БИСМИЛЛОҲИР—РАҲМОНИР—РАҲИМ

Ҳамд ангаким, зотиға ҳамд ончаким, сазовордур, айтса бўлмас ва сано ангаким, эҳсониға сано ончаким, ери бордур битса бўлмас. Зоти жамиъ камолат сифоти била мавсуф, сифотидин мажмуъи камолот кашф аҳлиға макшуф. Танзиҳи тил шарҳ қилурдин мубарро, тақдиси эл васф этардин муарро. Азамати боғида сипеҳри даввор бир нилуфардин кам ва қудрати оллида нужуми собита ва сайёра ул нилуфар юзида бир неча қатраи шабнам. Нилуфар юзига шабнам сочқучи ҳам ул ва шабнам суйидин нилуфарзор, балки гулистони Эрам очғучи ҳам ул. Бениёзлиғи жанбида чархи нигун бир гадой, ниёзманд ва чорасозлиғи оллида даҳри буқаламун бир бечораи ажзпайванд. Вужуди мулоҳазасида офариниш вужуди номавжуд, зоти мутолаасида аввалин ва охирин буди нобуд. Хони эҳсони теграсида олий шон шоҳлар ризққа сойил ва илми бепоёни тааққулида олий макон огоҳлар жаҳлга қойил. Қаҳҳорлиғи сарсари учурурға собит ва сайёр, настараннинг сочилғон яфроғлари жабборлиғи қуюни совурурға даҳри ғаддор. Байт ул—ҳазаннинг тўкулғон туфроғлари йўқни бор қилмоқ ва борни йўқ қилмоқ анинг қудратиға осон, бору йўқ ва йўқу бор анинг эҳсонидин умидвор ва қаҳридин ҳаросон. Бир овуч туфроғни малакут хайлида хилофат тахтиға ўлтурмоқ анга ярашур ва йиллар малоикаи муқаррабинға пешволик қилғоннинг бўйниға лаънат тавқи ул солур.

Қитъа:

Қодиреким, қудратидин мунча юз амри ғариб,
Бўлса ҳар соатда мавжуд андин эрмастур ажаб,
Ўн секиз минг оламу одам яратиб, айламак
Бир кишини офариниш дафтаридин мунтахаб.

Ул қила олур анга келди мусаллам бу умур,
Гар ўзи эрди мусаббаб, лек бу бўлди сабаб.

Ва дуруди номаъдуд ул маҳбуби оқибат Маҳмудғаким1, ҳақ таоло анга қурб ва манзилат бердиким, олам ва одам вужудидин мақсуд анинг вужуди эрди. Хужаста тийнати руҳи покдин тоҳир ва фархунда хилқати аносир таркибидин пок эркани зоҳир. Аносирининг2 ели Масиҳ3 анфоси ва туфроғи Яъқуб4 кўзининг тўтиёси ва суйи Ҳизр5 чашмасининг зулоли ва ўти калим дарахтининг нори иштиъоли. Бу аносирни руҳи пок деса ери бор ва руҳиға руҳи фидок демак сазовор. Тойири сидранишин Буроқи6 барқгоми ва сойири. Руҳ ул—аминнинг7 улви хироми. Афлок шабистони юзи баҳоридин гулшан ва малоики уюни рахши ғуборидин равшан. Каломи шаънида «Маянтиқу инал хавй»8 ва нутқи баёнида «ин ҳува илло ваҳюн юҳо»9. Асрори илоҳиға зоти амин ва иноят номутаноҳидин оти «раҳмат ул—оламин»10.
Маснавий:

Ики гисуси ики лайлат ул—қадр,
Бу янглиғ ики лайл ичра юзи бадр,
Лайлу бадр ўлуб шамъи шабистон,
Узоридин хўй анда кавкабистон.
Бу кавкаблардин айлаб тенгри мавжуд,
Нубувват маъшариға дурри мақсуд.
Нубувват спеҳрида қуёш эркони маълум,
Мусоҳиблар шаънида асҳоби каниужум11.

(Саловати Оллоҳи алайҳи ва ало олиҳи ва асҳобиҳи ало явмиддини)12.
Аммо баъд: фуқаронинг гадойи ва ғароиб мастураларининг чеҳракушони ал—фақир ул—ҳақир Алишер ал—мулаққаб бин—Навоий (ғаффара зунубиҳи ва саттара айюбиҳи)13 мундоқ арз қилур ва адосин ўзига фарз билурким, бу хоксори паришон рўзгор шабоб авонининг бидоятидин куҳулат замонининг ниҳоятиғача даврон воқеотидин ва сипеҳри гардон ҳодисотидин ва даҳри фитнангиз буқаламунлуғидин ва замонаи рангомиз гуногунлиғидин муддати мадид ва аҳди баид ҳар навъ шиқ ва суратда ақдом урдум ва ҳар тавр сулук ва кисватда югурдум ва ўзумнн яхши—ямон хизмат ва суҳбатиға еткурдим. Гоҳ мазаллат ва ано вайронида шеван кўргуздум ва гоҳ иззат ғино бўстонида анжуман туздум.

М а с н а в н и й:

Гаҳе топдим фалакдин нотавонлиғ,
Гоҳе кўрдим замондин комронлиғ,
Басе иссиғ, совуғ кўрдўм замонда,
Басе аччиғ, чучук тоттим жаҳонда.

Ифлос ва нотавонлиғ ҳангомида, яъни фалокат ва номуродлиғ айёмида гоҳ илм мадорисида сафи ниолда ер туттум, гоҳ уламо мажлисида илм нуридин кўнгулни ёруттум. Гоҳ атқиё масожидида алар қадами етган ерга юз қўйдум ва сажда касратидин манглайим терисини сўйдум. Ва гоҳ сафо хонақоҳи аҳли ибрикиға сув қуймоқ била аржуманд бўлдум ва гоҳ фано дайри хайли сабукашлигидин сарбаланд бўлдум. Ва гоҳ лаимлар олида  хорлиғ ва  гоҳ арзоллар    олида    беэътиборлиғ кўрдум. Ва гоҳ ишқ кўйида бебоклик ва одамийкуш паричеҳраларға ҳалоклик даст берди. Ва гоҳ жунун маҳалласида арзол бўйнумға силлий    урдилар ва атфол бошимға тош ёғдурдилар ва гоҳ шаҳрим эли    ситамидин ғурбатка туштум ва ғариб халойиқка қўшулдум ва қовуштум. Ва жибол кулласи оромгоҳим бўлди ва гоҳ сахро этоги паноҳим бўлди. Ва гоҳ ғурбатда алил ва ғариб элга залил бўлдум. Гоҳ бу шиддатлардин азми ватан қилдим. Ва гоҳ азизлар хизматидин ўзумни баҳраманд ва сўзумни дилписанд ва аржуманд топтим.

Р у б о и й:

Гардун гаҳ манга жафоу дунлуқ қилди,
Бахтим киби ҳар ишта забунлуқ қилди,

Гаҳ ком сари раҳнамунлуқ қилди,
Алқисса: басе буқаламунлуқ қилди.

Аммо шуғл ва комронлиқ чоғида ва кўнгул мулки халқ ҳужуми булғоғида ва гоҳ аморат маснадида ўлтурдум ва ҳукм ва ҳукумат маҳкамасида додхоҳ сўрдум ва гоҳ подшоҳ наёбатида тараққуб туздум ва наззорагар элга ўзумни комрон кўргуздум. Ва гоҳ макрумат айвонини макон қилдим ва акобир ва ашрофни таъзим юзидин меҳмон қилдим. Ва гоҳ нишот боғида базм тарҳи солдим ва соқий ва мутриб базму симоидин баҳра олдим. Ва гоҳ салотни мухолафатларида ароға кирдим ва мунозаатларин мувофақатға қарор бердим. Гоҳ ҳарб маъракасиға ўзумни солдим, ва жаҳл ва нодонлиқ туҳматин бўйнумга олдим. Ва гоҳ хайрот аҳлиға ўзумни қоттим ва ҳар навъ хайр буқъалари тузаттим, андоқки, саъйимдин работлар бўлди ва андин мусофирларға нишотлар бўлди.

