Авазмуҳаммад Ёрмуҳаммад ўғли Писандий 1816 йилда Қўқондаги Мулла Бошмон маҳалласида туғилган. У ёшлигиданоқ ота касби косибчилик (атлас тўқиш)ни эгаллайди, дастлаб маҳалла домласида, сўнг Қўқондаги Охун девон мадрасасида таълим олади. У ўзбек ва форс тожик адабиёти классикларининг меросини ўрганди ва ҳар икки тилда ижод этди. Писандий айниқса тарих ёзишда шуҳрат қозонди.
Писандий 1918 йилда, 102 ёшида вафот этади.
Писандий ўзбек демократик адабиётидаги ҳажвий поэзиянинг вакили сифатида ҳам муайян мавқега эгадир.
МУХАММАСЛАР
* * *
Кажрав фалакдин айлай эмди бу кун шикоят,
Бойлар ичида бўлди турфа ажаб ҳикоят,
Бектур деган норасо бадшакл бениҳоят,
Бойларга бўлди г.ўё қаттиқ балою офат,
Мундоғ кишига келсун ҳақдин ҳазор лаънат.
Ғафлат шаробин ичган дунёпараст бўлди,
Гўёки сажда қилди дунёга маст бўлди,
Бектурни ошно деб суҳбатаст бўлди,
Бойларни эътиқоди чун зери даст бўлди,
Ботинлари бузилди, жўш урди кўп касофат.
Бир неча муғсифатлар йўл олдилар хатога,
Кўнгул қўюб ўшандоғ бедину бевафога,
Кўр бўлдилар адашиб жойи чуқур жафога,
Солди алар ўзини бир дарди бедавога,
Бир-бирлариға айлаб дунё учун адоват.
Фарзи худого мункир дунёни қилди пинҳон,
Акси шариат айлаб банд этди хайру эҳсон
Бектурни яхши билди олмоқлиғ андин эҳсон,
Бу эътиқод бирлан сўм берди неча нодон,
Бошиға ҳақ юборсун ҳар кун ҳазор лаънат.
Юз макру ҳийла бирлан синди Ниёз кўса,
Муфлис қилиб ўзини бойлардин ул қутулса,
Ҳажга ирода қилди мақсуди чирки кетса,
Охир келиб чиқорди танзилга фойда бўлса,
Бу қилмаган жаҳонда ҳеч қолмади касофат.
Қорун хазинасидек қилсам деди Қосимбой,
Очликда ўлганидин ичган эди тезак чой,
Ёғ кўрмаган эди ул тумшуғлари йилу ой,
Бой кўрсатиб ўзини Бектурга сурат орой,
Мақсадга етмади ул бошга олиб маломат.
Судхўрлиғ қилай деб сўм йиғди ҳожи Собир,
Ислом элида бўлмас мундоғ ўзига жобир,
Бектурга берди бул ҳам, илкига олди бир-бир,
Кўп эътиқод қилди дунё топарга моҳир,
Босди бу мурдашўйни дунёда кўп касофат.
Кўп меҳнат ила йиғди дунёни Абдужаббор,
Гўёки тумшуғидин қарға илинди ночор,
Эшак бозори қолмай даллолу бенавокор,
Кўп жустужўй бирлан оламни қилди безор,
Бектурга жамъ айлаб берди бу бесаодат,
Бадшаклу, беҳамият Собир буруни айёр,
«Шайтонга халфа тушған» дунё топарга тайёр,
Бир пулга юз қасамни ичган эди бу беор,
Авқот гадойликда жамъ этти сўм бисёр,
Бектурни отасидек билди бу беҳамият.
Жоҳил Ғуломжони ул зарсалла, номи — Афғон,
Бори бизоатини топшурди шоду хандон,
Ёри қиёматим деб Бектурга аҳду паймон,
Йиғлаб куюб ёпушти, юзидин ўпди чандон,
Хешу таборин этмас бўлса касал иёдат.
Пири иродатидек Карим охун ёпушти,
Кал кални тумшуғидин гўё таниб топушти,
Бир нечаларга бўлди кафил арога тушти,
Ўзи тушуб бу ўтға бир нечалар қовушти,
Бектурни заҳрин ичти, йўқ кеча-кун фароғат
Божонбойи харишўр, асли лақаби гўрхўр,
Бадбахтликда эрди олам элиға машҳур,
Бой эшикида кўрдум маскан эди анга тўр,
Тушди бу чоҳ ичига гўёки беасо кўр,
Охир дамида кўрди лавҳи қаламда кулфат.
