(Сирларнинг кашф этилиши)

Маҳжуб ҳақида

Мен бу китобни “Кашфул-маҳжуб” деб атадим. Истагим: ички нур билан безалган инсонлар китобнинг номини ўқиганданоқ унинг нима ҳақида эканлигини дарҳол англаб етсинлар.
Шуни унутмаслик керакки, барча инсонлар руҳ ҳақиқатидан нозик парда билан тўсилгандир. Оллоҳнинг дўстлари бўлган пайғамбаримиз, азиз-авлиёлар бундан мустасно, албатта. Ушбу китоб Ҳаққа етишмоқ йўлида тасаввуф аҳлининг берган фикр-мулоҳазаларини ўз ичига олганлиги учун ҳам шундай ном олди, бошқача ном билан аташ ўринли эмас эди.
Парда кўтарилган вақтда парда орқасидаги нарса кўринади. Бу худди ким узоқ бўлса яқин бўлолмайди, яқин турса узоқ бўлолмайди, деган сўзга ўхшайди. Масалан: сирка ичида туғилган жонзот сиркасиз жойда яшай олмайди, сиркасиз жойда туғилган жонзод сиркага тушса дарҳол нобуд бўлади.
Ҳақ йўлида юриш қийин. Аммо шу мақсадда дунёга келган одамга бу қийин эмас. Ҳадис: “Ким нима учун яралган бўлса, ўшани осонгина топа олади”.
“Парда” икки хил бўлади. Бири – ёпувчи (ҳижоби райний), иккинчиси – хиралаштирувчи, қоронғилаштирувчи (ҳижоби ғайний). Биринчисини умуман очиб бўлмайди, иккинчиси очилиши мумкин. Уларнинг орасидаги фарқ тахминан бундай: масалан, бир одам ўз моҳиятига кўра, ҳақдан парда орқали тўсилган бўлади. Унинг учун ҳақиқат ва ботилнинг фарқи йўқ. Бошқа биров эса маълум сифатлар орқалигина Ҳақдан ҳижоб орқали ажратилган бўлади. Бундай одам доимо орадан ўша пардани кўтариш йўлини излайди, ёлғон-у ботилдан қочади. Шунга кўра, “ҳижоби райний”ни очиб бўлмайди. “Райн” сўзи “хатм” (муҳрланган), “табъ” (табиат, феъл) маъноларида ҳам қўлланилади.
Вақти келиб Ҳақ ва нафс ўртасида ҳижоб кўтарилиши, чунки нафс сифатлари ўзгариши мумкин.
Мутасаввиф шайхлар “райн” ва “ғайн” ҳақида кўплаб фикрлар қолдиришган. Жунайд (разийаллоҳу-анҳу) айтади: “Ар-Райн мин жумлат ал-ватанат, вал-ғайн мин жумлат ал-хатарат” – яъни “Райн доимий ва ўзгармас ва хатарлар жумласидан, “ғайн” эса ўзгарувчилар жумласидан. Чунки, ватан – доимий, хатар эса ўткинчидир.
Масалан: тошга қанча сайқал берганинг билан у ойнага айланмайди. Асли маъдан бўлган, аммо бирон сабаб билан хиралашган ойнани эса яхшилаб артиш орқали тиниқ кўзгуга айлантириш мумкин.
Мен бу китобни ўз қалбини поклаш, дунё чангларидан тозалаб сайқаллаш йўли билан Ҳақ нурига етишмоқчи бўлган инсонлар учун ёздим. Улар бу китобни ўқиб, ўз нафслари ва ҳақиқати ўртасидаги парда кўтаришнинг ўзига хос йўлини кашф қиладилар. Ҳақ йўлини инкор қилувчи, “ҳижоби райн” тарафидагилар эса бу китобни ҳеч қачон тушуна олмайдилар ва ўқиш улар учун фойдасиздир.
Билимларнинг юзага чиқиши

Олимлар ҳақида ҳадиси қудсийда шундай марҳамат қилинади: “Оллоҳга хизмат қиладиганлар орасида фақат олимларгина ундан қўрқадилар”. Оллоҳ расули Муҳаммад (с.а.в) шундай демишлар: “Илм ўрганиш ҳар бир муслим ва муслима учун фарздир”. Муҳаммад (с.а.в) яна шундай демишлар: “Чинга бориб бўлса ҳам илм изла!”