Б а й т:

Димоғима тушубон кўп тасаввуру пиндор,
Ўзумни  жоҳу улуғлуққа  айладим   изҳор.

Бў муқаддимотдин мақсад буким, ҳар кўй ва кўчада югурубмен  ва олам аҳлидин ҳар навъ элга ўзумни еткурубмен ва яхши—ёмоннинг афъолин билибмен ва ямону яхши хислатларин тажриба қилибмен. Хайр ва шаръдин нўш ва ниш кўксумга етибдур ва лаим ва карим заҳм ва марҳамин кўнглум дарк этибдур. Ва замон аҳлидин баёзи асҳоб ва даврон хайлидин баъзи аҳбобки, бу ҳоллардин хабарсиз ва кўнгуллари бу хайр ва шаррдин асарсиздур.

Қ и т ъ а:

Не билгай ул кишиким, шаҳду майни тотмайдур
Ки, васлу ҳажр киби ул чучук дурур, бу ачиғ.
Билур залил мусофирки, пўя айларда,
Қуму тўзонг юмшоғ, тоғу хорадур қатиғ.

Бу навъ асҳоб ва аҳбобға интибоҳ қилмоқ ва аларни бу навъ ҳолатдин огоҳ қилмоқ вожиб кўрундики, ҳар тоифа хисолидин вуқуфлари ва ҳар табақа аҳволидин шуурлари бўлганки, муносиб эл хизматиға шитоб қилғайлар ва номуносиб эл суҳбатидин ижтиноб вожиб билгайлар ва бори эл била махфий розларин сўзлашгайлар ва шаётин ва инс макру фирибдин бозий емагайлар. Ва ҳар навъ эл суҳбат ва хусусиятики, аларга
ҳавас бўлғай, бу фақирнинг тажрибаси аларға бас бўлғай.   
Чун бу мақолатнинг қулубға маҳбублуғи маълум бўлди, анга «Маҳбуб ул—қулуб» от қўюлди. Ва бу битилган фавоиднинг кайфияти чун билилди, ани уч қисм қилинди.   
Аввалғи қисм: соир ун—носнинг афъол ва аҳволининг кайфияти14.
Иккинчи қисм: ҳамида афъол ва замима хисол  хосияти15.
Учинчи қисм: мутафарриқа фавоид ва амсол сурати16.

Умид улким, ўқуғувчилар диққат ва эътибор кўзи била назар солғайлар ва ҳар қайси ўз фаҳму идроклариға кўра баҳра олғайлар, битгучига ҳам бир дуо била баҳра еткургайлар ва руҳини ул дуо футуҳи била севундургайлар.
Аввалги  қисм

ХАЛОЙИҚ АҲВОЛ ВА АФЪОЛ ВА АҚВОЛИНИНГ КАЙФИЯТИ

Ул қирқ фаслдур

Б и р и н ч и   ф а с л

ОДИЛ САЛОТИН ЗИКРИДА

Одилу оқил подшоҳ ибодуллоҳға зиллуллоҳ. Хилофат мулки анинг фармонида «инни жоилун фил арз халифа»1нинг шаънида. Буким одил подшоҳ таърифдин бийикроқ эрур «валадат физ—замон ас—султон ул—одил2» андин хабар берур. Улки анинг зоти била мубоҳидур хожаи кавнайн3 дебдурким, «адли соат хабара мин ибодат ул—сақлин»4.
Одил подшоҳ ҳақдин халойиққа раҳматдур ва мамоликка мужиби амният ва рафоҳият. Қуёш била абри баҳордек қора туфроғдин гуллар очар ва мулк аҳли бошиға олтун била дурлар сочар. Фуқаро ва нотавонлар анинг рифқ ва мадоросидин осуда, залама ва авонлар анинг тиғи сиёсатидин фарсуда. Ҳиросатидин қўю қўзи бўри хавфидин эмин ва сиёсатидин мусофир кўнгли қароқчи ваҳмидин мутмаин. Рифъатидин ҳар мактабда атфол ғавғоси ва мухофазатидин зуафо ҳаммомида аларнинг алолоси, ҳайбатидин йўллар қароқчидин холи ва қўллар тўла улус моли ва забтидин амалдорлар қалами синуқ ва ситамкорлар алами йикуқ. Жиддидин масожид жамоат аҳлидин мамлу ва мадорис баҳс ва жадал хайлидин ғулув. Қисоси тиғидин ўғри илги эл молидин кўтоҳ, интиқоми биймидин қотиъ тариқ ҳоли адам биёбонида табоҳ. Туннинг кўпи дўконларда савдо учун шамъ ва авбош кўча гаштидин кўнгуллари жамъ. Шомдин то саҳар хонақоҳлар эшиги очуқ ва хилватлар ибодат нуридин ёруқ. Шаҳрда қўйлар посбони ул, ёзида қўйлар шубони ул. Раийятға саро ва боғ андин маъмур ва сипоҳиға ком ва фароғ андин мавфур.   
Андин кечалар атрок зуафоси иши ўрғуштак ва атфол варзиши оқ сўнгак. Ажузлар чарх уни мадди била анинг дуосиға нағмасоз ва канизаклар момуқ сабамоқ уни била анинг олқишиға нағмапардоз. Фуқаро иши анга ҳам дуо ва ҳам нозиш, анинг даъби фуқароға ҳам сахо ва ҳам навозиш.
Очлар ғизоси базл ва атоси хонидин, яланғочлар либоси хизонаи лутф ва эҳсонидин. Мулк боғин маъмур қилурға абри сероб ва мулк аҳли кўзин ёрутурға меҳри жаҳонтоб. Ўзга мулкнинг раоё ва халқи анинг орзусида ва яна кишвар мазлумлари анинг адли дуоси гуфтигўсида. Яхши отиға уламо иши расоил тартиби ва яхши сифотиға шуаро варзиши қасойид таркиби, муғаннийлар иштиғоли саноси учун суруд тузмак ва мусаннифлар мақоли дуоси оҳангида нағма кўргузмак. Халқ ризосидин ҳақ ризосиға толиб ва додхоҳ сўрарда сўруғ куни ваҳми кўнглиға ғолиб.

М а с н а в и й:

Улус подшоҳию дарвешваш,
Анга шоҳлиқдин келиб фақр хаш,

Жаҳондорларға сипеҳр интибоҳ,
Валий аҳли фақр олида хоқи роҳ, 

Жаҳон мулки олинда хошокча,
Вале бир кўнгул мулқи афлокча.

Бори бенаволар навосози ул,
Ҳамул навъким, Шоҳ Абулғози5 ул,

Келиб айни инсону инсони айн,
Жаҳон вориси Шоҳ Султон Ҳусайн

Ки, то бўлса гардунға давворлиқ,
Анга боқий ўлсун жаҳондорлиқ.

Халойиққа бу шаҳдин ўлсун нишот,
Даме бўлмасун холи андин бисот.

И к к и н ч и   ф а с л

ИСЛОМПАНОҲ БЕКЛАР ЗИКРИДА

Мундоқ шоҳга мусулмон бек набий хизматида тўрт ёрдин биридек. Номуродларнинг паноҳи ва подшоҳнинг давлатхоҳи. Шоҳға дунёда чин сўз дегувчи ва анинг охирати ғамин егувчи. Ёмонлар андин ҳаросон ва яхшилар душворлиғи осон. Эл моли тамаъи кўнглида нобуд ва аёли хаёли замирида номавжуд. Муроди раоё амнияти ва мақсуди бароё жамъияти. Ул мусулмонларға ризожўй ва мусулмонлар анга дуогўй. Ўзининг зоти тузук ва саъйи шоҳ эшигида тузуклук.
Шоҳ эшиги мундоқ бекдин холи бўлмасун ва давлатнинг андин ўзга интиқоли бўлмасун.

