Доий 1824 йилда Хоразмда туғилган. У илк таҳсилни Бухоро мадрасаларида олади. Сўнгра шоир Арабистон ва Шом мамлакатларига сафар қилади. Сафардан қайтгач, Хиванинг Арабмуҳаммадхон мадрасасида мударрис бўлиб ишлайди.
Доийнинг ижоди унинг ҳаётга жиддий ва айрим ҳолларда жамият тузумига бирмунча танқидий қараганини кўрсатади.
Замондошлари томонидан қолдирилган материалларга қараганда, Доий жуда тўғри сўз бўлиб, ҳақсизликни кўрган вақтда, ҳеч тортинмасдан, танқид қиладиган одати бўлган. Жумладан, Доий бирмунча вақт масжиди жомеъга хатиб қилиб тайинланади. Шоир ўзининг ваъз хутбаларида меҳнаткаш халқ аҳволига ачинишини, хон амалдорларидан норози эканини жасорат билан гапирган.
Доий тахминан 1905—1909 йилларда Хоразмда вафот этган.
Шоирнинг бизгача етиб келган девонида чуқур социал мазмунли ва муҳаббат темасидаги лирик ғазаллари тўпланган. Унинг ижтимоий мазмундаги шеърлари ўзи яшаган замон характеристикаси ва шоирнинг унга муносабатини белгилайди. Муҳаббат лирикаси эса шўх, ўйноқи ва ҳаётий эканлиги билан характерлидир.
Доий муҳим ижтимоий масалаларни юксак бадиий маҳорат билан куйлаган. Шунинг учун ҳам Доий адабиётимиз тарихидан маълум ўрин эгаллашга муносиб ижодкордир.
Доийнинг бизгача икки нусха девони етиб келган бўлиб, унда шоирнинг ғазал, мухаммас, мусамман, мустазод, рубоий ва мусамман жанрида ёзилган шеърлари тўплангандир. Ундан ташқари Доий ғазаллари ва мухаммаслари баъзи баёзларда ҳам учрайди.
Шоирнинг ҳар икки девони ҳам Ўзбекистон Фанлар академияси, Беруний номли Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида 906, 908 инв. номерлари билан сақланади. Қуйида келтирилган шоир ғазаллари юқорида қайд этилган қўлёзмалардан олинди.
ҒАЗАЛЛАР
Эйки, дебдурсан вафо йўқдур бани одам аро,
Рост айтурсан бали йўқ бу гуҳар бу ям аро.
Ҳар киши бўҳтонда қолса дафъин этдим қон ютуб,
Туҳмат этди, бир вафолиғ кимса йўқ олам аро.
Гулшани базмингдин айру сайр этиб дарёу дашт,
Дашт аро чапгловда қолдим, сувда баҳри ғам аро.
Баррадек ҳар кимса беозордур, охир они
Қашқир этгай пора-пора бешаи зайғам аро.
Қил қаноат фақрнинг чотлоқ сафоли дурдига,
Бодаи гулгун эмас безаҳр жоми Жам аро.
Еттилар жоҳ овжига ақрони, бир Доий қолиб,
Топмади ер даргаҳи шоҳаншаҳи Хоразм аро.
* * *
Мен ул дилдора учрашган замонда
Дедим: сендек гўзал йўқдур жаҳонда.
Деди: кўпдур гўзал оламда, лекин
Менингдек меҳрибон йўқ ҳеч маконда
Дедим: бир бўса эткил меҳрибонлиқ,
Деди: зар, бўса сизга осмонда.
Билиб кетти менинг пулсизлиғимни,
Қўюб базм аҳлини ўтлуғ фиғонда.
Ўшул раъно гўзалдур, пулталабдур,
Борур кўрсатсалар зар ҳар қаёнда.
Жаҳон раъноларидин тут қанора,
Бўлур не истасанг амну амонда.
Эвур юз, Доиё, яхши ямондин,
Таваккул қил ҳама яхши, ямонда.
