

188
Тамсил

Бир комил киши ҳожатини чиқармоқни сўраб, Аллоҳга шундай муножот қилди:
—    АИлоҳ, пок зотингга шундай борлиқ мужассам бўлганки, унга фанони кўриш имкони йўқдек. Сенинг зотингга эришмоқ йўлида вужудимни йўқликка чиқарсанг. Унда вужудлик ранги сира йўл топмасдан, сенинг васлингни мушоҳада этишдан ўзга ҳеч нарса қолмасин! Менинг бу фоний вужудимдан асар истаган уни боқий вужудидан топа олсин. "Менлик" ва "сенлик" орамиздан кетиб, орадан "мен" йўқолиб, фақат "сен" қолгин. Ўзаро "сен"-"мен" деб нисбат бериш йўқ бўлгач, мен сендан висол топайин!

189
Бу китобни назмга солишда ўз муносабатини билдириш

Бу ҳодиса ҳамон ёдимдан кўтарилмайди: болалик чоғимда мактабга қатнаб юрган кезларим эди. Болалар ерга мук тушганларича, ҳар тарафдан бир сабоқни эгаллаш учун ун чекар эдилар. Улар сабоқ оғирлигидан қийналар, "Каломуллоҳ"ни такрорлашдан озор тортар эдилар. Устод хотирани мустаҳкамлаш зеҳнни ўткирлаш ва саводимиз равон боисин учун шеър ўқитар эди. Баъзан насрдан "Гулистон"ни мутолаа қилсак, гоҳо "Бўстон" каби шеърий асарларни ўқир эдик.
Бу пайтда менинг қизиқувчан таъбим Фаридиддин Атторнинг "Мантиқ ут-тайр" достонига кўнгил қўйган эди. Мен бу асарни такрор-такрор ўқир, ёш кўнглим ундан баҳра топмоқда эди. Таъб унда ёзилган сўзларга ошно бўлгач, бошқа асарларни ўқишга майл кўрсатмади. Ундаги ажойиб ҳикоятларга ўрганиб қолдим, қуш тилидан айтилган киноя ва мажозий фикрлар менга ошно бўлиб қолди. У ердаги бирон фикрга зеҳним қизиқиб, унинг нима мақсадда айтилганини билишга ҳаракат этар эдим. Бундан оладиган завқ мени кўп хушҳол этиб, бу сўзларнинг шарҳлари мени лол этар эди. Шу аҳволда кўп вақт у билан машғул бўлиб, бу китобга эътиқодим тобора ортар эди.
Шундан сўнг мен кишилар билан улфат бўлишдан қочдим. Бу китоб хилватдагж энг қадрдон сирдошим бўлиб қолди. Натижада кишиларнинг яшаш тарзлари ва ҳаракатлари таъбимга малол кела бошлади. Оқибат бу китобга*ўлган ишқим мени шу хил шайдолик сари етаклади. Бй савдо мени девона бир ҳолга солиб, мен, узлат эшигини очай ва бу оламнинг бемаъни элидан қочай, дедим.
Болалар мендаги бу ҳолатни англагач, ғавғо-тўполон кўтарганча уни ота-онамга етказишди. Ота-онам менинг бу ҳолатимдан ваҳимага тушдилар. Улар: "Бу оташин сўзни унинг ёш, хом табъи кўтара олмайди. Бу асар унга оғирлик қилиб, у жинни бўлиб қолиши мумкин. Кейин уни тузатиб бўлмайди", деган хаёлга бордилар. Улар бу китобни қўлимдан тортиб олиб, уни бир жойга яширдилар ва кўнглимни у билан машғул бўлишдан маҳрум этдилар. Менга уни ўқишни қатъий манъ қилишиб, "Мантиқ ут-тайр" устида фикрлашни тақиқлаб қўйдилар. Ота-онам, шояд тез фурсатда ўғлимиз бу аҳволдан қутулиб, ўзига келиб қолар, деган умидда эдилар.