У ч и н ч и   ф а с л

НОМУНОСИБ  НОИБЛАР ЗИКРИДА

Ёлғончи худнамо ноиб нисбати мусалламаи каззоб миллати, нубувват туҳматин ўзига солғон ва Жаброил6 ваҳйдин дегони бори ёлғон. Мунга ҳам шох хусусияти изҳори ғайри воқеъ ёлғон бори. Ёлғон ҳукм еткурурига боис тамаъи шум ва ўтрук парвона еткурурига сабаб ҳирси мазлум. Нима олурда ёлғон анга чин ўрниға ва мусулмонларға нуқсон анга дин ўрниға, ёлғон борида анга чин демаки маҳол ва ришват олурда ўзга сўз деб, аммо кўнглида ўзга хаёл. Мундоқ ноибки, бир бўлмаған феълию қавли, шоҳ эшигидин гум бўлғони авли.

Т ў р т н ч и   ф а с л

ЗОЛИМ ВА ЖОҲИЛ ВА ФОСИҚ ПОДШОҲЛАР ЗИКРИДА

Одил подшоҳ кўзгу ва бу анинг учасидур. Ул ёруқ, субҳ, бу анинг қоронғу кечасидур. Зулм анинг кўнглиға марғуб ва фисқ анинг хотирига маҳбуб. Мулк бузуғлиғидин замирига жамъият ва улус паришонлиғидин хотириға амният. Ободлар анинг зулмидин вайрона, кабутар тоқчалари бойқушға ошиёна. Бода сели чун базмида тўғён қилиб, ул сел мулк маъмураларин вайрон қилиб. Сувчи хонасиға фарш масжид равоқи тўкулгонидин ва кўплари бошиға хишт меҳроб тоқи емрулгонидин. Агар қон тўкмак анга пеша, кимки жони бор анга андеша. Агар шурбға машъуф — кўй ва кўча мусулмонларға махуф. Агар фосиқ бўлса ва бад, афъол — эл ирзи ва аёлиға андин бийму накол. Ва ситезарўй бўлса ва худрой  мушфиқ Навоий жониға вой!
Ўз ношойисти ўз олида хўб ва эл маъқули анга мардуд ва маъюб. Кўп хизмат оз саҳв била олида нобуд ва кўп ҳақ ва рост оз хато била илайида номавжуд. Хато ройи ўнг келмаса, дахлсизларга ширкат, балки нақиз тутқонларға зиёда туҳмат. Носавоб хаёли туз чиқмаса, ширкати йўқларға итоб ва балки хабари йўқларга арода азоб. Ҳаёт суйин оғу деса, мусаллам тутмоғон гунаҳкор ва қуёш нурин қоронғу деса, таҳсин қилмоғон тийра рўзгор.
Ўз жонибидин қатранинг дарёча ҳурмати ва зарранинг байзача қиймати. Эл тарафидин моли олам бир қора пулдин кам ва фидо қилғон жони азиз, онча йўқким, бир пашиз. Қора қузғунни оқ туйғун деса, қозни яхши олур демаган муқассир. Ёруқ кунни тийра тун деса, суҳо кўрунадур демаган мудбир.
Чин дер элга — жон хатари, хайрға далолат қилғувчиға ўлум зарари. Ҳақ анинг қошида ботил, хирадманд анинг ақидасида жоҳил.
Элдин   кўнглида   кийнаси — махфий   хазинасининг дафинаси. Қатл учун жон  бермак шиори,  эл молу жониға қасд — шикори.
Бу ёмон подшоҳки, бўлғай вазири ҳам ёмон, андоқки, Фиръавн наёбатида Ҳомон7.

Б а й т:

Уйлаким шоҳ морға бўлғай мумид ҳам жаъфарий,
Ё вабойи халққа тоун ҳам ўлғай бир сари.

Тенгри мундоқ балоларни адам чоҳидин вужуд тахтгоҳиға келтурмасун ва йўқлуқ зиндонидин борлиғ шаҳристониға еткурмасун.

Б е ш и и ч и   ф а с л

ВУЗАРО  ЗИКРИДА

Вазир визрдин муштақдур ва бу феъл анинг зотиға аҳақ ва аляқдур. Бу ишни писандида қилғон Осаф8 эрмишким, нигини нақши «қад раҳималлоҳу ман ин—сафа»9 эрмиш. Ҳамоноки, Осаф борди, инсофин олиб борди ва инсоф гавҳарин бу ноинсофлар орасидин чиқорди. Киши агарчи ўзин елдек ҳар ён солғай, Осафни бу хокдонда қайда топа олғай. Даҳр элида бировки Осаф ниҳоддур, билгайким, Сулаймон тахти барбоддур.
Бу золимлар — мулкни барбод бергувчилардур ва мулк аҳли йиғиштурғонларин битиргувчилардур. Авло улким, булар зикрида киши хома сурмаган ва бу хомадек қора юзлуклар отин қалам тилига келтурмагай. Заҳр бериб бемор ўлтургувчи табиб, буларнинг ҳолиға мушобеҳдур ва қариб.
Бу икки хайлдин ҳар бири бир афъи, шоҳға вожибдур буларнииг дафъи. Булар, жумласи чиёнлар, халойиққа еткурур зиёнлар. Килклари нўғи ақраб ниши, раият жониға ул ниш ташвиши. Неча бу ниш мазлумларға санчилғай, умид улки, бошлари ажал тоши била янчилғай.

М а с н а в и й:

Булардин гар аъло гар адно дурур
Ким, андин халойиққа изо дурур.
Шаҳ ўлтурмас авлодур ул элни бот
Ки, дебдур набий «иқтилсо алмуъзият»10

О л т и и ч и    ф а с л

НОҚОБИЛ САДРЛАР ЗИКРИДА

Бедиёнат судур бидъати саййиадур било-зарур. Бу нокас агар омийдур фисқу фужур анинг комидур. Мажлисида нағманавозлиқ илм ва тақво азосиға — навҳасозлиқ. Уламо келтурган гулоб шишаларики холи қолиб, бода солурға ани мулозимлари олиб. Бу келтурган набот газак учун ушалиб, вазифа важҳлари ўзга асбоб учун сайғолиб Бадкирдор анда ғалаба ва пойкор анда талаба. Навкарларига ош хонақоҳ ротибасидин ва чуҳралариға маош шайх ва мударрис вазифасидин. Базмиға май келтургали муҳтасиб рози ва майға бодаполо риши қози, кишварки, анда маноҳий мундоқ беҳисоб бўлғай, ислом ва шариатға не иззат ва не ҳисоб бўлғай.
Садр керак уламоға дастёр бўлса ва машойихқа коргузор ва хизматкор ва содотға мумид ва фуқаро хизматида мужид. Зулм риштасин узгувчи ва авқоф бузуғин тузгувчи ва зироат касратида саъй кўргузгувчи.

Маснавий:

Йўқ улким фосиқу хаммору зукка
Ки, бузғай гарчи бўлғай хожа дукка.
Рикоби нақши кимсонлиғ саросар
Тўнида ортиқ ондин зебу зевар.

Қитъа:

Кераки бошиға қўйса алоқалик дастор,
Яна ридо ҳам анинг эгнида маволийдек.  

Йўқ улки, маркаби бўйниға боғлаб осса қўтос,
Осилғай ўзининг ўз бўғзидин сақолидек.


Е т т и н ч и  ф а с л

ФОСИҚ  ВА  БАДМАОШ,  БАҲОДИРЛИҚ  ЛОФИН УРҒОНЛАР ЗИКРИДА

Шоҳ эшигида ёрмоқни зоеъ қилғувчи жамоатким, алардин не тенгриға тоатдур ва не шаҳға итоат.
Тариқлари — худнамолиқ ва расмлари — худоролиқ. Ишлари — мастлиғ, варзишлари — худпарастлиғ. Чин демаклари лоф, маънили сўзлари  газоф. Журъакашлик — динлари ва кофирвашлик — ойинлари. Кўнгуллари тўбичоқ секретурдин ором топмоқ ва сўзлари бош яланг юзга чопмоқ Базмда даъволари Хотамлиқ11, размда талошлари Рустамлиқ12. Ўтағаларидин насри тойирға рам, найзаларидин симоки ромиҳ юзи дарҳам. Таврларидин ошуфтароқ аларға дастор ва дастор алоқасидин учаларида озор.   
Мулк душмани дафъи шуҳратлари, шоҳга мулк асрар миннатлари. Бу даъво бошиға етгунча нечасини май ўлтуруб, нечасини ўзга фисқ дўзахга еткуруб. Юздин бирики маъракаға етиб, йўртоқ чопиш билан ўзин зоеъ этиб. Мубориз афганликлари ўз ҳолиға, сафшиканликлари ўз ясолиға. Бу навъ баҳодир ҳеч маъракада бўлмасун ва ҳеч саф бузарда анинг қони тўкулмасин. Шоҳға сипоҳ-дарвишлар дуосидур — фуқаро ҳиммати ва тенгри ризосидур. Шоҳким, анга ҳақ инояти сипоҳ бўлғай, ливосининг зийнати наср мин Оллоҳ бўлғай. Шоҳға то давлат бор —душман эрур хор ва хоксор. Давлатга еткургувчи тенгри, ҳам олғувчи, ҳам бергувчи тенгри. Ул берса, киши ола олмас, ул еткурса, киши йироқ сола олмас. Шоҳки, ҳақ амрин бажо келтургай, бу давлат кўп хавфларға ражо еткургай.