* * *
Не нигун бахти била бўлди валодат шуаро
Ким бу кун топмади жуз васфи балоҳат шуаро.
Тамаи хом била неча ғазаллар айтиб,
Дарбадар юрмак эмастурму қабоҳат шуаро.
Деди бир шоири хушгуй манга лутф айлаб,
Шеър машқ айла, топар эмди каромат шуаро.
Неча шоир деса ёлғон, кўринур рост киби,
Йўқса шоирлиға кўрсатти надомат шуаро.
Шеър арбоби шуур оллида ондин мазмум,
Бўлдиким топди эл ичра амонат шуаро.
Бир пучак пулға олур кимса топилмас, нечаким
Арз этарлар гуҳари ноби фатонат шуаро.
Тош урар гарчи ҳунар аҳли ҳунар бошлариға,
Шеърдин кўрдилар анвои ҳақорат шуаро.
Бу ажгбким, бири тарк этмади шоирлиғини,
Нечаким топдилар ул ишда фасоҳат шуаро.
Зинҳор, эй укалар, шеър ила маъруф ўлманг,
Ким ўшул важҳ ила чекди ғаромат шуаро.
Дўстлар, чун шуаро бормоқа ер, ботмоқа кўл
Топмадилар, сиз ўлунг соғу саломат, шуаро.
Шуаро ҳолидин ар қилди шикоят Доий,
Қилмадилар ани ул ишда маломат шуаро.
* * *
Етар жонимға бир ой ҳажрида чандин алам, ё раб,
Закоти ушрича бўлмас жаҳонда барча ғам, ё раб.
Ажаб фўлод дил эрмишки ҳолимни кўруб ҳар кун,
Жафоу жаврини қилмас манга бир зарра кам, ё раб.
Ситамгарлар, ситамкашлар ҳама як сон чекар жаврин,
Ямону яхшини фарқ айламай, айлар ситам, ё раб.
Умуман ишқ арбобиға жавр айлар, хусусан мен
Қари қулға зиёд айлар ситамни даМ-бадам, ё раб.
Бўлибман ул ситамгарнинг жафоу жавриға мўътод,
Зиёд эт, қилма кам жаврин манга бир зарра ҳам, ё раб.
Агарчи ул пари ҳажрида қайғуда ўтар умрим,
Ҳама умрида ҳеч ғам кўрмагай беғам санам, ё раб.
Агар Доийға ул дилдор бир соғар карам қилса,
Анга макшуф бўлғай эрди сирри жоми Жам, ё раб.
* * *
Дедим: нигоро, не бўлур келсанг, талаттуф кўрсотиб,
Деди: келурман йиғламай турсанг, ўзингни тўхтотиб.
Дедимки: лаълинг шарбатин умрим ўтур бир тотмадим,
Деди: тўя ичгунг ани хунобаи ҳижрон қотиб.
Дедимки: фарёдим санга таъсир қилмас не учун?
Дедики: бўлмас ҳечгаҳ хоро тошини юмшотиб.
Дедимки: ноз уйқусидин жоду кўзинг уйғонмади,
Дедики: жоду фитнасин не қилғингиздур уйғотиб?
Дедим: кўрарманму экан ойдек юзингни беҳижоб,
Деди: кўрарсен қилмасам пинҳон, сочимни бутротиб.
Дедимки: Доий васлига етмакни айлар орзу,
Деди: олиб келсун ҳама амволу амлокин сотиб.
* * *
Садафдек хор бўлғай нечаким гавҳар сочар шоир,
Қамишдек қадр топмас ҳар неча шаккар тўкар шоир.
Мазаллат тангносидин қутулмоқлик не имкондур,
Агар ҳар чанди тўтивор болу пар очар шоир.
Замона аҳлиға миқдори зарра айламас таъсир,
Агарчи андалибосо тараннум кўрсатур шоир.
Букун ул гунги нодон қант еб, шурби мудом айлар,
Вале заҳроб ичиб ҳар дам бағир қонин ютар шоир.