Лекин бу асар менга ёд бўлиб қолган эди. Уни доимо яширинча такрорлаб юрар эдим. Кўнглим қуш тили билан сирдош бўлиб, ундан бошқа сўзга майлим оз эди.
Мен турк шеъриятида байроқ кўтариб, бу мамлакатни бир қалам остида бирлаштирдим. Тўрт девон билан "Панж ганж" ҳеч бир қийинчиликсиз, ғам ва машаққат чекмаган ҳолда қўлга кирди. Агар тахмин этувчи котиб назм ва насримдаги шеъриятимни чамалаб кўрса, уни юз минг байт атрофида қиёс этар эди.
Шеърият соҳасида шунчалик муваффақиятларни қўлга киритган бўлсам-да, лекин бир хаёл сира ёдимдан кўтарилмас эди. Яъни Ҳақ мадад берса-ю, мен таржима йўли билан асар ёзсам. Бироқ бу асарни ёзиш жуда қийин бўлиб, бу ишни бажаришдан ожиз эдим. Қаламни равон юргизишга қўлим бормас эди. Оқибат кўрдимки, умрим тез ўтиб кетмоқда. Мен ўлиб, бу китоб ёзилмай қоладиганга ўхшайди. Бундан мен у дунёга армбн билан кетиб, бу армон ўти қалбимда умидсизлик доғини қолдирадими, деб ўйладим.
Шундан сўнг бу ишга киришиб, унга бирмунча вақтимни сарф этдим. Олтмиш ёшга қадам қўйганимда қуш тилини шарҳлаш учун қаламим учини йўндим. Бу ишда Шайх руҳидан мадад сўрадим, у менга ёрдам қўлини чўзди. Кечалари бу руҳ менга ёр бўлиб, таъбим бу маънога машғул бўлган пайтда доимо қўллаб турди. Қаламимни тез югуртириб, ҳар ярим кечага қадар қирқ-еллик байтни ёзмагунча тўхтамас, ажиб бир илҳом билан бетиним ишлар эдим. Шайх руҳидан кўп шижоат етиб, асаримни оз фурсатда тугалладим. Ўз-ўзимни қанчалик қийнамайин, бу асарни ёзиш мен учун оғир бўлиб, ундаги маъно кўздан яширинган эди. Аммо Шайх руҳидан мушкилим осон бўлиб, мендек бир номурод ўз муродига эришди.
Агар бир ғаввос кўп машаққат чекиб, ўзини бу денгизга ошно қилса, унинг қўлига гарчи дурлар илинмаса ҳам, бу денгиз мавжларида сузиб юрган хас-хашакларни йиғиб олса, сўнгра уларни қуритиб, ўтин қилса ва бу ўтиндан унинг вайрона кулбаси бир зум тутунсиз ёриса, деган умидим бор.
Мен бу денгиз ичра пок дурларни топа олмай, хас-хашакларни йиғиб олдим. Нима қилай, қўлимдан фақат шу ишгина келди, холос! Ҳижронда қолган таъбим шу билан ҳам қаноатланади! Олий мартабали шеър битувчи олам аҳлига ўз денгизидаги кондан нақд гавҳарлар сочган бўлса менинг ундан оширишга ҳаддим сиғармиди! Ундан олган эҳсонларни васф қилсам ҳам менга кифоя қилади.
Умидим шуки, ҳар ким бу китобга кўз солиб ўқиса ва ундаги сўзлардан кўнглига ҳарорат етса, уни Шайх нафасидан деб билсин ва бу асардан файз топиб, ўз муроди мақсадига эришсин. Бунда бизни ҳам у билан бир қаторда кўриб, кўнгли иккилик сари майл қилмасин.