Билимлар чексиз, инсон умри эса чегараланган. Барча илмларни эгаллаш учун инсон умри етмайди. Шунга кўра, у фақат зарурий билимларга эга бўлиши кифоя. Фалакиёт, риёзиёт, тиббиёт сингари илмлар борки, уларнинг инсон билиши шарт бўлган жиҳатлари бисёр. Масалан, фалакиёт (астрономия)ни намоз ва тоат-ибодат вақтларини тўғри аниқлаш учун, риёзиёт (математика)ни меросни тўғри тақсимлаш, идда кунларини тўғри ҳисоблаш учун, тиббиётни жон маркабини турли ташқи таъсирлардан сақлай билиш ва тоат-ибодат учун доимий қувватга эга бўлиш “сир”ларини англаш учун ўрганилади.
Одамнинг ҳаракат дастурини тўғри белгилаб олиши учун билимлар зарур, албатта. Илмларни чуқур ўрганган сари инсон Оллоҳ таолонинг сифатларини шунчалик яқиндан била боради. Оллоҳ фойдасиз билимларни эгалловчиларни лаънатлайди. Пайғамбар (с.а.в) ҳадисида бундай дейилади: “Фойдасиз билимларни эгаллашдан ўзинг асра!”. Озгина билим билан ҳам катта ишларни бажариш мумкин, қачонки бу илм диёнат (соф виждонга) асосланган бўлса. Пайғамбар сўзи: Дин илмидан хабарсиз мутаассиб жувозга қўшилган эшакка ўхшайди. Зеро, бундай ҳолатда эшак изи бўйлаб айланаверади, юриши унмайди.
Айрим уламолар илмни амалдан устун қўядилар, айримлар эса амални илмдан устун деб биладилар. Аммо иккаласи ҳам хато қилади. Илм билан боғланмас экан, амал тақдирлашга лойиқ эмас. Масалан, намозга киришдан аввал қибла аниқланиши керак. Қиблани билмай ўқилган намоз ботилдир. Илмсиз амал кишини ҳалокатга дучор қилади. Шунингдек, амалсиз илм ҳам бефойда. Икки тоифадаги одам албатта адашади. Биринчиси, илмни юзаки, номига эгаллаган, уни нимага сарфлаш йўлини билмайдиган кишилар, иккинчиси, амалиёт бўлса бас, илм ўрганиш шарт эмас, дегувчилар.
Иброҳим Адҳам илм излаб сафарда юрган кезларида бир тошга дуч келибди. Унда шундай ёзув бор экан: “Тошнинг орқа томонига қара”. Шундай қилибди. Қараса, тошнинг орқа томонида “Бор илмингга амал қилмайсан, нега янги илм излайсан?” деган ёзувга кўзи тушибди.
Анас ибн Молик бундай дейди: “Оқил билишга, нодон олишга ҳаракат қилади”
Агар кимки илмни ҳокимият, шон-шараф, бойликка эга бўлиш учун ўрганса, у олим эмас. Илм эгалламасдан туриб, Оллоҳни таниш мумкин эмаслигини англаган киши ҳақиқий мужтаҳиддир.

Илми “қол” ва илми “ҳол” ҳақида

Билимлар ўз моҳиятига кўра икки хил бўлади. Илоҳий (ҳол) ва инсоний (қол). Инсоний илм илоҳий илм олдида қийматсиздир. Илоҳий илмлар туганмас ва мангудир. Инсонга хос илмлар эса чекланган.
Илм деганда у ёки бу нарса ҳақида билимга эга бўлиш ёки уни қамраб олишни тушунамиз. Аниқроқ қилиб айтганда, илм ёрдамида билимсиз, авом одам донога айланади.
Илоҳий билим орқали мавжуд ва номавжуд ҳилқатлар билиб олинади. Илоҳий билим бўлинмас ва Оллоҳдан ажралмас бир ҳилқатки, бунинг тасдиғини Парвардигорнинг тавфиқи билан англаш мумкин. Илоҳий билимлар яширин маъноларни ўз ичига олади ва уларни кашф этади. Илоҳий билим орифга, олимга ҳар бир ҳаракатда Оллоҳни кўришга имкон беради. Ориф ҳар бир ҳаракатини Оллоҳ кўриб турганлигини аниқ ҳис қилади.