Ўратеппа ўғрисидин маккори шоҳ Қосимбой,
Кўнглида макру ҳийла ҳар кимга сўзи бежой,
Ноҳақ қасам топилса, айтур манга бу кўк чой,
Доғулидур атоси, устоди эрди кажпой,
Бектурга сайд бўлди охир бу бедиёнат.
Бой бўлди Шоҳ Носир, аввал эди қароқчи,
Гаҳ мардикор ишлаб, гоҳи жувоза ёқчи,
Ҳеч қилмаган иши йўқ, гоҳи бўлуб ямоқчи,
Кирди саройга, бўлди тертовчига сўроқчи,
Бектурни ханжаридин бағри бўлур жароҳат.
Меҳнат-машаққат ила Мирбоқи бой бўлди,
Кўп ёру дўстларидин дунё учун узулди,
Бир дон уйида қолмай, сичқонлар очдин ўлди,
Бўрё кигизлари ҳам сотилди, сўм бўлди,
Берди бўлуб пушаймон Бектурга бу амонат.
Ғафлат босиб тиқилди лойхонага Назар кўр,
Шайтонсифат такаббур дунёга бўлди мағрур,
Охир ёғиб балолар бошида қайнади шўр,
Бўлди бу дард бирлан гўё оёғи носур,
Бектурни қиссасидин эл ичра кўп хижолат.
Чиқди фалакка дуди жониға ўт тутошти,
Урди худо хасисни йўл тўғридин адошти,
Ул тутфуруш йиғлаб, афғони ҳаддин ошти,
Мирҳожибой касал деб эшаклари ҳангрошти,
Мундин зиёда бўлмас одамдаги қабоҳат.
Ҳирсу ҳаво шарори кўнглида ёнди чун нор,
Кўп йиғлади, маҳобат сўмларни қилди тайёр,
Утмай томоғидин сув бу ранж қилди бемор,
Қувват кетиб букулди қоматлари Мираброр,
Хумдони дўзахига Бектур солиб ҳарорат.
Холи қилиб-ичидин чун отни дўли,
Айрилди сўмларидин бошида эрди қули,
Лой бўлди кўз ёшидин икки саройни йўли,
Бадасл Абдураҳмон аслида эрди лўли,
Сўм фойдасин олурга Бектур қилди суубат.
Ҳақ бермас оз қилсун ул бандасиға тавфиқ,
Бермас кишига сўзни жўги мисоли зандлиц,
Ким рост сўзни қилса, қилмас кишига таедиқ,
Номига акс эрди ёлғончи Ҳожи Сиддиқ,
Бектурни шарбатидин тотди бу беқаноат.
Қаллогани кўзига оз пул кўрунгуси кўп,
Шошиб ўзнни урди домиға бўлди маъюб,
Аҳволини йўқотган одамни ўлгани хўб,
Пул йиғди тўй қилай, деб бул сартарош Айюб,
Бектур қўлидин олди қилғум дебон шафоат.
Чакманфурушликдин Мардон хуруш ҳилди,
Ҳеч кимни кўзга илмай кўп айшу жўш қилди,
Чумчуқ каби Зиёбой қарға юриш қилди,
Бектурни шарбатидин бир қатра нўш қилди,
Шарманда бўлди охир элдин кўруб иҳонат.
Бепирларни қилғай шайтон ҳамиша бадрой,
Йўлдин адашган элни ҳолиға вою юз вой!
Шому саҳарда тинмай бевақт қўйди карной,
Бойлар сўрашди: ким?—деб, айдилар: ул Авазбой,
Эшакка нўхта солди Бектур қилиб далолат.
Бойларга ростликдин бул пахтагир бўлди,
Меҳнат-машаққат ила пишти яғир бўлди,
Аввалда шер эрди, бир латтагир бўлди,
Бектурга Абдураҳмон ногаҳ асир бўлди,
Бечора бўлди охир бадкайф пурхиёнат.
Лўли мисоли эрди ҳар кўча-кўйда юргон,
Пул фойдасини қистаб қарздорларга меҳмон,
Гоҳи тўйиб эшакдек, гоҳида очдин ўлгон,
Борини жамъ айлаб берди ҳарис Атожон,
Айрилди сўмларидин Бектур қилиб хиёнат.
