ХIV-ХV асрларда туркий халқларнинг бошқа халқлар билан адабий алоқалари яна ҳам кенгайди. Бу адабий алоқалар бир-бирининг адабий меросини ўқиб ўрганиш, адабий таъсирланиш, асарларига мухаммаслар боғлаш, бир-бирларига йўл-йўриқлар кўрсатиш, илҳомлантириш, ўзаро дўстлик, асарларини таржима қилиш кабиларда кўринади. Ўзбек адабиётида форс-тожик адабиётининг катта ижобий таъсири бўлганлиги маълум. Шу сабаб ҳам Низомий, Саъдий, Ҳофиз Шерозий, Хусрав Деҳлавий, Абдураҳмон Жомий ва бошқаларнинг асарлари турли даврларда таржима қилиниб ўзбек китобхонларига етказилди.
Саъдийнинг «Гулистон» асарини Сайфи Саройи таржима қилди. Агар эътибор қилинса, ўтмишда Низомийнинг учта асари таржима қилинган. Унинг «Панж ганж»идаги «Махзанул асрор» асарини Ҳ.Хоразмий, биз ўрганаётган «Хисрав ва Ширин» достонини Қутб ва ХИХ асрда «Ҳафт пайкар» асарини Огаҳий таржима қилди.
Қутб шоир сифатида адабиётимиз тарихида «Хисрав ва Ширин» билан таниқлидир. Унинг ҳаёт йўли, адабий мероси ҳақидаги маълумотлар унчалик кўп эмас. Баъзи манбалар унинг ўз асари орқали етиб келган. Бундан англашилишича, шоир Хоразмда туғилиб ўсган. Асли исми Қутб, баъзан Қутб Хоразмий аталиши унинг Хоразмдан эканлигига ишорадир. Шоирнинг туғилган ва вафот этган йиллари санаси маълум эмас. «Хисрав ва Ширин»нинг муқаддимасида кўрсатилишича, у ХIV  аср ўрталарида яшаб ижод этган, яхшигина таҳсил олган. Шарқ адабиётини пухта ўрганган. Унинг ижоди Хоразмнинг Олтин Ўрда давлатига тобелиги даврига тўғри келади. Маълумотларга кўра Қутб ХIV асрнинг 30-йилларида Олтин Ўрданинг пойтахти Сиғнак  шаҳрига борган ва шу ерда «Хисрав ва Ширин» достонини ёзиб тугатган.
Асар Олтин Ўрда хонларидан Ўзбекхоннинг ўғли Тинибекка бағишланган. Айрим манбаларда асарнинг ёзилиш йили 1340 йил деб кўрсатилади. Шарқшунос олим А.Тоҳиржоновнинг фикрига кўра асар 1330-1336 йилларда ёзилган деб кўрсатилади.

Шоир китобни ёзиб бўлгач, уни Тинибекхонга тақдим қилганми, йўқми, унинг ҳаётини охирги йилларига доир маълумотлар аниқ эмас.
Достоннинг кириш қисмида Тинибекка бағишлов битилган. Лирик чекинишлар қилиб, ғазаллар киритган. Бу нарса Қутбнинг яхшигина шоир бўлганидан далолат беради.
«Хисрав ва Ширин» достонининг қўлёзмалари унчалик кўп бўлмаган. Асар ўз даврида халқ орасида кенг ёйилмаган. Асарнинг илм аҳлига маълум бўлган ягона нусхаси унинг вафотидан кўп ўтмай Мисрда кўчирилган. Бу нусха Барка Фақиҳ ибни Бароказ Эдгу Қипчоқий томонидан 1383-1384 йилларда амир Қутлуғхўжанинг тавсияси билан кўчирилган.
1948 йил Тошкентда босилган «Гулдаста» китобида Қутбнинг «Хисрав ва Ширин» достонидан парчалар эълон қилинди. Шу йили А.Тоҳиржоновнинг йирик тадқиқоти яратилди.
1973 йил достон тўлиқ нашр этилган. Қутб Низомийнинг асарини эркин таржима қилди. У шундай ёзади:
Қозонтек қайнаб уш савдо пишурдум,
Низомий болидин ҳалво пишурдум.