Ривоят қилишларича, Басра амалдорлардан бири ўз боғига кирганда, ногаҳон боғбоннинг гўзал хотинига кўзи тушибди. Боғбонни бир юмуш билан юбориб, аёлга шундай дебди:
– Дарвозани беркитиб кел!
Аёл унга жавобан шундай дебди:
– Ҳамма жойни беркитдим, фақат бир нарсани беркитолмадим. У сира тўсилмайди.
– Беркитиб бўлмас нарса нима эди?
– Оллоҳдан ҳеч нарсани беркитиб бўлмайди.
Амалдор бу жавобни эшитиб, қилмишидан пушаймон бўлди ва аёлдан кечирим сўради.
Авлиё Хотим ал-Асом бундай дейди:
– Мен тўрттадан ташқари барча дунёвий билимлардан воз кечдим.
– Тўрт дунёвий билимлар қайсилар?
– Биринчиси, билганим шуки, менинг ризқим қанча белгиланган бўлса, шунчаси насиб қилади, оз ҳам эмас, кўп ҳам эмас. Шунга кўра, улушимни кўпайтираман, деб овора бўлиб ўтирмайман. Иккинчиси: Яратган эгам олдидаги қарзимни ўзимдан бошқа ҳеч ким узолмайди. Умр бўйи ўша қарзни узиш билан бандман. Учинчиси: мени доимо бир нарса (ўлим) таъқиб қилади. Ундан қочиб қутилиб бўлмайди. Доимо уни кутиб олиш ҳаракатидаман. Ва охиргиси, тўртинчиси: Оллоҳ томонидан доимо кузатувдаман ва рухсат этилмаган ишни қилишдан уяламан.

Билим ҳақида пирларнинг деганлари

Муҳаммад ибн Фазл ал-Балхий дейди:
“Билимлар уч хил бўлади – Оллоҳни таниш илми, Оллоҳ билан робита (боғланиш) илми, ладуний илм”.
Ладуний илм-маърифатни Оллоҳ таоло фақат ўз пайғамбарларига ва азиз – авлиёларга ато қилади. Ладуний илмга оддий воситалар билан эришиб бўлмайди.
Оллоҳни таниш илми орқали биз бажарилиши шарт бўлган шариат қонун-қоидаларини билиб оламиз. Уни “шариат илми” деса ҳам бўлади.
Оллоҳ билан робита (боғланиш) илми авлиёлик даражаси ва мақом манзиллари ҳақида билимга эга бўлишдир.
Илоҳий илм (маърифат)га шариат аҳкомларисиз эришиб бўлмайди. Шариат илмига эса манзилма-манзил, даражама-даража эришиш мумкин.
Улуғ пирлардан бири Абу Али Сақофий (Нишопурлик авлиё, вафоти 328 ҳижрий) дейди:
“Илм – қалб ҳаёти, иймон нуридирким уни ғафлат ҳалокатидан, кофирлик залолатидан омонда сақлайди”.
Даҳрий қалби ўликдир, зеро, улар Оллоҳдан хабарсиздирлар, юраклари давосиз касалдирки, Оллоҳ кўрсатмаларидан бехабардир.
Абу Бакр Варроқ Термизий дейди:
“Зуҳдга (ҳалол, покликка) асосланмаган, фақат фикрга қаноатланган илм зиндиқликка олиб келади. Фиқҳга (шариатга) асосланган, аммо варъага (покликка) асосланмаган илм софлигини йўқотади”.
Оллоҳнинг ягоналигини (тавҳидни) риёзат чекмасдан билмоқчи бўлган сулук жабрдан нарига ўтолмайди. Тавҳидни даъво қилган шогирд қазо ва қадар мазмунига амал қилиши, бундан ташқари, тақдир ва ирода эркинлиги ўртасида “олтин оралиқ”ни эгаллаб, ирода эркинлигига иқтидо қилмоғи лозим”.
Пирнинг яна бир ҳикматида шундай дейилади:
“Тавҳид қисматдан олдинда, ирода эркинлигидан юқори туради”.