Қитъа:

Шаҳеки, сидқи анинг тенгри бирла туз бўлғай,
Не ғам адувси анинг бир йўқ эрса юз бўлғай.
Кишига тенгри берур фатҳ йўқки, хайлу сипоҳ,
Пас эътимод анга айламас не сўз бўлғай.

Б а й т:

Черик бўлса ва бўлмаса бахтиёр,
Сипаҳға адув хайлинннг ҳукми бор.

С е к к и з и н ч и     ф а с л

ЯСОВУЛ ГУРУҲИ ЗИКРИДА

Ясовул, бир мазлум иши кейинча борғай ва ул мазлумни золимдин қутқорғай. Агар музд тиламаги  мақдурдин ортуқроқдур, ул золимга улуғроқ ўртоқдур. Агар саъйиға яраша олур хаёли бўлғай, ота мероси ва она сутидек ҳалоли бўлғай. Ва агар тамаъи ҳаққ ус—саъйидин камдур, эрлик ва мурувват анга мусалламдур. Ва агар саъй қилғай ва олмағай, муздким анга ҳақдур, ани деса бўлғайким, валийи мутлақдур.
Кўп эранлар бу ишни шиор этибдурлар ва бу сулук била мақосидға етибдурлар.

М а с н а в и й:

Авлиёуллоҳки, ҳар суратда бор,
Баъзи этмиш бу равишни ихтиёр,
Чун эрурлар қуббалар ичра ниҳон,
Ҳақдин ўзга кимсага эрмас аён.

Т ў қ қ у з и и ч и   ф а с л

ЯСОҒЛИҚ ВА ҚОРА ЧЕРИК ЗИКРИДА

Ясоғлиқ деган қора черик, яъжуж ва маъжуж хайлиға шерик. Эмгакдин аларға ором йўқ, ясоқ тортардин бир нафас ком йўқ. Ишлари талай олғонни таламоқ, ёт юртда чугурткадек сабза ва яфроғни яламоқ.
Инсонлиқ била алар орасида мубоянат, мусулмонлиқ била алар ўртасида мунозаат. Фаҳму идрокдин алар зоти орий, ақлу инсофсиз биззот бори. Қаёнғаким юзландилар, аларға ёнмоқ йўқ, кеча ва кундуз тағофул уйқусидин уйғонмоқ йўқ. Исиғ ва совуқ танларига тафовут қилмай, очлиғ ва яланғочлиқ зарарини жисмлари билмай. Одамийсизлиқда махлуқотдин мумтоз, ҳайвонлиқлари кўпу мардумлиқлари оз.

Р у бо и й:

Ул қавмдин аъжуба халойиқ бўлмас
Ким, меъдалари ҳаром ердин тўлмас.
Ўлгунча бало чекиб эрурлар мавжуд,
Чин бўлди бу даъвоки, ясоғлиқ ўлмас.

Турфа буким, чун ҳақнинг ҳар навъ элга инояти пинҳони бор, булар орасида ҳам яшурун эранларнинг имкони бор. Ўрду бозори ўзин ясоғлиққа қотғувчи, ўнгай ҳам улуш олмай оғир сотғувчи. Черик улушидин ҳар бор алар шаталхор, андоқким мулк аҳлидин амалдор.

Б а й т:

Сипоҳий молин ул хайли табоҳи,
Туну кун муфт олиб хоҳи нахоҳи.

Мумкин йўқким, одамизод аларға сазо бергай, магар тенгри аларға бало бирла жазо бергай.

Ў н у н ч и   ф а с л

ШОҲ УЛУСИ ЎЗИГА  МУШОБИҲ БЎЛУР ЗИКРИДА

Шоҳға ҳар кимки, мулозим ва тобиъ бўлғай, иши ва таври шоҳ ишиға мушобиҳ воқеъ бўлғай. Агар шоҳға адолат шиор, улуси шиорида ҳам адолатдин осор. Агар зулмпеша — элида ҳам зулмидин андиша. Агар ул исломойин, халқ шиори ҳам ислом била дин. Агар ул куфрхисол — элга доғи куфр тарийқи афъол. Ҳукамо шоҳни дебдурлар: дарёйи заххор ва қавму хайлин дарё теграсидағи анҳор. Дарё суйиға не кайфият ва не хосият, анҳорға ҳам ул кайфият ва хосият.Ул аччиғ — бу аччиғ; ул чучук — бу чучук; ул тийра — бу тийра; ул сузук — бу сузук.

Ма с н а в и й:

Ариғларки, ул баҳрдин айрилур,
Биликлик аларнинг суйин ҳам билур,
Чу бирдур сув дарё била наҳр аро,
Эмас таъмида ҳожати можаро.

Ў н    б и р и н ч и   ф а с л

ШАЙХ УЛ—ИСЛОМ ЗИКРИДА

Шайх ул—ислом мусулмонлар пешвосидин иборатдур ва ислом муқтадосида ишоратдур. Мундоқ киши олиме керак исломпаноҳ ва орифе керак муқарраби даргоҳ, хирадманди шариатшиор ва фақрға хурсанд ва тариқатосор. Яхши—ямон шафқати файзи ом ва улуғ-кичикка иршоди нафъи молокалом. Коми бўлғай шаръ қонуниға росих ва барча мубтадеълар бидъатиға носих. Ангаким, бу навъ бўлғай ойини ислом шайх ул—ислом деса бўлур вассалом.

Б а й т:

Мундин ўлди муқарраби борий,  
Шайх ул—ислом пири Ансорий.

Ў н  и к к и н ч и    ф а с л

ҚУЗОТ ЗИКРИДА

Қози ислом биносиға аркондур ва мусулмонлар хайр ва шарриға нофизи фармондур.
Улуми диниядин кўнгли мулки маъмур керак ва яқиний фаросатдин хотири жамъияти бефутур. Майли шахсий замири кишваридин мутаворий ва мудоҳана таррори мулояматидин соф кўнгли орий. Маҳкамаси махзани улуму шаръия ва ҳукм қилурида ошною бегона анга алас—савия13. Илму тақвосидин кўнгулларда шукуҳ ва диққат, фаросатидин бедиёнатлар кўнглида андуҳ. Кўнгли Каломуллоҳ аҳкомидин қавий ва ҳукмида муқтадо аҳодиси мустафавий.
Шаръий ҳийлалар гириҳидин кўнгли очуқ, фуқаҳо тазвирлари тийралигидин замири ёруқ. Ришвахўр муфтилар — қошида манкуб ва ҳийлакор вакиллар — олида маъюб.   
Омий қозики май ичкай — ўлтургулукдур ва дўзах ўтига етмасдин бурун куйдургулукдур.
Қозийи ришвахўр—ислом ҳисориға рахнагар. Улки ришват бериб қазо ола олғай, ришват олиб ҳам шаръни буза олғай. Қозий керакким, жодаи шаръдин қадам чиқармағай ва сироти мустақимдин ташқари бормағай. Мустақим хат ҳар қаёнким, майл қилди эгри бўлди. Соз торидекким, эътидолдин тажовуз қилди, тузуки бузулди. Улки ҳукми эл моли ва жониға жорий бўлғай, керакким, даъби муқмир шиори бўлғай. Аёғиким, сироти мустақимдин тойилди ва ял чоҳи тубин мақом қилди. Бу ишни ўзи қилурмен деган бебоку козиб, козиби бебокка пайғамбар шаръи ҳокимлиғиға не муносиб.