---

190
Тамсил

Бир толиб киши кўнглига иштиёқ тушган ҳолда қийналиб, шаҳар оралаб кетиб бормоқда эди. Кўчада йиқилиб ётган деворни кўрди. Унинг атрофида кишилар тўпланиб, можаро қилмоқда эдилар. Чунки одамлар бу катта кўчадан ўтиб қайтишар, бугун эса девор йиқилиб, улар ўтадиган йўлни беркитиб қўйган эди. Одамлар:
-    Ё Раб! Энди қайси томондан ўтамиз? Э воҳ, буни энди ким иморат қилади? Ким бу деворни қайтадан уришга киришади?! - дейишарди.
Шу тариқа бирмунча муддат йўл тамоман бекилиб қолиб, барча кишилар йўлдан ўта олмай, ожиз қолишди.
Ел ичида ана шу хил изтироб ва чорасизлик бўлиб турган пайтда улар қошига умидвор толиб етиб келди. Бу ҳолатни кўргач, кўнглига хуш ёқиб, фарёд чекканча, ҳаяжон билан ўзидан кетди. Эл унинг бу ҳолатидан таажжубга тушиб: "У бекордан-бекорга, асоссиз равишда чинқириб, ўзидан кетди",- дедилар. У ҳушига келгач, истак ва мақсад даштида овора бўлган бу бечорадан ҳол-аҳвол сўрадилар. У шундай деди:
—    Мен бу ерда тўпланиб турган кишилами кўрдим, аммо уларнинг нима учун йиғилганликларини билмадим. Лекин авваллари бу томондан ўтаётганимда деворга бир назар ташлаб ўтар эдим. У доим бу томонга қийшайиб борар эди. Мана бугун у йиқилиб ҳам тушибди. Бу оддий жонсиз тупроқ бу хил сифат кўрсатиб, оқибатда ўзи истаган томонга йиқилиб тушибди. Мен эса ўзимдан ноумид бир ҳолдаман, истаган мақсадимдаҳ ҳам беҳад йироқдаман. Девор менга бу рамзни ошкор этгач, мен умидсизга ҳам умид юзланди: ҳақ мени қаёққа бошласа, ўша ёққа мутлақ йўлласин! Менинг асосий муродим фақру фанога эришмоқ эди, бу мушкилни менга Ҳақнинг ўзи осон қилди.
Бугун менга шундай бахт ёр бўлиб, беихтиёр шу ҳолатга тушдим.

191
Бу китобда тахаллус ўзгартиришнинг узрини айтиш

Кичик ёшлигимданоқ менга шеър ёзиш соҳасида ажиб хаёлларга берилиш насиб этган. Шеърнинг қайси бир турида асар ёзган бўлсам, улар туркий тилда ниҳоясига етар эди.
Ҳар бир киши бирон иш қилган бўлса, у бажарган баъзи ишларда ўзининг бир белгиси бўлади. Қўйиладиган шу белги ё муҳр, ё ёрлиқ, ёки тамға шаклида бўлиши мумкин. Саҳифаларни зийнатловчилар ёки шеър ёзувчилар учун тахаллус қўйиш ёзувчининг тамғаси вазифасини ўтайди. Сир аҳҳ қайси вараққа шеър битган бўлса, у ўша нишон (тахаллус) билан имтиёз топади. Ўқиган кишилар уларни бир-биридан ажратиб, бу Саъдийники ёки Низомий қаламига мансуб ва ё буни Хусрав Деҳлавий ёзган, бу Жомий асаридир, дейишади.
Мен эса турк тилида асар ёзишга киришиб, шу тилда истеъдодим ва қаламим туфайли шеърлар бунёд этдим. Истеъдодим булути ўзидан дурлар сочганида шеърларимда "Навоий" тахаллусини қўлладим. Жаҳон бўстонида ўз мақсадимга эришдим, бахтиёр кишилар шеъриятимдан куй, наво топиб, баҳраманд болишди. Форсий шеъриятда ҳам қалам суриб, назмнинг турли навъларида асарлар ёздим. У маънолардан менга файз етгач, шеъриятим, "Фоний" тахаллуси билан белги топди.
Мана энди "Лисон ут-тайр"ни яратиб, унда ҳар хил қушлар билан биргаликда парвоз қилдим. Бунда шундай наво туздимки, уни ҳам "Навоий" тахаллуси билан тугатсам, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Чунки наво қилиш қушлар тилининг сайрашига хосдир. Бу уларнинг дилкаш афғони ва ҳазин достонларидир. Яна, бу достон ҳам туркий услубда эди, шу сабабли унда "Навоий" тахаллуси қўлланса, ўринли бўлар эди.
Бу асарда нима учун "Фоний" тахаллуси қўллаганимни билмоқчи бўлганлар учун сабабини айтаман: менинг бу асарни ёзишдан кўзлаган мақсадим асл манбага қайтиб боришни тасвирлашдан иборат эди. Бунда эса фоний бўлмасдан туриб, иш ниҳоясига етмайди, шу сабабли ушбу асарим ҳам "Фоний" тахаллуси билан тугалланди.
Иккинчи сабаб шуки, маънолар эгаси бўлган Шайх қушлар тилидан достон айтиб, қушларни сайр эттирди ва уларга етти водийдан учиб ўтишни белгилаб берди. Ўз асарида қушларга кўп азоб-уқубат чектиртириб, уларни энг сўнгги — Фано водийсига қўндирди.
Мен келтирган бу икки таносиб бир-бирига мос бўлиб, шеъримда бу тахаллусни қўллаганимнинг сабаби ҳам шундандир. Агар бунда "Фоний" тахаллусини қўйган бўлсам, юқоридаги таносиблар асосида иш кўрдим. Агар биров сабаб истаб, сўрагудек бўлса, шарҳ қилган сўзларим унга жавоб учун етарлидир. Бундай ишларни ният қилган киши учун замона дориломон бўлмоғи керак. Замон Дороси адолати жорий бўлмаса, замон тинч бўлади, деб хаёлингга ҳам келтирма.
Кимки бундай ишларни амалга оширмоқни ният қилса, замона тинчимас экан, ўз мақсадига эриша олмайди. Сен замон Доросининг адолати барқарор бўлгандагина замона тинч бўлиши мумкин деб гумон қил.