Ахлоқ ва иймонни йўқотиш пала-партишлик ва ғафлатдан келиб чиқади.
Атоқли пир Яҳё ибн Муоз ар-Розий дейди:
“Жамоатни уч хил одамлардан эҳтиёт қилинг: олимларни назар-писанд қилмайдиган, Қуръони каримни мунофиқона тиловат қилувчилар ва нодон, тақлидчи сохта сўфийлардан”.
Қалби фақат дунёвий фойда кетидан қувишга, ҳукмдор ва золимларга ёқишга мойил, ўз қобилиятига катта баҳо бериб, турли мунозаралар ва диний уламоларга ҳужум қилиш билан вақт ўтказадиган бундай кишилар олимларга паст назар билан қарайдилар.
Қуръони каримни мунофиқона тиловат қилувчилар орзу-истакларига мос келадиган бўлса энг ёмон, ҳатто ҳамма ланъатланган нарсалардан ҳам тоймайдиган кимсалардир. Эзгулик, ҳатто у энг хайрли бўлса ҳам уларнинг феъл-атворига тўғри келмайди. Улар одамларга ёқиш учун нохолис хатти-ҳаракатлар қиладилар.
Жоҳил тақлидчи, сохта сўфийлар пир кўрмаган, шайхлардан одоб ўрганмаган, маънан тажрибага эга бўлмаган, сўфийларча кўк уст-бош кийиб одамларни чалғитиб юрувчи тийиқсиз нафс сўқмоқларидан юрувчи кишилардир.
Боязид Бистомий шундай дейди:
“Ўттиз йил ўзимни маънан жиловлашга уриниб шу нарсага амин бўлдимки, илмга амал қилишдан оғирроқ нарса йўқ экан”.
Одам табиатида илмга амал қилишдан кўра оловга кириб чиқиш осонроқдир. Жоҳиллар учун эса бир қатра илм эгаллашдан кўра минг марта пулсиротдан ўтмоқ осонроқ туюлади.
Қалби нотоза одам заррача илмни ҳаётга татбиқ қилиш ўрнига ўз чодири билан жаҳаннамга қулашни афзал билади. Сизга эса билим ўрганиш ва даражангизни ошириш буюрилгандир.
Агар кимки ғайрат билан илм эгалласа, унинг билими камолга етган сари кўз олдида ҳақиқат намоён бўлаверади. Охир-оқибат у шуни билиб оладики, билимнинг охири йўқ ва унинг нима билан тугашини ҳеч ким билмайди. Зеро, бор нарсаларнинг номларини билиш ҳали ҳақиқатни билиш дегани эмас.

Фақирлик ҳақида

Билгинки, фақирлик ҳақиқат йўлидаги энг баланд мақомдир. Фақир киши эса юқори ҳурмат эгасидир.
Пайғамбар (с.а.в) ҳадиси:
“Ё Оллоҳ, менга фақирларча ҳаёт бер, фақирларча ўлим бер ва қиёматда ўзинг ёрлақаган фақирлар қаторида тирилтиргин”.
Яна Пайғамбар (с.а.в) ҳадиси:
“Охират куни Оллоҳ бундай дейди:
– Менинг севган бандаларимни чақиринг.
Шунда фаришталар сўрайди:
– Сенинг севганларинг кимлар?
Оллоҳ жавоб беради:
– Фақирлар ва мискинлар.
Пайғамбаримиз (с.а.в) даврларида ул зот билан бирга Маккадан Мадинага ҳижрат қилган муҳожирларнинг кўпчилигини камбағаллар ташкил қилар эди. Улар асосий вақтларини масжидда Оллоҳга ибодат этиш ва Яратганга таваккул қилиш билан ўтказишар, уларнинг ризқларини Оллоҳнинг ўзи етказишига қаттиқ ишонар эдилар. Пайғамбаримиз(с.а.в)га эса улар ҳақида ғамхўрлик қилиш буюрилган эди.
“Эрта-ю кеч Парвардигорнинг юзини истаб унга илтимос қиладиган зотларни (ҳузурингиздан) ҳайдаманг. Сизнинг зиммангизда уларнинг ҳисоб-китобларидан ҳеч нарса йўқдир ва сизнинг ҳисоб-китобларингиздан уларнинг зиммаларида ҳеч нарса йўқдир. Бас, уларни ҳайдаб, золимлардан бўлиб қолманг”. (Анъом сураси, 52-оят).