Топар ҳар ким тараққий кун-бакун дилдор кўйида,
Магар соат-басоат тийра балчиқға ботар шоир.
Ажаб ҳасратга Доий қайдадур демас дилороми,
Агар минг қатла йиғлаб ҳоли зорин арз этар шоир.
* * *
Деди:— «Қаёндур мақсадинг?» Гуфтамки:—«Гулзори шумо»,
Деди:—«Нядур матлаб санга?» Гуфтамки:—«Дийдори шумо».
Деди:—«Надур кони сабаб?» Гуфтам:—«Ражои базми ту»,
Дедики:—«Манзуринг недур?» Гуфтамки:—«Рухсори шумо».
Деди:—«Мусофирсан магар?» Гуфтам: «Каромат мекунед»,
Деди:—«Не ердур манзилинг?» Гуфтамки:—«Дарбори шумо».
Деди:—«Нечун тортарсен оҳ?» Гуфтам:—«Зи рўзи фурқатат».
Деди:—«Не янглиғ кимсасен?» Гуфтам:—«Гирифтори шумо».
Деди:— «Недин мажруҳсен?» Гуфтамки:— «Бисёрам заданд»,
Деди:—«Ким урди?» Гуфтамаш:—«Фарроши ғаддори шумо».
Деди:—«Нега арз этмадинг?» Гуфтамки:—«Манъам карда буд»,
Дедики:—«Маниъ ким турур?» Гуфтам:—«Жилавдори шумо».
Дедики:—«Кел, Доий, бу ён!» Гуфтамки:—«Қуллуқ мекунам».
Деди:—«Недин хушнудсен?» Гуфтам:—«Зи гуфтори шумо».
* * *
Ғамимга боис ул ошуби даврон бўлди ўхшайдур,
Манга ҳажрида байтул-эҳзон бўлди ўхшайдур.
Бўлур афзун дамо-дам шиддати заъфим фироқ ичра,
Гумоним буки бағрим барчаси қон бўлди ўхшайдур.
Сарафроз айлаб эрди васл этиб ваъда қўлин, ваҳким,
Мусоид бўлмайин бахтим пушаймон бўлди ўхшайдур.
Жафоу жавру ёри таънаи ағёр тошидин
Бузуқ кўнглум биноси ерга яксон бўлди ўхшайдур.
Агар чандики помоли ҳаводис бўлмишам, лекин
Не ғамким вақти лутфу зилли субҳон бўлди ўхшайдур.
Хирад ҳар чанд манъи ишқ этар, аммо нетайким ул
Мени бечораға тақдири яздон бўлди ўхшайдур.
Не журъат бирла лофи ишқ урар Доий билолмамким,
Магар савдо била хотир паришон бўлди ўхшайдур.
* * *
Зулми беандоза этган бизга ё гардунмудур,
Ё ўшул бебок золим кўзлари пурхунмудур.
Ё ҳнно ёқмиш ушул шўхи ситамгар илкиға,
Ё қўли ишқ аҳлини қони била гулгунмудур.
Ё ҳама ошиқлара зулм айламак ойин анга,
Ё мени бечораға жаври ани афзунмудур.
Қатлиом этмакка ул қотил кўзи мойил эрур,
Ё муҳаббат аҳлин ўлтурмак анга қонунмудур.
Ишқ ўтиға ё менинг сийнам эрур оташкада,
Ё ҳама ишқ аҳли садри ул ўта қонунмудур.
Ё ман ўлмишман ўшул хунхорни ошуфтаси,
Ё бори олам эли ул соҳира мафтунмудур.
Ё ҳама изҳори ишқ этган кишини ўлтурур,
Ё ўлумга мустаҳиқ бу Доийи маҳзунмудур.
* * *
Шукрким, ўз илги бирла бизни дилдор ўлтурур,
Ўлмас ул муштоқким они севар ёр ўлтурур.
Юз тириклик лаззатин топгай ушул бечораким,
Ханжари абрў била ул чашми хунхор ўлтурур.
