Маъдан - Одинамуҳаммад Авазмуҳаммад ўғли (1762, ҳозирги Тожикистон Ашт тумани — 1838) — шоир. Камина тахаллуси билан шеърлар ёзган. Шеъриятдаги шуҳрати бутун Қўқон хонлигига тарқалган. Мадалихон таклиф қилганда, шоир саройга боришдан бош тортади. Маъдан шеърларидан девон тузган, бир қанча шеърлари қўлёзма ва тошбосма баёзларда учрайди. Асарларининг аксарияти ғазал ва мухаммас жанрларида
яратилган. Шеърларида инсон эрки, муҳаббат улуғланган. «Жоним» радифли мухаммасида мавжуд муҳитдан норозилиги, «Кўргазгил менга» радифли ғазалида аламли, жафокаш дунёдан тўйганлиги, «ғам туғёнида» ғарқ бўлаётганлиги ифодаланади. Шоирнинг «Понғоз» муҳаммаси Махмурнииг «Ҳапалак» шеърига ҳамоҳанг қилиб ёзилган.
ҒАЗАЛЛАР
* * *
Бода тут, соқий, раҳи майхона кўргузгил манга,.
Барқи истиғнойи ишрат ёна кўргузгил манга.
Чархдин ком истамак эрмас бани одамга қурб,
Муттақойи ишқдин афсона кўргузгил манга.
Водийи ҳижрона чеккан ранждин ўлмам малулг
Суҳбати чуғз истарам вайрона кўргузгил манга.
То нузул ўлдум, қадаҳдин дайр аро бўлдум хумор
Соқиё, раҳм айлагил паймона кўргузгил манга.
Қатраи ашкимни тўфони жунунсоз айлагил,
Маърифат дарёсидин дурдона кўргузгил манга.
Шоми ҳижрон узра кўнглум зоҳири эрмиш хомуш,
Шоҳсори субҳдин уйғона кўргузгил манга.
Ҳар қачон базм аҳлидин қатъи тааллуқ айларам,
Бори ғамдин соғари риндона кўргузгил манга.
Ишқдур, Маъдан, рафиқим вақти ғам туғёнида,
Пайкарим урёни ғам парвона кўргузгил манга.
* * *
Кўнгул уммиди чўх ул моҳпайкар илтифотидин,
Карам йўхму гадоя бўсайи ҳуснинг закотидин.
Мени масрур этарсан чошнии лаъли лабингдинким,
Хуш эрмас Хизра муҳтож ўлдуғум оби ҳаётидин.
Эрурким ҳар итобинг ҳиндулар тарёкидин аччиғ,
Сўзунг лаззатлидур ул мисрилар қанду наботидин.
Каломинг сирридин бир зарра роҳибларга фош этсам,
Кечибон бутпарастлар, безилур лоту манотидин.
Юзунг кўргач дамодам жазбаи шавқим бўлуб ғолиб,
Ёнар кўнглум қуши парвона янглиғ ўз висоқидин.
Сариғ рухсорима ҳар дам қизориб онинг олидан,
Чиқарман эл аро машшрта айлаб эл уётидин.
Харидори матои ишқман ҳайрат дўконида,
Маломатлар бошимда, хижлати нақди касотидин.
Битилди ҳар на мақсуд роқимима мақсадим, воиз,
Манго шарҳ этма зикри дўзахинг фикри бахотидин.
Керакмас ҳуру жаннат муддаодин ўзгага, Маъдан,
Муфассирлар демангиз равзаи ризвон сифотидин.
* * *
Аввало ғам лойидин жисмимни ижод этти чарх,
Ғамга хў қилдим доғи юз қатла ғамбод этти чарх.
Нола таъсир этмади туздум тазарруъ торини,
Ул тазарруъ узра юз минг зулму бедод этти чарх.
Бир неча ағёрдин сирримни ихфо асрадим,
Эл аро расволиғим таҳрири бунёд этти чарх.
Талх комим ўлмайин Ширин мазоқи лаълидин,
Хусрави Парвиздек.хасмимни Фарҳод этти чарх.
Шоҳиди жоми нишотим соз эди май базмидин,
Синдуруб май зарфини кўнглумни ношод этти чарх.