Шунинг учун ҳам Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо (с.а.в) улардан (муҳожирлардан) бирини кўрган заҳоти “Отам-онам сизга қурбон бўлсин, сиз туфайли Оллоҳ мени ўзига бундай қаратди”, деб муҳожирларга ёрдам беришдан чарчамасди.
Шундай қилиб, Оллоҳ бутун зоҳирий ва ботиний оламини иймон-эътиқодга бағишлаган фақирларни улуғлади. Фақирлик уларнинг фахрига айланди. Саҳобалар фақирликнинг кетишидан кўзёши тўкдилар, келишидан қувондилар.
Фақирлик ўзининг расм – анъаналарига, моҳияти (ҳақиқати)га эга. Доимий йўқчилик ва муҳтожлик унинг анъанасидир. Охират саодати ва эркинлик унинг моҳиятидир.
Ким унинг зоҳирини танласа мақсадга, яъни моҳиятга етолмай зоҳирийлигича қолади.
Ривоятда айтилишича шоҳ бир дарвешни чақириб бундай дебди:
– Қани, нима тилагинг бўлса мендан илтимос қил!
Дарвеш жавоб берибди:
– Қулларимдан бирор нарса сўраш одатим йўқ.
– Бу нима деганинг?
– Менинг иккита қулим бор. Улар эса сенинг хўжайинларингдир. Булар – хоҳиш ва орзу-ҳавас.
Пайғамбар (с.а.в) ҳадиси:
“Фақирлик ўзига муносибларга шуҳрат келтиради. Бу шуҳрат шундан иборатки, фақирнинг бадани илоҳий тарзда пасткаш ва гуноҳли қилмишлардан ҳимояланган, юраги эса қабоҳат ва хатарли ўй-хаёллардан холи бўлади. Чунки унинг зоҳирий аъзолари Оллоҳнинг раҳмати билан, ботини эса Парвардигорнинг марҳамати билан ҳимоялангандир. Шунинг учун ҳам уларнинг баданлари руҳоний, қалблари раббонийдир. Фақирликда олам ва одамлар билан алоқалар узилади. Фақирлик тарозисида бу дунё пашша қанотича оғирликка эга бўлмайди, ўша дақиқада одам икки дунёдан ҳам енгиллашади”.

Фақирликнинг афзаллиги ва ғанийлик ҳақида

Сўфий шайхлари фақирлик ва ғанийлик тушунчалари ҳақида, бу тушунчалар одамийнинг сифатларига айланганлиги ҳақида турли фикрларни билдирадилар. Зеро, ҳақиқий ғанийлик Оллоҳ сифатидирки, бошқа сифатлари қатори комиладир.
Яҳё ибн Муоз ар-Розий, Аҳмад-Ховарий, Хорис ал-Муҳосибий, Абул Аббос ибн Ато, Рувайм, Абул Ҳасан ибн Симъун ва ҳозирги замон (XI аср) шайхларидан мавлоно Абу Саид Фазлуллоҳ ибн Муҳаммад ал-Майхоний сингари пирлар фақирликдан ғанийликни устун қўядилар.
Улар буни шу билан асослайдиларки, ғанийлик Оллоҳ сифатидир. Оллоҳга фақирлик сифати тўғри келмайди. Ғанийлик Оллоҳ ва одамнинг умумий сифати бўлиб, ҳеч нарсани бундан юқори қўйиб бўлмайди.
Менинг фикримча (Ҳужвирий): ғанийликнинг Оллоҳ ва инсонга нисбатан олинганлиги оддий сўз санъати бўлиб, амалда эса бундай эмас. Ҳақиқий ўхшашлик бир-бирига бутунлай мос келишда кўринади. Оллоҳ сифатлари мангу (доимий), одамники эса яратилгандир. (У йўқолиши ҳам мумкин). Шунга кўра, бундай дейиш ўринсиздир.

Менимча ҳам (Ҳужвирий) ғанийлик инсонга эмас, Аллоҳга хосдир, фақирлик эса Оллоҳга эмас, инсонга хосдир.