Султони бокарамдин бадаслларга инъом,
Қилди амирларга хизматни субҳ ила шом,
Утди алар, бу қолди дунё учун қўйиб дом,
Мақсуди от чиқарса, бойликда Шоҳ Ғулом ном,
Бектурни заҳри қилди бошдин-оёқ сироят...
Ҳинду сифат топиб пул тинмай юрарди ҳар ён,
Дўкону кўчаларда кўкноривор меҳмон,
Ҳақ айласун бу шум.ни келган балога қалқои,
Бўлди бу Абдураҳмон бойлар ичида шайтон,
Бектурни ҳасратида ўлди чекиб надомат.
Бир умрда мусофир дунё қидирди нодон,
Қорун билиб ўзини Хайриддин ном афғон,
Охир қутургон итдек ҳар одамини қопгон,
Ўлса кафан топилмас, тортар маҳалла тов©н,
Кетти бу охиратга бехайру бесахвват.
Охир замон ишидур итлар кефакка тўйди,
Кирди закунга бойлар шаръи шарифи куйди,
Сўмларни кўтаролмай эшакка юкни қўйди,
Мансурқули иноқни Бектур кўзини ўйди,
Мундин зиёда бўлмас ислом аро қабоҳат.
Дунё топиб гадолар кўп эътибор бўлди,
Аввалда мўр эрди, бир аждаҳор бўлди,
Айрилди сўмларидин бир нонга зор бўлди,
Хайриддинхўжа охир эл ичра хор бўлди,
Қилди тамаъ бу нодон Бектурдин истионат.
Шамсиддинхўжа дегон дунёда турфа нодон,
Суратда одам, аммо сийратда мисли шайтон,
Сўмлар кетиб қўлидин кўздин оқиб қаро қон,
Гоҳи ўлуб тирилган ҳинду сифат бериб жон,
Бошиға солди Бектур рўзи жазо қиёмат.
Тўфон суйига ўхшаб оқти кўзини ёши,
Сўмларни олди Бектур, ҳасратда қотти боши,
Халқ ичра кўп тамйшо ҳар кунда жон талоши,
Қўрбошилик амалда заҳр ўлди еган оши,
Дўзахда ҳам туганмас Бектур билан адоват.
ФУРҚАТ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Ним нигоҳини рақибларга нисор айлар кўзинг,
Бнзни бир кўрмоқ учун кўп интизор айлар кўзинг,
Бир боқишда тийра кўнглумни баҳор айлар кўзинг,
Май ичибким ғамза тиғин обдор айлар кўзинг,
Бир қарашда юз кишини дилфигор айлар кўзинг.
Зулм беҳад этгали ҳазм айлади андешасин,
Қўлға олди бехи умрум кесгали ғам тешасин,
Қатл этарда тутди ул Ҳажжожи золнм пешасин,
Тутмағон бўлса ғазабдин Шоҳимардон шевасин,
Нега қошингдин ҳамойил зулфиқор айлар кўзинг.
Ишқ элин сеҳр этгали жодулигин ифшо қилиб,
Қон тўкиб жон олғали мужгонларин бурро қилиб,
Халқ аро шўри қиёматни солиб, ғавғо қилиб,
Холинг ошуби ҳабаш иқлимини яғмо қилиб,
Фитнадин торожи мулки Зангбор айлар кўзинг.
Жумлани девона қилғон ўсма рангли қош эрур,
Кеча-кундуз шум рақиблар маҳраму сирдош эрур,
Гарчи, эй оҳу нигорим, биз қари, сен ёш эрур,
Айламас тоқат нигоҳингга агарчи тош эрур,
Кўзгуни сиймоб янглиғ беқарор айлар кўзинг.
Куйдиму ўлдум, ёронлар, ёр истиғносидин,
Қатрае тоттирмади ҳаргиз карам дарёсидин,
Қутқар эмди бу тирикликда ажал даъвосидин,
Отибон мужгон ўқини қошларини ёсидин,
Войким, жону кўнгулларни шикор айлар кўзинг.
То Писандий ёр ўлурға жўш қилғил дам-бадам,
Дод этармен, эй нигорим, гўш қилғил дам-бадам,
Бизни ҳам май лойидин беҳуш қилғил дам-бадам,
Базм аро гулранг май сун, нўш қилғил дам-бадам,
Фурқатийға бир боқиб дафъи хумор айлар кўзинг.