Қитъа:

Мухбири содиқ шаҳеким қилди дину шаръни,
Бори адён носехи андоқки, мумкин эрди туз.
Козиб ул йўлни нечук тузгайки, бир каззоб ҳам,
Қилди кўп даъво, вали қўйди жаҳаннам сори юз.

Ў н   у ч у н ч и  ф а с л

МУФТИЙИ ФАҚИҲЛАР ЗИКРИДА

Муфтийи фақиҳе керак мутадаййин ва олиме керак мўъмин, ислом илмида моҳир ва диёнат нури жабинида зоҳир. Майлдин кўнгли беқусур ва ҳийладин замири бефутур. Қалами ривоётда содиқ, рақами мужтаҳид сўзи била мувофиқ; йўқки фосиқе бўлғай майхор ва жоҳиле бўлғай бадкирдор ва ғаддор. Бир дирам учун юз ҳақни ноҳақ этгувчи ва оз карам учун кўп «ло»ни «наам»14 битгувчи. Бир сабат узум учун бир боғни куйдурмакдин ғами йўқ ва бир ботмон буғдой учун хирмонни совурмоқдин алами йўқ. Муфтиеки, ҳийла била фатво тузар қалами нўги била шариат юзин бузар. Музд учун сийм олибки, молиға қотар динини дунёға сотар. Мундоқ муфти одамийкуш табибдур, бирига ислом қатли, бирига мусулмонлар қатли насибдур.

Рубоий:

Муфтиким, ишига музд олиб қилса рақам,
Музд ортуқ эса, майл керак қилғай кам,
Фатвода чу бўлди музд учун «ло» ву «наам».
Қилмоқ керак ул қаламзаи илгини қалам.

Ў н  т ў р т и н ч и    ф а с л

МУДАРРИСЛАР ЗИКРИДА

Мударриснинг керакки, ғарази мансаб бўлмаса ва билмас илмни айтурға муртакиб бўлмаса ва худномолиғ учун дарс ҳавзасин тузмаса ва худситонлиғ учун такаллум ва ғавғо кўргузмаса. Жаҳлдин дастори улув ва алоқаси узун бўлмаса ва мубоҳат учун мадраса айвони боши анга ўрун бўлмаса. Диний улум билса ва яқиний масоил таълим қилса. Бебокликлардин ҳаросон ва нопокликлардин гурезон бўлса, йўқки ўзин олим билгай неча мажҳулға анвои фисқни мубоҳ, балки ҳалол қилғай, қилмас ишларни қилмоқ андин маълум бўлғай ва қилур ишлар тарки андин қоида ва русум бўлғай. Бу мударрис эмасдурким, мубтадеъдур ва мундоқ киши суҳбати ислом мумтанеъдур.
Олим керакким, мутаққий бўлса ва огоҳ ва айтурға қола Аллоҳ, қола Расуллоҳ.

Қитъа:

Ҳар не айтур бўлса Худову Расулдин
Андин сўнг ўлса мужтаҳиду авлиё сўзи.
Андин киши не ким эшитур ва ёки ўрганур бўлса,
Худо сўзи йўқ эса, Мустафо сўзи.   

Ў н   б е ш и н ч и   ф а с л

АТИББО ЗИКРИДА

Табибға ўз фанида ҳазоқат керак ва беморлар ҳолиға шафқат ва марҳамат керак. Ва нафси тибға табъи мулойим ва хукамо қавлиға пайрав ва мулозим. Сўзида рифқу дилжўйлуқ ва ўзида озарму хушхўйлуқ.
Ҳозиқ табибки шафқати бўлғай — Инсои Руҳуллоҳға15 нисбати бўлғай. Исо иши чиққон жонни танға кивурмак дуо била, мунунг тандин чиқадурғон жонға монеъ бўлмоқ даво била.
Мундоқ табибнинг юзи мариз кўнглига маҳбубдур ва сўзи бемор жониға марғубдур. Дами алилларға даво ва қадами хасталарға шифо. Хизри нажот анинг талъати ва оби ҳаёт анинг шарбати.
Агар фанида моҳир бўлса, аммо бадхўй ва бепарво ва дуруштгўй, маризга, агарчи, бир жонибдин илож еткурур, аммо неча жонибдин тағйири мижоз еткурур ва лекин омий табибким, эрур шогирди жаллод, ул тиғ била, бу заҳр била қилғувчи бедод. Ул мундин яхшироқдур. Беиштибоҳким, анинг қатили гунаҳкордур ва мунунг — бегунаҳки, ҳеч гунаҳкор, анга залил бўлмасун ва ҳеч бегунах мунга алил бўлмасун.

Б а й т:

Ҳозиқ табиби хушгўй тан ранжиға шифодур,
Омийю тунду бадхўй эл жониға балодур.

Ў н  о л т и н ч и  ф а с л

НАЗМ ГУЛИСТОНИНИНГ  ХУШНАҒМА  ҚУШЛАРИ   ЗИКРИДА

Ул неча табақадур: аввалғи жамоат—нуқуди кунузи маърифати илоҳийдин ғанийлар ва халқ таърифидин мустағнийлардур. Ишлари маоний хазоинидин маърифат жавҳарин термак ва эл файзи учун вазн силкида назм термак. Назм адоси бағоят аржуманд ва бениҳоят шариф ва дилписанд ўлдуғи учун оёти каломда нозил бор ва ҳадиси муъжиз низомда тилаган топар, чун маал — қасд16 эмас, эл ҳурмати жиҳатидин ани шеър демас.
Аммо бу азиз қавмнинг пешво ва   муқтадоси ва бу шариф хайлнинг сардафтар ва сархайли валоят баҳрининг гавҳари ва каромат авжи мунир ахтари Амир ул—мўмин Али17 (рази аллоҳу анҳу ва каримуллоҳу ва важҳу)18 дурким, назм девонлари мавжуддур ва анда асрор ва нукат номаъдуд.
Бу мазҳари ажойибқа гуруҳеким тобеъдур, баъзини арз қилолики, кимлар воқеъдур; форсий иборатда ул жумладин, нозими жавоҳири асрор Шайх Фаридуддин Аттордур19. Яна қойили «Маснавийи маънавий», ғаввоси баҳри яқин Мавлоно Жалолуддин, яъни Мавлавий Румийдурки20, мақсадлари назмдин асрори илоҳий адоси ва маърифати номутаноҳий имлосидин ўзга йўқтур.
Яна ҳам авлиёи огоҳ ва машойих ва аҳлуллоҳ борким, буларға татаббуъ қилибдурлар ва булар каломи адосин ва ҳақойиқи маъносин мустаҳсан билибдурлар. Бу хайлдур ҳақиқат тариқининг суханвари, балки кимиёгари ва кибрити аҳмари.
Яна бир жамоатдурларким, ҳақиқат асрориға мажоз тариқин аҳсул қилибдурлар ва каломлари бу услубда марбут этибдурлар. Андоқки, маоний аҳлининг нуктапардози Шайх Муслиҳуддин Саъдий Шерозий21 ва ишқ аҳли гуруҳининг покбози ва покрави Амир Хусрав Деҳлавий22, ва тасаввуф ва диққат мушкилотннинг гириҳкушойи Шайх" Заҳируддин Саноий23 ва фариди аҳли яқин. Шайх Авҳадуддин24 ва маоний адосиға Ҳофиз Шамсуддин Муҳаммад ул—Ҳофиз25.
Яна жамъе бордурларки, мажоз тариқи адоси алар назмиға ғолиб ва алар бу шевага кўпрак роғибдурлар. Андоқким, Камол Исфаҳоний26 ва Хоқоний Шервоний27 ва Хожуйи Кирмоний28 ва Мавлоно Жалолуддин29 ва Хожа Камол30 ва Анварий31 ва Заҳир32, ва Абдулвосиъ33 ва Асир34 ва Салмон Соважий35 ва Носир Бухорий36 ва Котибий  Нишопурий37 ва  Шоҳий Сабзаворий38.
Яна ҳақиқат ва мажоз тарийқида комил ва илми икаласи тариқида вофий ва шомил, назм аҳлининг муқтадо ва имоми ҳазрати шайхулислом Мавлоно нур ул миллати ва—а—дин Абдураҳмон ал—Жомий (наввараллоҳу марқадаҳу ва қуддиса сирраҳу)39 дурким, аввалғи табақа равиши ва каломида ҳам шарифмақол ва сўнгғи табақанинг ҳам адоси латойифида соҳибкамолдурким, оламда завқу ҳол аҳли булар латойифи била масрурдурлар ва булар маорифи била ҳузур қилурлар.
Яна адно табақаси жамоатедурларким, назм фақат била кўнгуллар хушнуд ва хурсанд ва розию баҳраманддурлар. Ва юз машаққат била бир байтким боғлаштурғайлар, даъво овозасин етти фалакдин ошурғайлар. Сўзларида не ҳақойиқ ва маориф нўшидин ҳаловат ва назмларида не шавқ ва ишқ ўтидин ҳарорат. Не шоирона таркиблари аҳсан ва не ошиқона сўзу дардлари шуълаафган. Баъзидин агар гоҳи бирар яхши байт воқеъ бўлур, аммо ўн онча ямон даъво зоҳир бўлурки, у ҳам зоеъ бўлур.
Агар бири бир нозук маънида писандида печ қилур, аммо ўн онча нописанд даъво била ани ҳам ҳеч қилур. Гўё ўзларига ақидада мувофиқдурлар ва сўзларига эътиқодда муттафиқ. Турфароқ буким, ҳар бирининг сўзида маъно озроқ ва ўзида даъво кўпроқ (наузу биллоҳи мин шурури анфусино ва мин сайёти аъмолино)40.