192
Ислом подшосининг дуоси ва кечирим сўраш адоси

У шундай бир кишики, унинг борлиғидан замонага тинчлик ёғилиб туради. Халқ доимо унинг саховат ва эҳсонига шукр айтиб келган. Бифъкиши шарқ ва ғарбнинг ҳукмдори шоҳ Абулғозжй Султон Ҳусайндир, унинг эҳсони абадий боисин!
Мен унинг сифатларини, хулқини ва марҳаматини, адолат ва инсофини қандай қилиб мақтай оламан! Агар мен каби юз минг шеър ёзувчи минг йил давомида қоғоз саҳифаларини унинг сифатлари билан тўлдирса, шунда ҳам унинг васфининг мингдан бири айтилмаган, балки юз мингдан бири айтилмаган, балки юз мингдан бири ёзилмаган бўлади.
Унинг мадҳияси ва дуосини шу билан тамомлаб, қолган гапларимни қуш тили билан давом этайин. У даврон боғидаги шундай бир қушки, унинг ҳамроҳи доимо саодат бўлсин! У салтанатнинг юксак осмонида сайр қилиб юрсин ва бахт боғида ўзига ошён қурсин! Бу бахт, иззат ва давлат унинг боши узра доимо ҳашаматли соябон бўлиб турсин! Унинг адолатли бўстонида юз туман қуш ҳеч қачон зулм тошидан озор чекмасин! Ҳукми то абад даврон аро барқарор боисин! Барча инсонлар ва жонлар унинг амрига бўйсунсин! Давлатининг душманлари унга тобеъ бўлишсин! У ҳамманинг гуноҳидан ўтиб, халққа ҳимоячи боисин!

193
Бу назм тарихини айтиш ва тавба қилиб, кечирим сўраш

Мен хилват бир жойда қаламимни йўниб, ўзимнинг бу дилкаш ёзувларимни нақш қилдим. Пайғамбарлар бошлиғи Батҳо тарафдан Ясрибга томон йўлга тушгандан сўнг тўққиз юз тўрт йил ўтганда улуснинг кўнглига ўт солувчи ушбу асар майдонга келди.
Мен бу достонни худди шу йил бошлаб, шу йил ниҳоясига етказдим. Тўғрироғи, бир-икки ой бу иш билан яхшироқ шуғулланиб, юқоридаги шарҳни вужудга келтирдим.

Кечалари турли машғулотлардан бўшаган пайтларимда бир-икки соат вақтимни бу асарни ёзишга бағишладим. Доим шу тарзда ғайрат билан иш тутиб, бошлаганларимни тугаллашга муваффақ бўлдим.
Ё Раб! Ушбу ажойиб, дилни сеҳрловчи шўхнинг васлини менга насиб этдинг! Энди уни ҳам эл кўзига севимли қил, барча кўнгилларга ёқимли эт! Гарчи унда ифода этилган мақсадни билиб олиш қийин бўлса-да, лекин қуш тилини эл кўнглига аён қилгил! Кимки ундан муддао ҳосил қилиб, марҳамат юзасидан Фонийни ҳам дуо қилса, унинг дуосини ҳам инобатга олгин ва иккаламиз ўртамизда турган пардани олиб ташлагил!
Агар табъимга бир оз хато ёки нуқсон юзланган бўлса ва ундан қаламимга саҳв ёки халал етган бўлса, ё Раб, ўзинг мурувват кўрсатиб, барчасининг гуноҳидан ўт, ёмон ёзувларим учун ўзинг ёрлақагин! Эй карам эгаси! Қандай паришон сўз айтган бўлсам, барчаси учун тавба қилиб, сендан улуғ эзгулик тилайман.