ҲАЖВИЯЛАР
САЪДИХОН ҚОЗИ ТЎҒРИСИДА ҲАЖВ
Чиқди оламга баччағар қози,
Эл аро шуҳрати заҳар қози.
Номини Саъд деб ғалат қўйган,
Наҳсдан туғди, ибни шар қози.
Ота меросидир сағир моли,
Кимки ўлса, анга падар қози.
Сувчаён ё илон десам билмай,
Билган айтур, товонтешар қозн.
Кундузи маснади қазо узра,
Кечаси, яъни йўлтўсар қозн.
Бойлар судига жавоб ҳозир,
Камбағал ҳукмини бузар қози.
Хонавайрон неча етим, туллар,
Дод дастингдан, эй ўжар қози!
Қалъача кафшу оқ банорас тўн,
Ҳайф зар дўппи, калсар қози.
Бўлса эрди тариқча ақлинг агар,
Топар эрдинг бўлак ҳунар, қози.
Бу ғазални эшит Писандийдан,
Аблаҳи даҳр, мухтасар қози.
МУҲЙИ ҲАҚИДА ҲАЖВИЯ
Қуръа очтурмиш афандим бир Эрон раммолидин,
Қўрса толе наҳс чиқмиш фолбин шашқолидин.
Қанча савлат бирла борган Ушга аз рўйи тамаъ,
Бехабар эрканму меҳмон номаи аъмолидин?..
Хўб қилибдур ҳурматини, балли, Уш мингбошиси,
Кўп ҳаводис учратибдур бу сафар иқболидин.
Кундузи извошда сайру кечаси базми дутор,
Бесақол ёнбошда, бўйни чий қаламнинг нолидин.
Суҳбат ичра алҳазар, деб неча одам тонг отар,
Чиққан ўхшайдир сезиб бу баччағар аҳволидин.
Тун яримда хонадон бонуси бу ҳангомани
Эшитиб чиқди, қўлида бир асо кўк толидин.
Солди хўп айлантириб бошу белига ончунон,
Қарғади, сўкди бу ҳожимни бураб соқолидин.
Кафши қолиб, бош ёлон қочди қоронғу боққа,
Бошга текканни сўранглар ўригу шафтолидин.
Шоири шарманда сендек бўлмағай дунёда ҳеч,
Йўқ вужудингда асар инсоф бир мисқолидин.
Қайга борсанг, таъна сенга, бизга иснодинг сенинг,
Чиқмадик ҳаргиз бу бад номинг хунук ишколидин.
Нописанд қилган ишинг, эй Муҳйи дониш аҳлига,
Бу ғазал бир мукчайиб қолган маҳалла чолидин.
Ҳасби ҳоли мулло Мирзо Акрам аълам ҳожи ва талаби қазо ба иқтизои Муҳаммадсолиҳ элликбоши ва Мирэҳсон саркор ва мулло Муҳаммадкаримжон қори.
Муҳаммадсолиҳ отлиғ, эй биродар,
Бу расволиғни сен қилдинг саросар.
Балоларга дучор эттинг мани сан,
Аёғимда кишан, бўйнумда арқан.
Боролмасман тириклик ишларимга,
Емай-ичмай урубман тишларимга.
Уеинг буғдойга тўлсун, эй Мирэҳсон,
... Ўлсун сани, махдум Каримжон.
Уйимда қолмади синғон сафолим,
Сиза арз айлайин аввалги ҳолим.
Мен эрдим Янгиқўрғон манзилида,
Амин, мингбошнларга нуридийда.
Биринчи қозини олдида аълам,
Ёзар эрдим, масойил бўлса мубҳам,
Эритмоғликда элни ўт каби мум,
Олур эрдим, битиб мазҳарни бир сўм
Мабодо бир жин урганни ҳидоят,
Тўлуб киссам, агар қилсам ривоят.
Қасам этсам акл жониб ҳавола,
Ёғар бошимга кўпдин-кўп навола.
Биров даъвоси бўлса бир намакдон,
Субут айлаб анга бир яхши қумғон.
Қўноқ арзанча бўлса, моли даъво,
Солиб бошига юз жанжолу ғавғо.
Агар даъвоси бўлса бир қазонни,
Бошига тўнтарибман осмонни.
Агар ҳукм этса қози бир эшак деб,
Битурман руқъасинн Бештерак деб.