Рубоий:

Аълоларидур нединки дерсен аъло,
Аднолари ҳам барча данидин адно.
Авсатлариким, ҳеч нимага ярамас,
Билким, нафас урмамоқ алардин авло.

Ў н  е т т и н ч и   ф а сл

КОТИБЛАР ЗИКРИДА

Котиб шуаро сўзининг варақнигоридур ва сўз махзанининг хазонадори. Хозин ҳунари амонат бўлур ва тасарруфи хиёнат бўлур.   
Аминки, хиёнатға мансуб бўлғай ва ўз ҳунарида маъюб бўлғай, андоқнинг илги қатъи хўб бўлғай. Яхши хат ва нуқтадин сафҳаға жамол, андоқки, яхши юз сафҳасиға хатту хол. Хушнавис котиб    сўзга    оройиш берур ва сўзлагувчига осойиш еткарур. Роқимки, рақами ростдур, ростлар кўнглига қабулияти бехост. Муҳаррирки, таҳрири туз писандидадур, агар бир байт битир, агар юз. Агар хат сурати нохушдур маъни хайли андин мушаввашдур.
Хушнавис ҳамким, саҳви кўп бўлғай  илги фалаж иллатиға жўб бўлғай. Улки, бежо нуқта била «ҳабиб»ни «ҳабис» қилғай ва «муҳаббат»ни «меҳнат» — анингдек ҳабиси меҳнатзадаға юз лаънат. Ямон хатға ғалати беҳисоб, қаррийи масхара соқолиға хизоб. Ул хатни қирқиб мабразға ташлағоли яхши ва иясини молики дўзах жаҳаннамға бошлағоли.
Маҳбубдин мактубким, ҳам хати хўб бўлғай ва ҳам мазмуни хўбжонға улдур марғуб ва кўнгулга улдур матлуб. Хати ямон ҳам бўлса ямон эмас, муҳиб маҳбуб хатини ямон демас.   
Ямон котиб манзили қаламдонидек чоҳ аро бўлсун, қаламидек боши яро ва юзи қаро бўлсун.

Б а й т:

Қайси бир котибки, ул сўзга қалам сургай хилоф,
Ул қаро юзлук боши бўлсун қалам янглиғ шикоф.

Ў н   с а к к и з и н ч и   ф а с л

ДАБИРИСТОН АҲЛИ ЗИКРИДА

Мактабдор бегуноҳ маъсумларға жафокор. Атфол азобиға роғиб ва алар таъдибиға муртакиб. Зоти бемадоро, димоғи пўлод ва кўнгли хоро. Ғазабдин қошида чин, гунаҳсизлар била ойини хашу кин. Кўпрагида табъ ғилзати ва тамаъ иллати падидор ва ақл қиллатиға гирифтор. Аммо тавсани атфол таъбини жафо била ром қилғувчи, ноҳамвор сиғор тавриға сиёсат била андом бергувчи. Агарчи хўйлари дурушлуқда намоёндур, аммо атфол ноҳамворлиғи ислоҳиға ирик суҳондур.
Анинг иши одамдин келмас, қайси одамки, дев қила олмас, ҳар қаттиғ кишини бир тифл муҳофазати ожиз этар, ул бир сурукка илм ва адаб ўргатгай, анга не етар. Онча борким, ул қавмнинг идроку фаҳми оз тушар, андоқ кишига юз мунча машаққат не бушар. Ҳар тақдир била атфолға ҳаққи кўпдур, агар подшоҳлиққа етса ва анга қуллуқ қилса хўбдур. Шогирд агар шайх улислом, агар қозидур, агар устод андин розидур — тенгри розидур.

Б а й т:

Ҳақ йўлида ким сенга бир ҳарф ўқутмиш    ранж ила,
Айламак бўлмас адо онинг ҳақин юз ганж ила.

Ў н   т ў қ қ у з у н ч и   ф а с л

ИМОМЛАР ЗИКРИДА

Имомат қилғувчи ўз қироатининг шефтасидур ва ўз намозининг фирефтасидур. Кишиликдин хаёлида тасаввурлар ва яхшиликдин замирида такаббурлар. Ўз намозин мақбул тахайюл қилғон жамоат намози қабулиятини ҳам такаффул қилғон. Бийик қироати маҳзи раънолиқ ва аноният жамоатдин илгари чиқмағай айни расволиқ ва нафсоният хаёли халққа пешволиқ ва тасаввури элга муқтадолиқ. Намозға имомат комил имом ишидур ва ўзни мундоқ тасаввуф қилғон жоҳил ва нотамом кишидур. Имомат муносибдур пирдин мурид хайлиға тафҳим учун ё муаллимдин суруки тифли норасидаға таълим учун ё олимдин жуҳҳолға шафқат учун, ё комилднн танобеъ ва иёлға тарбият учун. Одоби ибодат. талқиниға камоҳи ва таълими шариат ойиниға нокоҳи нокомдин муносибдур, заруратдин тажвиз қилса бўлур. Аммо вазифа ва улуфа емак ва ўзин муқтадо ва имом демак одамий иши эмас. Ва андоқ кишини одамийлар киши демас.

Қитъа:

Валоят аҳлига41 жамъи маломатиға боқ
Ки, халқ кўзидин айлар намозини яширун.

Бу турфароқким, намозида муъжиби нодон,
Тутар имомат учун хайл қибласида ўрун.

Й и г и р м а н ч и   ф а с л

МУҚРИЙЛАР ЗИКРИДА

Муаззинеки, ҳақ ибодатиға нидо қилғай, жон анга фидо, агар яхши савт била адо қилғай. Агар поклик ва ниёз бу ишга мулҳақдур, ому хос кўнглига мақбули мутлақдур. Бу нидо ёмонларни фисқ кунжидин масжид сори бошқарур андоқки, фусунгар йилонни тарона била тешукдин чиқарур. Агар муқрий лаванддур, бад овозу кулғундидур, лаҳни носоз, бадани вузуъ қайдидин нопок ва хуш вақт риоятидин бебок. Руҳи тоат завқидин бехабар ва уни савт ул—ҳамирдин анкар. Манъ ва наҳй туфроғин оғзиға урмоқ авло, балки тоқ ё минордин учурмоқ авло.