---

КЎНГИЛЛАР ҲАМРОЗИ

 

Галактикамизнинг ер шари деган жаҳонида одамлар олами, ҳайвонлар олами, ҳашаротлар олами ва бошқа оламлар бор. Шу оламлар орасида болаларга кўпроқ яқини қушлар олами десак хато қилмаймиз. Шунинг учун бўлса керакки, 9—10 ёшлардаги Алишер Фаридиддин Атторнинг "Мантиқ ут-тайр" ("Қуш нутқи") номли достонини жуда ёқтириб қолди ва муттасил шу достон мутолааси такрорига ружуъ қилди ва бутун бошли достонни ёд олди.
Ҳамма асарлан достонлар, девонлар ҳам Алишер Навоий учун бир бўлди-ю, "Мантиқ ут-тайр" ҳам бир бўлди. У "Хамса" достонларига жавоб ёзди. Камол Хўжандий, Ҳофтз Шерозий, Саъдий Шерозий, Амир Хусрав Деҳлавий, Абдураҳмон Жомийларғазалларига татаббуълар битди. "Мантиқ ут-тайр" эса, унга умрбод йўлдош бўлди. Унинг бош ғояси — ваҳдати вужуд (вужуд ягоналиги) ва тажаллий (асл моянинг оламдаги зуҳуроти) Алишер Навоий маънавий ҳаётининг мағзини ташкил этди. Буни атрофлича тадқиқ этишни "Лисон ут-тайр" фалсафасини тушунтиришдан бошиаган маъқул кўринади.
"Лисон ут-тайр" достонидаги бош қолипловчи ҳикоя: жаҳон қушларининг йиғилишиб мартаба ва фазилатларига кўра жой талашишлари воқеасидан тортиб, қушларнинг Ҳудҳуд йўлбошчилигида Симурғни излаб етти водийдан (Талаб, Ишқ, Маърифат, Истиғно, Тавҳид, Ҳайрат, Фақру Фано) ўтишлари ва Симурғни тополмай, Симурғни излашга чиққан си мурғ (ўттиз қуш)нинг ўзи эканлигини билишларида ҳам; достондаги Шайх Санъон қиссаси ва ўнлаб ҳикояларидан чиқадиган хулоса ҳам битта: олам - борлиқ Аллоҳнинг зуҳуридан иборат-дир. Қушлар (одамлар) Симурғни излаб (яъни Аллоҳга етишиш учун) йўлга чиқадилар. Аллоҳ излашга умр сарфлайдиган дарвешлар етти риёзат босқичидан (Талаб, Ишқ, Маърифат, Истиғно, Тавҳид, Ҳайрат, Фақру Фано) ўтадилар ва руҳга айлангач, Аллоҳ билан қовушадилар. Гўё Аллоҳ — қуёшдир, оламдаги барча нарса ва одамлар - унинг нур зарраларидирлар. Туғилиш — зарранинг қуёш-дан узилиб, нурга айланиб кетиши; ўлим эса —зарранинг аслига қайтиб қуёш бағрига етишидир.
Риёзат босқичларининг маъноси нима?
Сўфий (Аллоҳ жамоли шайдоси, яъни Аллоҳ фидойиси) талаб йўлига киради. Аллоҳни топишни истайди. У талабда шунчалик изчил ва фидойики, муттасил Аллоҳ ёди билан банд бўлади. Сўнг "Аллоҳ нима?" деган масалани ҳал этишга уринади ва Аллоҳ ҳақида билим ҳосил қилади. Аллоҳнинг ҳусн ва маъно жиҳатдан мислсиз вужуд эканлигини билгач, у ўзининг олий тилагига етиб, қаноат ҳосил қилади. Сўфийга ҳусн ва маъно жиҳатдан Аллоҳ ўзи кифоя қилади. Аллоҳнинг ҳамма соҳада тенгсиз ва яккаву ягона эканлиги унга кашф бўлади. Борлиқ, барча гўзалликлар ва энг юксак ақл-тамиз фақат Аллоҳда ва ундангина ёғилиши, унинг аслларнинг аш, ўзакларнинг ўзаги, мояларнинг мояси эканлиги; фақат у ҳамиша борлиги, якка-ягона эканлиги сўфийни ҳайратга солади. Бу ҳайрат шунчалик кучлики, энди унинг ақлида, кўнглида ва кўзида фақат Аллоҳ жилваланади ва ўша жилвадан ҳайратланиш ни¬ҳоясига етмайди. Шу ҳайрат манбаи учун у ҳамма нарсадан: бойлик, давлат, кишилар, ўзлигидан воз кечади: Аллоҳ фидойиси ўз изланишларининг чўққиси^ етиб жисман Аллоҳ учун фақирликни тан олиб, фано бўлади. Яъни сўфийлик истилоҳи билан айтсак, Алишер ўзига иккинчи тахаллус қилиб олган сўз - тасаввуфда энг олий камолот босқичига етган кишидир.
Достондаги ана шу бош фалсафий масала Шайх Санъоннинг севги қиссасида қисқароқ бўлса-да, яққол ифодаланган. Мажнун ал-ҳақ, яъни Аллоҳ девонаси номи билан машҳур бўлган ҳикояда эса, Аллоҳнинг одам учун ўзи билмаса ҳам меҳрибонлиги, унинг ғамини ейиши акс эттирилади.