Ривожим кўп эди ҳар рўзи бозор,
Саёз кунга кўюб иш бўлса душвор.
Ҳавои қозилик бошимга тушти,
Мани итпашшалар ошимга тушти.
Тавозеъ айлабон элликбошига,
Туруб таъзим этиб қош қоқишига.
Бу итларга муросову мадоро,
Бериб пинҳоний ришват, ошкоро.
Кўфак итдек эшакларни ағо деб,
Айиқ, тўнғузсифатларни тағо деб.
Эшикдин келса ногаҳ бир фалиска,
Тутуб оғзига аввал фофириска,
Кўтармас анга итлар қуйруғини,
Салом айлаб,сўрарман буйруғини.
Билолмасдин туғилгон манзилимни,
Яна ҳоким суруштирмиш йилимни.
Хижолатдин чиқолмасман эшикдин,
Биров жиртак чолурму деб тешикдин
Бу ҳолатни сўрар ул қадди раъно,
Келурмукан дебон қилдим таманно.
АБЁТИ МУЛЛО АВАЗМУҲАММАД ҚОРИ МУТАХАЛЛИС БА ПИСАНД
Дар мазаммати мулло Муҳаммадрасул мутавалли мулаққаб ба Дума ба иқтизои мулло Файзи қорийи воиз.
Дума лақаб шаҳр аро бир кўфак,
Холи эмас калласидин ҳеч тувак.
Маскани йўқ таъйин анго бир мақар,
Қози бидан муфтигадур дардисар.
Қавли-қасам, оқча учун жон сабил,
Барча хусуматга бўлур ул вакил...
Раста, саройларда кезар кундузи,
Ранги совуқ, эчкиэмар юлдузи.
Кимда кўрар эски тали, носқовоқ,
Чекса тилаб они бўлур вақти чоғ.
Отга яқин, итни бўйидин баланд,
Чавкари фес, шакли жуҳуд Мирзоқанд.
Мундин изо топди ҳама кўру кар,
Мунгузи йўқ, дабба гадик баччағар.
Тўй қисалар халқ муни эт қилиб,
Сардак илан жиззасини дет қилиб,
Ош бошида Мамашарифбой кучук,
Фарти фиғон калта кўсовдек куюк.
Ўлса биров, мурдашўву гўрков,
Хуррам ўлур ул нафаси бу учов.
Айланибон марги муфожотдек,
Топса ўлумтикни бу калхотдек.
Калла соган ерда ётар бу ҳуруб,
Шому саҳар исковуч итдек юруб.
Кўп қидириб бўлди аёғи чақа,
Дору дебон қўйди Ҳакимча бақа...
Уйдин агар чиқса қуюқроқ тутун,
Ҳозир ўлур анда бу ит кечқурун,
«Қирқи» чиқиб кетса, қутулмас ўлук,
Тирмашибон анга бу махов зулук...
Етти беланчакда бу кўрмай бешик,
Мунга макон асли эди Тошкичик.
Етти яшарликда бу ит дарбадар,
Сотар эди мум билан қонтефар.
Неча замон мадрасада ётти ул,
Фисқу фужур лойқасига ботти ул.
Илми адаб дафтаридин бир калом,
Билмадию бўлди охир калъавом.
Қотилига лозим эмасдур дият,
Чунки амал анга эди тавсият.
Даҳякий деб ер эди авқофни,
Дарё ўтуб Чусту Фунук Фофни.
Хони замон билдй хиёнат ишин,
Ётқузубон олди оғиздин тишин.
Қичқурутуб кўю гузар шаҳр аро,
Қолди анинг бўйиида бу можаро.
Ёшу қари ўртасида масқара,
Тавқи лаъин гарданида ғарғара,
Саксон аро умрини пинҳон қилиб,
Иззат учун кўҳнаи даврон қилиб.
Соли бўлуб Ҳўқан аро эътибор,
Хуку саку аспу бақар, мушу мор...
Моли сағир гўшти балиғдин ҳалол,
Емакию ичмакидур моҳу сол.
Дўзах аро мунга мақардур сақар,
Қону йиринг олдидадур моҳазар...
Ёшлигида номи эди Булфузул,
Ҳайф мунга исми Муҳаммадрасул.
Ёзмаганим олти варақ банд-банд,
Ҳажви ани табъима эрмас Писанд.