Шарбати юҳйил-изоми бирла тиргузгай они,
Сарв қадду маҳлиқо лаъли шакарбор ўлтурур.
Юз туман меҳнат кўруб етса мурода бир кишн,
Рашк этиб дарҳол ани чархи ситамкор ўлтурур.
Мушкил эрмиш. ишқнинг китмони ҳам, изҳори ҳам,
Бирида ғам, бирисида ул дилозор ўлтурур.
Хайрият андешдин бермас замон аҳли хабар,
Яхши фикр этган кишини билки ашрор ўлтурур.
Ёр кўйида бўлибдур ёрлар ғаддорлар,
Хавф этар Доий они бир ёри ғаддор ўлтурур.
* * *
Шираи жондин доғи ширин эмиш гуфторингиз,
Тоза жон топгай ким ўпса лаъли шаккар борингиз.
Сарв ножуға назар гар солмасам, эрмас ажаб,
Ким бизинг манзуримиздур қадди хуш рафторингиз,
Чиқмағаймиз биз баҳор айёми гул сайриғаким,
Сийнамизда гул очибдур шуълаи рухсорингиз.
Аҳли дониш деб қилмас беибо ҳарне десак-
Ким, бўлубдурмиз бу кун масти майи дийдорингиз.
Боғ аро наргис эмас кўнглум эрурким лой аро,
Сеҳр этиб банд этмиш икки жодуйи хунхорингиз.
Лутфингиздин йўқ бизинг уммидимизки, даъбингиз
Қаҳр қилмоқдур ким ўлса ишқингизда зорингиз.
Доимо хунобаи ҳижрон ютармиз биз, вале
Бўлдилар масти шароби васлингиз ағёрингиз.
Умримиз зиндони фурқат ичра ўтти, оҳким,
Шу рақибларға маҳалли айш эрур гулзорингиз.
Ишқингизда сарф этиб, Доий йигитлик қувватин,
Дедингиз, қаридингиз, эмди бу ердин борингиз.
* * *
Не адоват эрди бу, эй чархи даввор, айладинг,
Кийналар бечораларға ҳар дам изҳор айладинг,
Софдил мўмин анисимдин жудо айлаб мени,
Беҳаё хотир мукаддарларға дучор айладинг.
Бағри бирёнлар била эрдим мусоҳиб неча йил,
Кўнгли тўқ, бағри бутунларға мени ёр айладинг.
Бир пари янглиғ мужассам руҳ ёримдин жудо
Айладинг, ҳайвон сифат ёра гирифтор айладинг.
Айламас эрдим баланду пасти оламни тамиз,
Толиби жоҳ айладинг, хуш хона бардор айладинг
Ишқ аҳлига эгармак эрди мақсудим давом,
Сен мутеъи бир париталъат сабуксор айладинг.
Чарх ҳам, Доий, сенингдек бандаи бечорадур,
Не учун ондин гила, эй оғзи бекор, айладинг.
* * *
Кўзингдин ўргулай, кўз бирла кўрдинг ҳоли зоримни,
Бошинг ҳаққи, қаро қилма бу қолғон рўзгоримни.
Етар ҳажрингда ҳарда.м юз туман шиддат манга, лекин
Санга арз айламак даркор эмас ҳеч кору боримни.
Тажоҳул айлабон ҳардам, нечуксан бедилим, дерсан,
Билур эркан ўзинг яхши ниҳону ошкоримни.
Ики қошинг ишорат ханжари бирла ёрар кўксум,
Ҳадаф айлар кўзунг мужгон ўқиға жисми зоримни.
Қочурди эътиборим муддате қаҳринг узоқ тортиб,
Қачон, эй сангдил, қилғунг фузунроқ эътиборимни.
Неча йилдур ётибман остонинг ёстаниб, бир кун
Демадинг, келтурунг ул дардманди хоксоримни.
Тутубман унс кўйингда қўтур босқон итинг бирла,
Нигоро, солма мендин айру ёру ғамгусорингни.