Банданинг “ғаний” аталганлиги оддий ўхшатиш (сифатлаш) бўлиб, ҳақиқатда эса ҳеч қачон ғаний бўла олмайди.
Яна бир далил: одам тўплаган (бойлик) мол-дунё одамга берилган тасодифий ҳолатдир. Оллоҳнинг ғанийлиги эса барча ҳолатларнинг яратувчиси учун тасодифий эмас, доимийдир. Шунга кўра, ғанийлик сифатининг (одам ва Оллоҳга) тенг эканлиги ҳақида гап бўлиши мумкинми?
Хусусият, моҳият, асмои ҳусно соҳасида Оллоҳга шерик излаш кечирилмас ҳолдир. Оллоҳнинг ғанийлиги ҳеч қандай зотга боғлиқ эмас, Оллоҳ нимани хоҳласа ўзининг ҳукмидадир. Ҳамиша шундай бўлган ва шундай бўлиб қолаверади. Одамнинг бу дунёда тўплаган мол-дунёси, яшаш учун керакли воситалар, ҳаёт қувочлари, гуноҳдан қутилиш ёки мушоҳада билан таскин топиш, ҳаммаси ўткинчи ва ўзгарувчидир.
Оддий одамлар орасида шундайлари ҳам борки, бойларни фақирлардан устун қўядилар ва буни шундай асослайдилар. Эмишки, Оллоҳ ғанийларни икки дунёда саодатли қилиб яратган ва шунинг учун уларга кўп мол-дунё ато этган. Бойлик деганда улар дунё мол-мулкини, роҳат-фароғатини, орзу-истакларининг амалга ошишини тушунадилар.
Буни шу билан асослайдиларки, Оллоҳнинг берганига шукур, фақирликда сабр қилиш, омади чопмаганда бардошли бўлиш, муваффақият қозонганда (Оллоҳдан) миннатдор бўлиши керак. Зотан, муваффақият уни қўлдан беришга қараганда яхшидир.
Бунга жавобан мен шундай дейман: Оллоҳ бизга муваффақият учун шукроналик билдиришни буюрар экан, бизнинг муваффақиятимизни кенгайтирувчи воситаларга Оллоҳ раҳмати ёғилган бўлади. Омадсиз ҳолларда одамзодга сабр-бардошли бўлишни буюрар экан, Оллоҳ ўзига яқин қилиш йўлида сабр-бардош ато этади.
Оллоҳ сўзи: “Қасамки, агар берган неъматларимга шукур қилсангизлар албатта (уларни янада) зиёда қилурман” (Иброҳим сураси, 14-оят).
Оллоҳ сўзи: “Аллоҳ албатта, сабр қилувчилар билан биргадир” (“Бақара” сураси, 153-оят).
Шайхлар ғанийликни фақирликдан устун қўйган эканлар, бунда “бойлик” (мол-мулк) тушунчасини умумистеъмол маъносида қўлламаганлар. Улар бунда бойликка эришмоқни эмас, бойликни берувчига эришмоқни назарда тутганлар. Шу нарса аниқки, Оллоҳга яқинликка эришмоқ ва Парвардигор мағфирати (гуноҳларни авф этиши)га эришмоқ – иккаласи бутунлай бошқа-бошқа нарсалардир.
Кўпчилик сўфий шайхлар ва оддий одамлар фақирликни бойликдан устун қўйишларига сабаб шулки, Қуръони карим ва ҳадиси шарифда фақирликнинг устунлиги таъкидланади. Мусулмонларнинг кўпчилиги бу фикрни маъқуллайдилар.
Тарихда Жунайд Бағдодий ва Восил ибн Атонинг бу масалада мунозара қилганликлари ҳақида ёзиб қолдирилган. Буни ўқиган эдим: ибн Ато (р.а) ғанийликнинг устунлигини шу билан изоҳлайдики, маҳшар куни ҳар бир одам топган бойлиги учун ҳисоб беради.
Жунайд (р.а) бунга жавобан:
“Ҳа, Оллоҳ таоло бойларни маҳшар кунида ҳисоб бериш учун фақирларни эса оқлаш учун чақиради, оқланиш эса жавобгарликка тортилишдан авлодир”, дейди.