Кунда юз минг жабр ила зулм этмакин, эй дўстлар,
Билманам пўшида кимдин ўрганиб, ёд этти чарх.
Қилди таъзирим менинг хуршеддек гардун аро,
Ўлдурурға вазъининг қатлимға жаллод этти чарх.
Бул тириклик домидин бўлдим сиво, минг шукрким,
Ўлдуруб ғам илкидин Маъданни озод этти чарх.
* * *
То хусумат рахшини даҳр узра жавлон этти чарх,
Бевафолиқ расмини хубларға фармон этти чарх.
Ою кун, анжум, малак, сонсиз кавокиб хайлининг,
Изтироб ила фалак тоқинда сарсон этти чарх.
Кўк аро Иср тажарруд, ер уза овора Хизр,
Ҳар кими бир навъ мен янглиғ паришон этти чарх.
Кўб фусун нақшин чекиб ҳар дам сипеҳр айвониға,
Юз туман макри ила таклифи меҳмон этти чарх.
Гўстариб ҳайрат бисотин тарҳи гардун узраким,
Шоми зулфин кўрсатур тун ҳуснини қон этти чарх.
Бода базмин тарқатиб маҳфилим жамъиятин,
Лашкари андуҳ ила торожу туғён этти чарх. <
Умр поёни видоъ этти сафар рахтин тузуб,
Бу фано бозоридин нақдимни торож этти чарх.
Май чекиб дилдор ила жом эрди, Маъдан, улфатим
Ўт ёқуб майхонама ўтлуғ найистон этти чарх.
* * *
Муанбар кокулингни мушк бирлан ғола ёзмишлар,
Лабингга уқдай кофурдин бутҳола ёзмишлар.
Муқаддар муншилар арбоби ҳуснинг мусҳафи узра
Тўлун ой жадвалиға сунъ бирлан ҳола ёзмишлар.
Пари гулчеҳралар тумори тасхири алойиқдур,
Фусун аҳли қиёмат насридин тимсола ёзмишлар.
На янглиғ қона табдил ранг олибдур кифрикинг ўқи,
Юраклар порасидин анга юз паркола ёзмишлар.
Эмасму мазҳаби ишқ ичра жойиз Кўҳкан шавқи,
Ки лавҳи Бесутун сатрига тарҳи лола ёзмишлар.
Кўнгул пурғам, юрак обила ҳамдам кўзда ёшим қон,
Санго ҳусну латофат, манга оҳу нола ёзмишлар.
Шаби оҳимдин онжоқ Маъдан ўлди тийра гардунким,
Сиришкимдин тақи ким Шому Чинни ола ёзмишлар.
* * *
Мани афгор эданлар, кош, ман янглиғ фигор ўлсун
Ки, фурқат бодасин синғон тараб жомиға зор ўлсун.
Менинг маҳбуси зиндони маломат айлаганлар ҳам
Мазаллат туфроғина ёстониб хор ўлса хор ўлсун.
Чекиб ишратрабосин сукр ўлуб бехуд ўланларға
Мудаққиқ дард берким, эл ичинда шармсор ўлсун.
Дегил ушшоқаким мажзуби ишқ ўлмиш будур чора,
Чиқиб саҳроя, Мажнун дафъидек бенангу ор ўлсун.
Туробимға қадам қўйғач таҳаммул пеша қилғилким
Мабодо ҳилъати нозинг ғуборимдин ғубор ўлсун.
Жаҳон маъмурасидин ўзга мақсуди муродим йўқ, ,
Бошим фарши ҳарими даргаҳи ул шаҳсувор ўлсун.
Залилу мустаманду хор деб, Маъданға таън этма,
Анга ҳижрон муборак, санга давлат пойдор ўлсун.
* * *
Чекиб қатлимға саф ул хайли мужгонингга салламно,
Кўнгул шамъин ёрутғай, захми пайконингга салламно.
Вафо расмин тузуб, ноошнолиғ шевасин бузған,
Жатродин юз ўгурган аҳду паймонингга салламно.
Жаҳон чун кулбаи аттор янглиғ атрбез ўлди,
Абиромиз зулфи анбарафшонингга салламно.
Менинг Мажнун киби нокома инъоминг нисор этким,
Фалақ шоҳи дегай рашк ила эҳсонингга салламно.