Рубоий:

Муқрийки, эрур покрў ва зоҳидваш,
Алхони хуш ва ҳусни адоси дилкаш.
Жон анга фидоки, руҳ этар андин ғаш,
Агар бўлса мунунг акси нафас урмаса хаш.

Й и г и р м а  б и р и н ч и  ф а с л

ҲУФФОЗ  ЗИКРИДА

Ҳофизғаки, яхши маҳзаж ва адо била тиловат бўлғай, мустамеъларнинг руҳига андин осойиш ва жониға ҳаловат бўлғай. Агар ҳусни савт буларға ёрдур эшиткувчи соҳибҳол бўлса, иши душвордур. Агар бад лаҳжа бўлса ва бад адо сурма анинг ғизоси қилсин худо. Агар фосиқдур, бад маош сурма ҳам ҳайфдур, бўғзиға муносибдур тош. Агар бовужуди бу ҳоллар била кўп ўқуғай умид улким, оғзи садаф оғзидек ва тили савсан тилидек қуруғай.

Б а й т:

Ёрабки, ҳеч базмда ул нағма қилмағай,
Оғзи ғизодин ўзга нимага очилмағай.

Й и г и р м а   и к к и и ч и   ф а с л

МУТРИБ ВА МУҒАННИЙЛАР ЗИКРИДА

Мутриби тарабафзо, муғаннийи ғамзудо — икаласига дарду ҳол аҳли жон қилурлар фидо.
Улки кўргузгай мулойим таронау нағам, агар эшитгувчининг ҳаёти нақди анга фидо бўлса не ғам. Кўнгул қуввати—хушнавоздин, руҳ қути — хушовоздин. Хушхон муғаннийдин дард аҳлининг ўти тездур, агар малоҳати бўлса, ҳол аҳлиға рустохездур. Ҳар муғаннийки, дардмандонароқ нағма чекар, анинг нағмаси захлиқ юракка ковгарроқ тегар. Оташин юзлук муғаннийки, хилқидин мулойим суруд чиқорғай, ҳол аҳлининг куйган бағридин дуд чиқорғай. Мулойим мутрибки, табъ ва фаҳм анга ёр бўлғай, хусусанки, ҳам айтғай ва чолғай, кўнгул мулкига не қўзғолонларки солғай.
Сўлук аҳлиға бир махуф ер бу манзилдурким, анда ҳам камол, ҳам нуқсон ҳосилдур. Солик бу ерда бир муҳлик оҳ била ҳам мақсудға етубдур ва бир наъраъи жонкоҳ била йиллар қозғонғони ҳам илгидин кетибдур.
Шиблий42 ва Нурий43 (қуддисса сирриҳумо)44 самоъда кеттилар, бу йўл сулуки била мақсуд сарманзилиға еттилар. Басо аҳлуллоҳки, арғанун унидин дайрға кирди ва дин ва ислом нақдин муғбачаларға бой берди.   
Майхонада кимки майдин ибо қилғай, най уни бир дилкаш наво била ани расво қилғай. Агар киши май хавосин бошидин чиқорур, ғижжак мадди ноласи била анга ёлборур. Ва танбур пардадағи фитнадин ҳалок этар ва офият пардасин чок этар ва чанг зорлиғ била бўғзин тортар ва уд лисони нағмасининг тарғиби чангидин ҳам ортар. Андаким рубоб бошин ерга қўюб ниёз кўргузгай ва қўбуз қулоқ тутуб айшға тарғиб оҳангни тузғай. Чун қонун ва чағона ноласи қулоққа тушгай ва маҳваши соқий юкунуб, май аёққа тушгай, ул вақт зуҳду тақвоға не эътибор ва хушу хирадға не ихтиёр. Агарчи ишқ фақр аҳлини расво қилурда булардин фароғдур ва лекин ул ўтни ёрутурға най дамидин елу майдин ёғдур. Араб теваси «ҳудий»45 лаҳни била бодия қатъида тез бўлур, булут бухтиси раъд садосидин соиқаангиз. Инсонға маҳзи ғалат хаёлдур ва одамийға бу офатдин қутулмоқлиқ маҳолдур.
Аммо бу тоифанинг сойири ҳам агарчи тарабойин ва меҳнатзададурлар ва лекин филҳақиқат, лаимсийрат ва гадодурлар. Айтқувчи ва чолғувчи зорлиғ ва ийнамак била олғувчи. То буюрғувчида сила ва инъом бор, алар мулозимдурлар ва хизматгор. То суҳбатда неъмат кўп, аларга барча амру наҳйинг жўб. Чун базмда танаъум оз бўлди, алар иши истиғноу ноз бўлди. Неъмат деган нимаки тамом йўқ бўлди, аларнинг кўнгли сендин тамом тўқ бўлди. Агар йиллар баҳра олибдурлар эҳсонингдин, ошнолиғ бермай ўтарлар ёнингдин. Оз олсалар носипос, кўп олсалар ҳақшунос. Аксари фосиқ ва бадхўй ва қолғони кажтабъу дуруштгўй. Ҳаракотлари тузуксиз сўзларидек ва калимотлари ҳашв ва маҳалсиз нозларидек. Вафо алар табъидин маслуб, вафо аҳли олида мардуд ва манқуб. Муғанний вафосиз, кунгир ҳаёсиз. Агар йиллар риоят қилибсен ва ҳамхонадур, бир қатлаки бермадинг — бегонадур.
Эр суратида шоҳидедур танноз ва мулойим кисватида муфсидедур хона барандоз. Хавосқа дилфиребедур савт46 ва нағам47 била, авомға роҳзанедур таблу алам била.

Н а з м:

Кишига бўлмасун бу фитна дучор
Ки, унидин нажоти тайри учор.
Ёнса қўнмоққа табл урар ҳар дам,
Ким ўшул қушқа кўпрак ўлғай рам.

Й и г и р м а   у ч у н ч и   ф а с л

ҚИССАСОЗ ВА ҚИССАХОНЛАР ЗИКРИДА

Қиссасоз — бекор ва қиссахон — ҳарзагуфтор; ҳар ким маъжуннок ё банги, кўнглида анинг маъракаси оҳанги. Бийик ун била овуч қоқмоғи ҳар дам, хирад ва озарм қушлари топмоқ учун рам. Ҳаракотидин зоҳир телбалар атвори ва калимотидин боҳир усруклар шиори. Тева қумалоғин сотарда қанд дегувчи, маъракасидағи муътақидлари ани сотқун олиб егувчи.

Б а й т:

Кишиким бўлмағай маъжуну қандининг Харидори,
Онинг ҳангомаси бирла тузалмас ҳеч бозори.

Й и г и р м а   т ў р т у н ч и   ф а с л

НАСИҲАТ АҲЛИ ВА ВОИЗЛАР ЗИКРИДА

Воиз керакки, «қолаллоҳ»48 сўз айтса ва «қола расулуллоҳ»49 мухолафатидин қайтса, худо ва расул йўлиға қадам урса. Ўзи киргондин сўнгра насиҳат била элни ҳам кивурса. Юрумагон йўлга элни бошқармоқ
мусофирни йўлдин чиқормоқдур ва биёбонға кетурмак ва бодияда итурмакдур. Усрукки, элга буюрғай хушёрлиқ — уйқувчидекдурки, элга буюрғай бедорлиқ Уйқусида сўз деган жевлигон бўлур ва дегондек қилмоқ не дегон бўлур.
Ваъз бир муршид ва огоҳ ишидур ва анинг насиҳатин қабул этган мақбул кишидур. Аввал бир йўлни бормоқ керак, андин сўнгра элни бошқармоқ керак. Йўлни юрмай кирган итар ва ғайри мақсуд ерга етар.
Воиз улдурки, мажлисиға холи кирган тўлғай ва тўла кирган холи бўлғай. Воизким, бўлғай олим ва мутаққий — анинг насиҳатидин чиққан шақий. Улки, буюруб ўзи қилмағай, ҳеч кимга фойда ва асар анинг сўзи қилмағай. Назоирхон била сургувчи мақол — дастиёр била йирлағувчи қаввол.