Сулаймон пайғамбарнинг шоҳлиги ҳам, гадо (фақир)лиги ҳам бир хил. Аюбнинг сабр-бардоши (балолар ўтида) адо бўлаёзганида Сулаймоннинг подшолиги чўққига кўтарилган эди. Оллоҳ иккаласига ҳам бир хил маънода сўз айтди. Сулаймон ҳақида “нақадар яхши бандадир” (“Сод” сураси, 30-оят), Аюб пайғамбар ҳақида “У нақадар яхши бандадир” (“Сод” сураси, 44-оят) деди. Оллоҳ берган ғанийлик Сулаймоннинг бойлигини ҳам, фақирлигини ҳам баробар қилади.
Муаллиф сўзи:
“Мен эшитдимки, Абдулқосим Қушайрий (р.а) шундай деган: “Одамлар фақирлик ва бойлик ҳақида кўп сўзлайдилар, бировлар бойликни, бошқалар фақирликни танлайдилар. Мен эса Оллоҳ менга нимани лозим кўрса, ўшани танлаган бўлардим. Агар Оллоҳ менга бойликни лозим кўрса, йўқ демас эдим. Агар Оллоҳ менга фақирликни лозим кўрса, таъна қилмасдим ва ношукурлардан бўлмасдим”.
Шунга кўра, ғанийлик ва фақирлик одамга берилган илоҳий туҳфадир.
Ғанийлик фасоди – бузилиши фаромушликдан (ношукурликдан), фақирлик фасоди манфаатпарастликдандир.
Иккаласи ҳам бир-биридан кам эмас. Аммо улар ҳаётда қандай кечиши билан бир-биридан фарқ қилади. Фақирлик дилни Оллоҳдан бошқа ҳамма нарсадан тозалаш, ғанийлик (бойлик) эса дилни барча нарсалар, ҳатто сўз-ла таърифлаб бўлмас нарсалар билан тўлдиришдир.
Агар дил Оллоҳдан бошқа барча нарсалардан тозаланган бўлса фақирликдан ҳам, ғанийликдан ҳам устун даражага етади.
Ғанийлик дунё нарсаларига кўзи тўқлик, фақирлик эса ана шу нарсаларнинг етишмаслигидир. Аммо барча мавжудотлар Оллоҳга тегишлидир. Агар изловчи, солик топганлари билан видолашса, ғанийлик ва фақирлик қарама-қаршилиги йўқолади, униси ҳам, буниси ҳам аҳамиятсиз бўлиб қолади.

Сўфий шайхларнинг фақирлик ҳақида деганлари

Замондошларимиздан бири шундай дейди: “Бутун борлиғи шу дунё ашёларидан тоза бўлган одамгина фақир саналади”. Масалан: кимга Оллоҳ ақча берса-ю, у ақчаларни сақлаб қолса ҳам, қайтарса ҳам фақир бўлолмайди. Зеро, фақирлик ҳар қандай танловдан холидир.
Яҳё ибн Муоз ар-Розий бундай дейди:
“Ал – фақир хавф ал-фақир” (фақир фақирдан қўрқади). Ҳақиқий фақирлик белгилари: авлиёлик, мушоҳадалар чўққисига ҳамда йўқлик, фано даражасига эришган одам уни йўқотиб қўйиш ва унга бирор зарар етишидан қўрқиб яшайди.
Рувайм (р.а) бундай дейди:
“Фақирлик белгиси: унинг юраги турли худбинона назоратлардан, қалби турли айниш ва бузилишлардан муназзаҳ (тоза) бўлган ибодатдир. Бу эса, тафаккур қилиш ҳаракат қилишга халақит бермайди, тутган йўли эса тафаккурга халал бермайди, бу эса бандалик сифатини йўқотиш, (яъни, руҳий оламда яшаш) демакдир.
Бишри Хофий (р.а) айтади:
“Мақомлардан энг яхшиси – фақирликка ўлгунча чидамли бўлишдир”.
Фақирлик бор “мақомларни” йўқотмоқдир. Шунга кўра, фақирликка бардош бермоқ иш ва ҳаракатларнинг тугал эмаслигини ҳис этиб, одамнинг барча (фоний) сифатлардан воз кечмоғини билдиради. Маълумки, бу билан фақирлик бойликдан устун қўйилмоқда ва фақирликни ҳеч қачон қўлдан бермаслик таъкидланмоқда.