Нигорим илгида ўлсам, шаҳид ўлгум, мусулмонлар,
Бўлунг хушнуд, йиғлатманг менинг хешу таборимни.
Тирикликда жамолин кўрмадим, не бўлди, мўминлар,
Жанозамга агар келтурсангиз ул гулъузоримни.
Мани Доий маломат қилди кўп нолиш қилурсан деб,
Они билмаским, олмишлар қўлимдин ихтиёримни.
* * *
Эй кўнгул, санга ҳарғиз қолмас эмди армонлар,
Келдилар сени истаб бу азиз меҳмонлар.
Илтифоти бепоён бирла келдилар бу тун,
Гулбадан пари рухлар, гулъузор жононлар.
Гулгул очилиб кулбанг рашки гулшан этдилар,
Ғунчалаб дурафшонлар, орази дарахшонлар.
Зулфи анбаринларни тарқатиб, бўлиб раққос,
Базмгоҳинг этдилар турфа сунбулистонлар.
Нозании паривашлар ишвалар қилиб ҳар дам,
Бўсалар сақоқлардин айладилар эҳсонлар.
Рашк ўтига куйсунлар қайта-қайта ҳосидлар,
Юз ўлуб-тирилсунлар ул гуруҳи нодонлар.
Шукр этиб, аё Доий, сарф базм этиб шод ўл,
Марҳамат қилиб бу тун келдилар ғазалхонлар.
НАВОИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Тарки суҳбат қилдилар ул вақтким дилхоҳлар,
Ҳажр чоҳида чекармиз нолаи жонкоҳлар,
Ҳоли кайфин фаҳм этар нақл этсалар ҳамроҳлар,
Улки солғай шуъла аъзосиға ўтлуғ оҳлар,
Қайда билгай куймакин зарбафт кийган шоҳлар.
Уйсиз уммоллар ишлар маъолин билмагай,
Нуру зулмат, ранжу меҳпатнипг заволин билмагай,
Мастлар бечораларнинг ашки олин билмагай,
Бағридин қон томғучи ушшоқ захмин билмагай,
Тийғидин қон томғучи бераҳм олий жоҳлар.
Эйки, кирдинг ишқ майдониға дўнгил тезким,
Ҳар қадамда еткирур бошинга рустохезким,
Ишқ даштидур ажаб дарду бало ангезким,
Шиддатин Фарҳод қилғай фаҳм, йўқ Парвезким,
Дардни хокийлар онглар, йўқ фалак даргоҳлар.
От боши эшшак аёқи остида қум бўлғали,
Курра, харларнинг жули синжобу қоқум бўлғали,
Эл аро иокас касу номард мардум бўлғали,
Жону кўнглум кирдилар гам даштиға гум бўлғали,
Мен ҳам этдим азм чун азм этдилар ҳамроҳлар.
Мужда, эй жону кўнгул, сизни ўшул ҳур ўлтурур,
Ишқ аҳлиға қилиб қаҳр, элни мажбур ўлтурур,
Бегуноҳларни ўшул ҳусниға мағрур ўлтурур,
Бўлсалар огаҳки, бир ғамгинни ҳижрон(?) ўлтурур,
Фикр этар ҳолиға ҳижрон дардидин огоҳлар.
Гулжабинлар қайда билгай ранги хункоҳим недур,
Сиҳҳат аҳли англамас дарди саҳаргоҳим недур,
Не билур васл аҳли ҳар дам оташин оҳим недур,
Ваҳ, не билгай ҳажр занжирида дилхоҳим недур,
Ҳалқа урған базм айши даврида дилхоҳлар.
Ҳожат аҳли ҳолидин ҳожатраволар фикри йўқ,
Ишқ ранжури ғамидин бевафолар фикри йўқ.
Доиё, аҳли ғиноға бенаволар фикри йўқ,
Эй Навоий, шоҳларға чун гадолар фикри йўқ.
Айтгил ҳам тенгри даргоҳиға шайъаллоҳлар.