Самодин то самакка партави ҳуснинг бўлуб ломиъ,
Бу кўзгу узра акси меҳри рухсорингга салламно.
Амирий гулшани назмида афғон айлаким Маъдан,
Дегай булбул навоу савтй илҳонингга салламно.
* * *
Ҳар кимй илгида синған жом ила саҳбоси бор:
Жоми Жам, миръоти Искандардин истиғноси бор.
Бир мувофиқ бўлса ёри даҳр аро ҳар кимсани,
Лайлию Ширину Узродин қачон парвоси бор?!
Офтоби оразингдин баҳрае, жоно, олур,
Ушбу олам ичра кимнинг дийдаи биноси бор.
Соқиё, кўрсат жамолинг аксини жом ичраким,
Хаста кўнглум илгида жон нақдидин барноси бор.
Кўҳкан Ширина, Узросига Вомиқ фахр этар,
Ишқ бозорида ҳар Қайсни бир Лайлоси бор.
Ғам емам кофир кўзунг ўлдурса минг йўл не учун,
Лаъли жонбахшингда бил юз минг Масиҳ анфоси бор
Даҳр маҳбубиға, Маъдан, боғламас кўнгул не деб,
Бир пари-пайкар, қуёш юзлук малак сиймоси бор.
* * *
Баҳори ҳусни рухсоринг гулидин бўлмоға тоза,
Бу кўнглум булбулининг нолишиға йўқтур андоза,
Эрур юз пора кўнглум тори зулфунг ёдидин, ваҳким,
Магарким бу китоб ул ришта бирлан топти шероза.
Юзунг кўрган киши не важҳдин қонлар ютар мандек,
Лни гар қилмаса машшота ранги зулмдин тоза.
Жамии хўблар даъвоси ботил бўлди ҳуснингдин,
Баробар келмагандек сеҳрлар изҳори эъжоза.
Эмасдур кўзларим кўрмак учун бул тан ҳисориға,
Кезиб фикринг чиқарға жон эрур бу икки дарвоза.
Бу зулфу кўзу қошингни таманносида ҳар соат,
Жафолар тўрт ёндиндур манга беҳадду андоза.
Жарасдек нола қилсам, айб қилманглар мани Мажнун
Ки, эй Лайливашим, чексам агар ҳар сори хамёза.
Не тонг, ўртанса жоним шамъ ўтиға шавқдин ҳар тун,
Эрур то халқ аро, эй бевафо, ҳуснингдин овоза.
Мани бу Волаи шайдолиғимға чекмағай таъна,
Киши бир қатла кўз солса агар ул ҳусни навтоза.
* * *
Кетиб ул шўх, кетмиш жисмдин жоним сўроғ узра,
Магар мушкин хатингдин нафҳае етмиш думоғ узра.
Машомимға сабо гар накҳате келтурса, тонг эрмас,
Паризодим тарармиш сунбули зулфин тароғ узра.
Менинг қатл айлағач чуғзи адулар қатл комидин,
Талошур итлари қонимни кўргач итялоғ узра.
Дедим, ўлдур, менинг қонлиғ-бошим йўлунгда помол эт
Ярошуқдур менинг қонимға гул лаълинг дудоғ узра.
Дема ҳеч кимга зулм этмоди Маъдан даҳри зулмоний,
Нағу Фарҳоднинг таъзир этиб ўлдурди тоғ узра?
* * *
Оразинг фикри била гулзор аро бемор гул,
Септи шабнамдин юзига сув магар афгор гул,
Сайри гулзор айладим гўё кўруб акои рухинг,
Элга олмиш мушти зар қилмоқ учун исор гул.
Ҳар баҳор истаб насиминг васлидин юз тил била
Айламиш ҳар бир нидо аҳлидин истифсор гул.
Гашти гулзор айласанг, кел дийдам узра, эй санам,
Бермасун ногаҳ кафи пойингға бир озор гул.
Оғзингу кўзунг хаёли бирла фикр айлаб юзунг,
Ғунча қон юттию наргис бўлди бемиқдор, гул.
Айламиш боди сабо ул дам сазовори хазрн,
Оразингдин лаҳзаи ким айласа изҳор гул.
Заррае хуршид рухсорингни рахшон айладинг,
Халқ аро Маъдан киби бўлғай адам гуфтор гул.