Тасаввуф таълимотича, олам: юлдузлар, ой, қуёш, одамлар, ҳайвонлар, қушлар, капалаклар ва бошқажами нарсалар Аллоҳнинг зуҳуротидан иборат. Гўё Аллоҳ ўз қудратини намойиш этиш учун ўз ҳуснини оламдаги нарсаларда ифодалаган. Мислсиз ақлини мутафаккирларда, мислсиз ҳуснини гўзал қиз ва йигитларда намойиш этган. Шунинг учун Лайлини севган Мажнун Лайлида Аллоҳ юзини кўрган... Шайх Санъон тарсо санамга кўнгил бериб, Каъбадан вқз кечиб, Қуръонни ўтда ёқиб, оташпарастлар ибодатхонасида ўт ёқиб юргатиида, яъни исломга қарши хатти-ҳаракатларини учига чиқарганида у Аллоҳ ҳусни фидойиси эди: тарсо санамга Аллоҳ ҳуснига маҳлиё бўлгандек боқар ва ҳамма нарсадан унинг учун воз кечган эди.
Тасаввуфдаги аҳа шу ўзак масала — оламнинг Аллоҳ жилвасидан иборатлиги, одамнинг Аллоҳ қуёшининг зарраси эканлиги ҳақидаги таълимот Фаридиддин Аттор ижоди, Алишер Навоий ижоди ва Машраб ижодида ўзак томир сифатида яшайди. Фаридиддин Аттор, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий ва Машраб Мансур Ҳалложнинг "анал ҳақ" (мен Аллоҳман, мен Аллоҳнинг бир заррасиман) деган таълимотидан ўсган мутафаккир мутасаввуфлардир.
Тасаввуф аҳли ишқнинг уч хилини бир-биридан фарқ этадилар. Биринчиси: ҳақиқий ишқ ёки ишқи илоҳий: инсоннинг Аллоҳга муҳаббатидир. Иккинчиси: мажозий ишқ ёки одамнинг одамга муҳаббатидир. Учинчиси: пок ишқ ёки юксак маънавий камолот эгаларининг пок кўз билан (ғаразсиз) пок гўзал вужудга боқиб пок лаззат олишларидир.
Шоирлар адабиётнинг рамзлар ифодаси учун қулайлигидан фойдаланиб, ўз асарларида уч хил ишқ ҳақида ҳам сўз юрита берадилар. Ўқувчи ана шуларни ўзи фарқ эта билмоғи лозим. Навоий лирик қаҳрамони Аллоҳ ишқида ёняптими, мажозий муҳаббатга гирифторми ёки пок муҳаббатда ўртанмоқдами...
Гап шундаки, тасаввуф аҳли мажозий ишқни инкор этмайдилар. Улар мажозий ишқни ҳақиқий ишқ йўлидаги кўприк деб биладилар ва фаолиятларида пок ишқ талабларига риоя қиладилар (гўзал вужуддан ҳеч нарса тамаъ қилмайдилар ва буни кўнгилларига ҳам келтир-майдилар).
Сўфий севгилисига кўнгил қўйганида маҳбуба юзида Аллоҳ жамолини кўради, унинг ишқида ёнаркан, мен Аллоҳ ишқида ёняпман деб ўйлайди, бу йўлда у жисман ва руҳан пок бўлишга ҳаракат қилади: маҳбубасига пок назар билан боқиб, пок лаззат олишни ўйлайди (қучиш, ўпиш ва бошқа шу каби истакжарни ўзига яқинлаштирмайди), холос.
Бу жиҳатдан Алишер Навоийнинг муҳаббати қиссаси энг яхши намунадир. Сўфийдан талаб қилинадиган биринчи нарса тан ва фикр (кўнгил)нинг поклигидир. Тан поклиги - зоҳирий бўлгани учун, унинг, энг яхши усули тозалик ва бўйдоқликдир. Кўнгул поклиги -бирор вужудга ва нарсага нисбатан ғараз сақламаслик. Сўфий назарида гўзалдан жисмоний баҳрамандлик ва бойликка ҳирс - дунё ифлослигига булғаниш демакдир. Алишер Навоий бир умр ўзини тасаввуф талаблари — риёзат босқичлари синовига ташлади. Барча босқичларини умр бўйи ўз бошидан кечирди: ёлғизлик даҳшати ва-бўйдоқлик азобларини бир умр тортиб ўзини фонийликка тайёрлади ва умрининг сўнгги йилларида яратган асарларидан бири - "Лисон ут-тайр"ни, гарчанд бу асар ўзбек тилида ёзилган бўлса-да, Фоний тахаллуси остида эълон қилди. У эллик саккиз ёшида тасаввуфнинг сўнгги босқичига етаёзганини ўз достонида тахаллуси билан муҳрлади.
"Лисон ут-тайр" — ўрта аср ҳақиқат изловчиси учун ёзилган илмий ва амалий дастурдир. Достон ёш талаба учун таъсирчан ва бадиий жиҳатдан гўзал, ўқимишли асардир. Тасаввуфдан хабари бўлмаган кишилар бундаги қисса ва шеърий ҳикоялами дунёвий адабиётнинг яхши намунаси сифатида маза қилиб ўқийверадилар ва маънавий лаззат топадилар.
Биз "Лисон ут-тайр"нинг фалсафий мағзини англашга уринар эканмиз, бу асар ўз ижодкори фалсафий дунёқарашининг бадиий лавҳаландан иборат эканлигини, достон замондош ёшларимизнинг маънавий ва ҳиссий камолотларига жиддий ижобий таъсир қилади, фаҳм-фаросат ва чин муҳаббат қоиланмаси бўлади, деган яхши ниятимизни билдирамиз.