Шиблий (р.а) дейди:
“Фақир Оллоҳдан бошқа ҳеч нарса билан қаноатланмайди, бошқа (нарса)ни хоҳламайди ҳам”. Гап шу ҳақда бормоқдаки: унингсиз ғаний бўлолмайсан, Унга эриш – бой бўласан. Сенинг вужудинг “Оллоҳдан бошқадир”. Шунинг учун ҳам ўша “бошқа” (“бегона”)дан қутулмагунча ғаний бўлолмайсан. Сенинг нафсинг сен билан ғанийлик ўртасидаги парда (тўсиқ)дир. Шу парда кўтарилса сен чинакам ғаний бўласан.
Бу мулоҳаза жуда нозик ва икки маънолидир. Аҳли ҳақиқат деб аталувчилар буни “фақирлик ҳеч қачон фақр мақомидан айрилмайди” деб тушунадилар.
Абдуллоҳ Ансорий (р.а) ҳам шундай деб ўйлар эдилар. Ул ҳазратнинг айтишича: Бизнинг дардимиз (ғам-аламимиз) ўткинчи эмас, бизнинг интилишимиз бесамар мақсад сари етказмайди, қанча ҳаракат қилмайлик, икки дунёда фано (йўқлик) даражасига эриша олмаймиз, бу фоний дунё бойликларидан фойдаланиш қариндошликка ўхшаб кетади. Оллоҳнинг эса қариндоши йўқ.
Ундан (Оллоҳдан) юз буриш учун (одам) фаромушхотир бўлиши лозим. Дарвеш эса унутиш хусусиятидан маҳрумдир. Қандай улуғвор вазифа, қандай машаққатли йўл бу! Фано топган нафсини йўқотган киши бақо (мангулик) билан бирлашмагунча мангу ҳаётга эриша олмайди.
Фақат риёзиёт (меҳнат) йўлидан борган кишигина бунга эришиши мумкин. Аммо биз ўзимизни овутиш учун “тариқ” (йўл) деган гапларни ўйлаб топдик. Рамзий иборалар ўз-ўзига, “манзил” эса инсон табиатидан нари эмас. Шундай экан, қандай қилиб инсоний сифат ва муносабатлардан у худди Оллоҳдек холи бўлиши мумкин?
Юқорида айтилганларнинг таъсири ва аҳамияти жуда муҳимдир. Бунинг асосан икки муҳим жиҳати бор.
Биринчиси: агар одам ҳеч нарсага эга бўлолмаса у ўз ҳолатига қаноат ҳосил қилади. Агар бирон нарсага эришса, унинг сахийлиги муҳаббатга айланади. “Қаноатланган” дегани иймон либосини қабул қилиш (“қабули хилъат”) демакдир. Иймон либосини киймоқ Оллоҳга яқинлашиш (қурбат) белгисидир…
Мен бу соҳада чала тушунчалари сабабли фақирлик моҳиятини инкор этувчи сохта сўфий ва сўзбоз (арбоб ал-лисон)ларни кўрдим. Аслида улар фақирлик моҳияти хусусиятларига эга бўлишни хоҳламаганликлари учун уни инкор қилдилар. Улар ўзларининг (маънавий) руҳий даражаларини “фақирлик” ва “поклик” деб атаб, ҳақиқат ва аслиятга етиша олмадилар. Буларнинг ақидаси барча ўзга нарсаларни инкор қилиб ва тантиқлик одатини папалаб вояга етказишга ўхшаб кетади.
Уларнинг ҳар бири маълум даражада фақирликдан тўсилган эди. Сўфийлик тушунчаси эса маънавий даражаларини тобора такомиллаштириб боришни тақозо этади. Натижада улар сўфийликни тўлиқ эгаллаб олдик деб даъво қиладилар. Аслида фақирлик руҳий – маънавий ҳолатнинг аъло даражада такомиллашувига боғлиқдир. Шунга кўра, соликнинг такомиллашиш йўлидаги манзил ва бекатлардан ўтишидан, рамзий маъноларни англаган ҳолда олға юришидан бошқа иложи йўқ. Акс ҳолда донолар олдида билимсиз (оми) кишига айланиб қолиши мумкин.