* * *
Суюнғил, эй кўнгулким, даври ишрат жом келтурмиш,
Ғам ўлди мунфаилким, шодлик пайғом келтурмиш.
Қуюн янглиғ жунун даштида сарсон ўлма, эй кўнгул,
Сабо ул гулшани фирдавсидин инъом келтурмиш.
Зулайхо имтисолим Мисри давлат узра шод ўлким,
Бугун солори бахтим Юсуфи гулфом келтурмиш.
Қуёшдек оразингдин накҳати субҳи саодатким,
Кўнгул бехудлиғин тарк айлағон ором келтурмиш.
Қазо сайёди, олам косасидан воқиф ўл, Маъдан,
Сенга бир донаи мақсуд бирлан дом келтурмиш,
* * *
На мавзундир кўнгул боғида зебо қадди шамшодинг.
Таолиллоҳ, на соат бирла сонеъ қилди ижодинг.
Соғиндим қумри янглиғ қоматинг кўзлаб хиёбонлар
Ки, бўлмас ҳар қаю мавжуда тушса сарви озодинг.
Паривашларга ҳуснинг лавҳи таъвизи тағофулдур
Ки, маҳжубларға тумори жунундур хатти иршодинг.
Китоби оразинг ул саждаи меҳроби хат ўлмас,
Эрур зуҳҳодлар зикрнла урён шарҳи авродинг.
Сенга ҳирзи нафас вобастаи қайди таманнодир,
Биёбонларда Мажнун роғиби, тоғ узра Фарҳодинг.
Кўнгул сайд ўлди кўргач донаи холинг саводинким,
Қўйиб ул дона бирлан доми тазвир бўйла сайёдинг.
Итобу шеваи жавру жафо ўрганди сендин чарх
Ки, чарх устоди сансан, эй муаллим, кимдур устодинг?
Менинг ҳар кунда юз минг қатла ўлмакдур фаолимким,
Менга ўлмақ фароиз, сенга вожибдур бу муътодинг.
Халойиқ нақди умри сарфи туғёни қазо бўлса,
Эрур Маъдан шаҳиди ғамза бирлан тиғи бедодинг.
МУХАММАСЛАР
* * *
Замона бўлса охир кўп аломатлар чиқар дедим,
Чиқиб Дажжол ила Яъжуж бу оламни ютар дедим,
Улардин илгари ҳар шаҳра бир офат тегар дедим,
Бу юз ўттиз қароқчи мулки Панғозни бузар, дедим,
Амон сақла, худоё, бу балодин алҳазар дедим.
Силар давринда бўлмас ҳеч мушкил ишга осонлик,
Эру хотин аросинда бўлуб ғавғо паришонлик,
На боғда боғбон қолди, на деҳқонларда деҳқонлик,
Бу юз ўттиз балоға дафъ бўлмас хайру қурбонлиқ,
Худо сизларга берсун манзили нори сақар дедим.
Халойиқ қилдилар деҳқончилик, ман ҳам ҳавас қилдим,
Ки гўё мурғи жонимни гирифтори қафас қилдим,
Қароқчиларға учраб, хирманим донини хас қилдим,
Ки мундин сўнгра шундай ишни қилмоқликни бас қилдим,
Силар ҳар қайсингизни турли офатдан батар дедим.
Хизрға учраб айттим: «Эй надими ҳазрати бори!
На бўлғай бир назар қилсанг борибон хирманим сори,
Анга ёлбордиму қилдим тавалло нолаю зори,
Хизр бориб назар солди самонға қолди дон нори,
Қудуминг тегса ҳар ер сабз бўлғай пурсамар, деднм.
Баногоҳ бўлди пайдо учта бедоди падарлаънат,
Хизр қочди улардин қилмади хирман сари рағбат.
Кўзим очсам, қани Хизру қани хирман, қани баркат,
Касофат шумлуғидин текгуси ҳар ерга бир офат,
Бу бадхўликларидин ҳар балоға йўлиқар, дедим.
Кел, эй Маъдан, қуруқ най бўлма, ҳамчун найшакар бўлғил,
Булар бўлди худодин бехабар, сен бохабар бўлғил,
Ямонлардин қочиб сен яхшиларға ҳамсафар бўлғил,
Қарилик вақтида қаддингни букма, шери нар бўлғил,
Ямонлардин фано берғил, худоё, алҳазар дедим.