Қутб ўз таржимасида айрим манзаралар тасвирида бир мунча мустақил йўл тутади. У асар сюжетини баён қилишда Низомий йўлидан боради. Ҳатто ўрни билан байтларнинг аниқ таржимасини келтиради. Лекин таржимон кўп ҳолларда асл нусха матнига сўзма-сўз риоя қилмайди. У ХИИ аср қиссаси сюжетини умуман сақлаб қолган ҳолда, Низомийнинг форсча асаридан фарқли янги бир тарихий ижтимоий шароитнинг тафсилотлари, халқ оғзаки ижоди, ХИВ асрдаги халқ урф-одатларининг маълум бир томонларини ўз асарига сингдиради. Шунингдек, Қутб асарида асл матн текстига кўра қисқартирилган ўрин ҳам мавжуд. Қутб ўз асарида бир неча ўринда Низомий номини тилга олади. Унга ҳурмат билан муносабатда бўлади.
«Хисрав ва Ширин» мураккаб сюжетга эга бўлган асардир. Ундаги асосий воқеалар Хисрав ва Ширин сюжети саргузаштларининг баёнидан иборат бўлсада, Хисрав туғилган муҳит тасвирига алоҳида ўрин берилади. Сосонийлар сулоласидан бўлган Ҳурмуз оиласида Хусравнинг туғилиши катта шодёна ва хурсандчиликка айланди. Юсуфдек чиройга эга бўлган гўдак жуда тез улғаяди, ҳам ақлий, ҳам жисмоний жиҳатдан юксак истеъдодга эга бўлиб ўсади. У мамлакат ишларига аралаша бошлайди. Унинг ишларига яқин дўсти Шопур (Қутбда Шовур тарзида берилган) ёрдамлашади. Шопур Хисравга тоғлар водийси Барда маликаси ҳақида гапириб беради. Шириннинг таърифини эшитган Хисрав унга ғойибона ошиқ бўлади. Ширинни излаб топишни Шопурга топшириб, Бардага жўнатади. Сайр қилиб юрган Ширинга Шопур Хисравнинг расмини кўрсатишга эришади. Хисрав тўғрисидаги хабарни эшитган Ширин Мадойиндан йўлга чиқади. Шу орада Хисравнинг отаси вафот этганлиги ҳақидаги хабар келиб қолади. Ҳурмузнинг лашкарбошиси  Баҳром Чўбин тахтга даъвогар бўлиб чиқади. Хисрав қаршиликка учраб Арманистонга қайтади. Рум қайсарининг мадади билан тахтни эгаллайди. Унинг қизи Марямга уйланади. Ундан кейин эса Исфахонлик Шакарга майл билдиради. Ширин Хисравнинг беқарорлигини қоралайди, уни тарбиялайди.

Хисрав асардаги марказий қаҳрамонлардан. У сосонийлар тахтининг меросхўри. Хисрав Ширин билан учрашганда, Баҳром Чўбин билан тўқнашганда, Фарҳод билан юзлашганда, Фарҳоднинг ўлими муносабати билан Ширинга йўллаган мактубида ўзининг маънавий дунёсини, иродасини намоён этади. У Фарҳод ўлимига лоқайд:
Чу Фарҳод ўлди, Ширин бор бўлсун,
Сариқ гул сўлди, насрин бор бўлсун.
Хисрав Шеруянинг тазйиқи билан тахтни тарк этади ва шу асно вафот этади.
Асардаги образларнинг яна бири, Шарқ адабиётининг қадимий тимсолларидан ҳисобланган Фарҳоддир. Низомий достонида таъкидлашича, Фарҳод халқ ичидан чиққан тош йўнар уста. У достон ҳикояларида Ширин учун сут ариғи қазиш жараёнида пайдо бўлади. У Шириннинг таклифини бажону дил қабул қилади. Бир ой ичида қўйлар ўтлайдиган яйловдан Ширин қасригача бўлган ариқни қазиб тугатади. Фарҳод Ширинни  севиб қолади. Унинг Хисравга кўнгил берганини билиб тоққа чиқиб кетади. Ҳар тун Ширин қасри ёнига келиб, тонг отиши билан яна тоққа йўл олади. У шайтонсифат кампирнинг гапига кириб, яъни ишониб ўзини ҳалок этади.
Достонда Шопур образи ҳам кенг намоён бўлади. У дўсти Хисрав учун ҳамма ишни қилишга тайёр. Қисқаси, Шопур дўсти учун жонини қурбон қилишга тайёр киши образида намоён бўлади.
Қутбнинг «Хисрав ва Ширин» достонида туркий халқларнинг ҳаётига оид кўпгина қирралар намоён бўлади. Янги-янги лавҳалар, маълум бир қисқаришлар, янгича талқинлар тасвири берилади. Шоирнинг бу асари таржима адабиёти ҳам туркий адабиётда «Хамса»нинг илк куртаклари юзага келиши билан эътиборлидир.