Сиз "Лисон ут-тайр" достонидан Алишер Навоийни қандай диний ва дунёвий масалалар банд этгани билан танишасиз: инсон оламга келган экан, ҳамиша талао йўИига кириши, изланиши, ўз маҳбубаси ёки севган касбжга чин муҳаббат билан ёндашуви лозимлиги, у ҳақда тўғри билим ҳосил қилиши - маърифатли бўлиши кераклиги, камолотга етиш зарурати каби муҳим масалалар сизни чуқур ўйлантиради.
Шу маънода биз "Лисон ут-тайр"ни бугунги кунимиз учун, замондошларимиз учун зарур китоб деган мулоҳазадамиз.
Алишер Навоийнинг фалсафий, ахлоқий, маънавий дунёсидан хабардорликнинг ўзиёқ бугунги ўқувчи учун беқиёс аҳамиятга эга.

Ваҳоб РАҲМОНОВ

Таҳрир ҳайъати: Азиз Қаюмов Абдуқодир Ҳайитметов Нажмиддин Комилов Абдурашид Абдуғафииров Ваҳоб Раҳмонов

Насрий баён:
Шарафиддин Шариповники

Нашрга тайёрловчи: Ваҳоб Раҳмонов

Илмий-танқидий матн:
Шарафиддин Эшонхўжаев томонидан тайёрианган.