* * *
Кима шўри жунундин ранжи нуқсон ўлмасун, ёраб,
Ман ўлдум ғам асирй ҳеч инсон ўлмасун, ёраб,
Боши чархи фалак гўйинда чавгон ўлмасун, ёраб,
Қуюндек ғам биёбонида сарсон ўлмасун, ёраб,
Ғариқи баҳри ҳайрат маҳзи ҳижрон ўлмасун, ёраб,
Бу фоний даҳр аро эл кўрмаган меҳнатни ман кўрдум8
На тамкини фароғат, на ҳаловоти ватацжўрдум,
На сайри лолау боғу тамошойи ватан кўрдум,
На гулгашти биёбон, накҳати ранги суман кўрдум,
Наким бағрида мандек доғи ҳижрон ўлмасун, ёраб.
Гули боғи нишотим сўла ўхшар даҳр боғинда,
Ки қумри гул яқосин ёзадурмиш давр оёғинда,
Топиб, анжоқ зиёе яъс кулбам ғам чароғинда,
Кетиб ақлим маним оворадур кўнГлум сўроғинда,
Қаю инсон бу янглиғ зору ҳайрон ўлмасун, ёраб.
Солиб меҳри фалак жонимға юз маҳшар аломоти,
Қаён борсам бошимдин кам эмасдур ғам балиёти,
Манга ҳар навъ даврон кўрсатур ранги адовоти,
Туганмас заррае бир умр гар қйлсам шикоёти,
Наким мандек Қатили тиғи ҳижрон ўлмасун, ёраб.
Фалак вожун, замон аҳли забун, шоҳ илтифоти кам,
Таним мажруҳ, ҳижрон ханжари дил чокина марҳам,
Маконим қўҳи меҳнат, ҳамдамим — оҳу, рафиқим — ғам,
На маъкуле муқаррар мазраи ризқим уза марқам,
Маишат оз, мунча ғам фаровон ўлмасун, ёраб.
Мани атвори зиштим айлагач дун аҳлиға муҳтож,
Шукуҳи фитратим мулки тамаъдин бўлмади ихрож,
Келанда шоми фурқат бўлди айёми тараб торож,
Қани оҳи муассир фатҳ уйина ёнғали минҳож,
Ки мифтоҳи ижобат лавҳн пинҳон ўлмасун, ёраб...
Машаққат чўх, фароғат йўх, алам беҳад, фиғон афзун,
Ичим ғамлиқ, юрак доғлик, юзим сориқ, кўзим пурхун,
Тунум зулмат, кунум меҳнат, бошим чарх узра чун . гардун,
Қилур нафрин бу янглиғ иззатимга Вомиқу Мажнун,
Жафо ҳар қанча мушкил менга осон ўлмасун, ёраб.
Куйиб кул бўлди ҳижрон шамъидек эжод ўлуб Маъдан,
Фано бўлғач совурди ахгарин ғамбод ўлуб Маъдан,
Ҳаловат жомидин шод ўлмади дилшод ўлўб Маъдан,
Қазо жомин ушотти журъати Фарҳод ўлуб Маъдан,
Бу расволиғда бағрим лоладек қон ўлмасун, ёраб.
* * *
Бу гулшан сайридин келдим алимда гулзорим йўх,
Ғамим ғам тоғидин ошти, ғамим айтурга ёрим йўх,
Жунун даштида Мажнунам манам, Лайли нигорим йўх,
Маломат тоши ёғдурди бошимга нангу орим йўх,
Ажаб ошуфта аҳволамки жузве ихтиёрим йўх.
Манга, эй муҳтасиб, таъзир этма эҳтисобингдин,
Санинг бу эҳтисобинг ман ҳам ўртандим китобингдин,
Сўрарсан ҳар дақойиқ, ожиз эрмасман жавобингдин,
Манга арз айлама Мансурдек дори танобингдин,
Лналҳақ риштаси бўйнумдадур, парвойи дорим йўх.
Имоми ишқа қилдим иқтидо тарки сужуд айлаб,
Зарарга кўнгул олдурдим сувои нафъи суд айлаб,
Муғон дайриға юзландим, доғи қатъи шуҳуд айлаб,
Мано ўлдум, йўх ўлдум, нафйи исботи вужуд айлаб,
Манга таън айлама, эй зоҳидо, зуҳдингга корим йўх.
Харобот ичра кирдим, риндлар базмин талош эттим,
Ўзим расволиғим билди^диму, сирримни фош эттим.
Ичиб май зарфини, бағрим эзиб, қоним маош эттим.
Кўнгул хунобасин кўздин т-ўқуб ёш узра ёш эттим,
Ғараз бу инфиоли зишти атворимға ворим йўх.
Туганмас заррае ҳар қанча изҳори алам қилсам,
Хуш улким ўз-ўза ўт ёқсаму жисмимни кул қилсам,
Самандардек куйиб кул бўлсаму сайри адам қилсам,
Сазовор улки Яъқуби ҳазиндек хўйи ғам қилсам
Ки, Юсуф талъатим васлингга етмак ифтихорим йўх.
Насойиҳлар мақомин кездиму кўнглумни тиндурдим,
На воизларға мухтор ўлдуму илгимни топширдим.
Риёйи шайхлардин бездиму паймона синдурдим,
Кириб бебоклар диниға байъатнома еткурдум,
Қуюндек телбалик даштида сарсонман, ғуборим йўх.
Жунун кайфиятин бехудлйғимдин имтиёз эттим,
Ҳақиқат нашъасидин чектиму тарки мажоз эттим,
Тағофил шевасин кўргузди дунё анга ноз эттим,
На янглиғ мазҳаби бутлон экан деб эҳтироз эттим,
Таваккал қилдиму ўтга ёқилдим, фикри норим йўх.
Мани маҳзуну урён, бодайи жоми нишот эрмиш,
Доғи ҳар мисраим сармояи базми бисотэрмиш,
Анинг таҳрир этарға килки маъни ихтилот эрмиш,
Сўзум ҳар нуқтасинда лаззати қанду набот эрмиш,
Ки беидроклар фаҳмида, Маъдан, эътиборим йўх.
НАВОИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Букулған қоматим ҳижррн элинда нотавон эрмиш,
Дағи ошуфта кўнглум анжуман тиғиға қон эрмиш,
Бу ғайратдин юрогим чок, рангим заъфарон эрмиш,
Менга номеҳрибон ёр, ўзгаларга меҳрибон эрмиш,
Менинг жоним олиб ағёрға ороми жон эрмиш.
Ҳаводис тошидин синди фалак жоми-аёғимни,
Қазо овора қилди андалиби нахли боғимни,
Улус халқи тополмас йўқлуғум истаб сўроғимни,
Тан узра эмди фаҳм эттим ададсиз тоза доғимни,
Қи ул ҳар бир қарорғон доғи ҳижрондин нишон эрмиш,
Кезиб ғам водисин чекдим жафою жабру эмгаклар,
Жудолиғ ўтиға ёндим, куйиб кул бўлди сўнгаклар,
Тегиб фурқат ўқи сўрох-сўрох бўлди кўкраклар,
Бузулғон кўнглум атрофидаги захм ичра новаклар
Балият қушларига захмлардан ошён эрмиш.
Кўзим ёши-оқар тинмай дамодам ўлмайин таскин,
Ниҳоятсиз, ададсиз, ҳаддин эрмиш лоалол таъйин,
Мснга сабр айла, деб саъй этма, эй шўхи жафоойин,
Рақибинг синдурур кўнглумни мен йиғлаб анга лекин,
Сув келтирмоқ ҳамону кўза синдирмоқ ҳамон эрмиш.
Ўқуб тумори оҳим эл ани афсун соғинмишлар,
Маосирлар нишотимдин ғамим афзун соғинмишлар,
Каломим Вомиқу Фарҳода бир мазмун соғинмишлар,
Менинг овора кўнглум доғини Мажнун соғинмишлар,
Жунун даштида юрган ман киби бехонумон эрмиш.
Сухан туғросин эрмиш осмон лавхиға сабт этган,
Табиат файзидур кавну макон лавҳиға сабт этган,
Эрур, Маъдан, хаёлим имтиҳон лавҳиға сабт этган,
Навоий назмини кўрдум, жаҳон лавҳиға сабт этган,
Буюрган они олийқадр шоҳи хурдадон эрмиш.