Қитъа:

Воизки, дастёрсиз ўлмас сухангузор,
Анга ёроду50 мунга аёлғувчи51 ҳукми бор.
Тенгри сўзин аёлғувчи бўлмай дей олмағай,
Бир соз бўлса ҳам керак ул қилғай ихтиёр.

Й и г и р м а   б е ш и н ч и   ф а с л

АҲЛИ НУЖУМ ЗИКРИДА

Мунажжимки, савобит ва сайёр назоратидин ҳукм сурар, раммолдекдурки, нуқталари ҳисоби била лоф урар. Зижи52 — ҳеч ва тафҳим ва тавқими—ғалат тақсим; ва устурлоби вожиб—ул—ижтиноб53 ва рифъат ул—қамари54 бефойда ва бесамар. Ғофиледур бу асбоб била ҳангома тутғон ва ҳақ таоло қазо ва тақдири сўзин унутқон. Ўз илгида бир анор бўлса билмаски, неча парда ва неча хонаси бор ва ҳар парда ва ҳар хонасида неча донаси бор ва ул дона аччиғмудур ё зумухтваш ё чучукмудур ва ё майхуш; борлар ани кесиб ебдур ва хосият ва кайфиятини билиб, элга ҳам шарҳ била дебдур.   
Фалаки мудаввар ва нужум ва буржидин афсона дер ва аларнинг саъд ва наҳси ҳукмин суруб  тарона дер. Бовужуде улки, ўн сўзидин иттифоқе бири ҳам рост келмас, мунунг қабоҳатин ё билмас ва ё билиб кўзига илмас. «Кизб ал—мунажжимун»55 мазмуни била анинг сўзи ёлғондур ва ўз ростлиғ кишваридин йироқ қолғондур ва басират кўзига ғафлат пардасин солғондур.

Б а й т:

Эмас афлоку анжум ҳоли бенафъу   зарар, лекин
Ани тенгри билур, эрмас мунажжим билмаги мумкин.

Й и г и р м а   о л т и н ч и   ф а с л

ТИЖОРАТ АҲЛИ ЗИКРИДА

Тужжори саёҳатшиор ақолим ва булдон ҳолидин хабардор, ажойибдин афсонагузор ва ғаройибдин нодирагуфтор.
Жибол тоши ва дашт қумиға ноқа сурган, биҳор амвожи талотумдин нафъ ва зарар кўрган. Ҳалол рўзи касбига масофатлар қатъ этган, жамияти зоҳир тилабу ботин паришонлиғлари анга етган.
Бири юз бўлурдин бошида минг савдо, бўзи катон бўлурдин кўнглида неча таманно. Мундоқ кишининг мақсуди тамом асиғ бўлмаса ва бу асиғ ҳусули учун ранжи қаттиғ бўлмаса, савдо учун тенгизга кема сурмаса, дур учун наҳанг комиға қадам урмаса, мол ва дирамни азаматиға сабаб қилмаса, хадам ва ҳашамни ҳашматиға жиҳат билмаса, нафис ажносни56 аяб чопон киймаса, лазиз ағзияни исиркаб қуруғ нон емаса, ранжи маош суҳулати бўлмаса ва суди кўнгул фароғати учун бўлса, сафардин азизлар суҳбатиға етмак муроди бўлса ва риоятидин номуродлари иши кушоди бўлса шаръий закот бўйнида қолмаса, фуқаро ҳақин ўз бўйниға олмаса, йўқки, молин азиз асраб, ўзини хор этган ва ўз молин тамғодин ўғурлаб ўзига мазаллат етгай, ё вориссипор учун йиғинғай, ё ҳодиса қўзғар учун қовғонғай. Мундоқ киши хожа эмас, муздурур ва ўз разиллиғидин ҳамиша ранжурдур.

Б а й т:

Мундоқ кишида йўқ хирад ва ҳушдин нишон,
Билгил гадо агарчи эрур Хожаи Жаҳон.

Й и г и р м а   е т т и н ч и   ф а с л

ШАҲАРДА ОЛИБ СОТҚУВЧИЛАР ЗИКРИДА

Шаҳр савдогари ғадркиш ўзига суд ва мусулмонларға қаҳтандиш. Элга зиён анинг суди,   ўнғой   олиб оғир сотмоқ анинг мақсуди. Олурда катонни бўз деб, сотарда бўз васфида катондин ортуғ юз сўз деб. Шолни тўрқа ўрниға ўткара олур бўлса, таъсир йўқ, бўрёни зарбафт ерида сота олур бўлса, тақсир йўқ. Дўконида барча матоъ мавжуд, ғайри инсоф. Ноинсофлиғидин барча жинс ҳосил ғайри тақсирға эътироф. Тожири мусофир ул кадбонуға ҳамзону, балки ани черикчи деса бўлур, муни кадбону. Анга суд — олғувчиға нуқсони мол, икки жонибдин ёлғон онт ичгувчи даллол.

Б а й т:

Бу хайл одам эмаслар, яхши боқсанг,
Эрур судинг алардпн гар йироқсаи.

Й и г и р м а   с а к к и з и н ч и   ф а с л

БОЗОР КОСИБЛАРИ ЗИКРИДА

Бозорда савдогар косиб—тенгриға хоин ва ваъдаға козиб. Бирга арзирин юзга сотмоқдин аларға минг мубоҳот, мингга тегарни юзга олмоқдин аларға йўқ бир зарра уёт. Ростлиқ била савдо аларға зиёнкорлик ва ваъдаға вафо аларға бадкирдорлиқ. Охират икки савдосидин эърозлари ва амал мезони адолатиға эътирозлари. Ўғул атоға бозий бермак пешалари, дағалликларин  киром ул котибиндин57  ёшурмоқ  андешалари.

Б а й т:

Булардин кимки дер ўзни валийдур,
Агар қилсанг яқин, бир доғулийдур.

Й и г и р м а   т ў қ қ у з и н ч и   ф а с л

СОЙИР ҲУНАРВАР ВА САНЪАТПАРДОЗ ЗИКРИДА

Ҳунарвар ва санъатпардоз ёлғонлари кўпдин—кўпу чинлари оздин—оз. Ишларида дағаллик мақдур ва ҳаддидин нари,  ваъдаларида хилоф хаёл ва гумондин ташқари. Чин сўзким, эрга улуғ ҳунардур, алар қошида айби тамом, ялғонким, халойиққа улуғ айбдур, алар олида ҳунари молокалом.

Маснавий:

Тонгдин оқшомға ишда санъатсоз,
Ҳунар атворида фусунпардоз,
Айлабон бу тарийқни варзиш
Ки, бировга югуртгайлар иш,
Гар муаддий, ғаний йўқ эрса фақир,
Анга бози берурда йўқ тақсир.

Ў т т у з и н ч и   ф а с л

ШАҲНА ВА ЗИНДОНИЙЛАР  ВА АСАСЛАР  ЗИКРИДА

Доруға ва шаҳна ва асас ўғри ва хунийға мумид ва фарёдрас. Зиндон аҳли — дўзах аҳли. Асаслар малоикаи азоб, шаҳна молики дўзахдек ҳукмрон ва олижаноб. Гуноҳ аҳли тавқу занжирға гирифтор, бу занжиру тавқлари салосил ва ағлолдин намудор. Киссабур била муқаммир асасларидин бозор ва қиморхонаға мустаъжир. Зиндон чоҳидин ўғрилар кўнгли тийралиги маълум, журм аҳлиға анда паришон кўнгулда ҳавотирдек ҳужум. Гунаҳкорға анда умиддин бийм кўпрак ва бадкирдорға анда иноддин таслим кўпрак. Ҳар қатлаким, бировни тортиб чиқорғайлар, анда қолғонлар ўзларидин борғайлар.
Қайтиб келганларнинг нақллари муваҳҳиш ва хабар келтурганларнинг можаролари мушаввиш.
Бири дебки: Дорға чекарда яхши турди ва бири дебки: Бўйнин чопарда яхши ўлтурди. Бири мақтулнинг йигитигидин таҳассурда, бири ятимнинг рубоий ўқуғонидин таҳайюрда. Бу навъ саъб ҳол беҳаддур ва мундоқ ғариб аҳвол беададдур.
Амал ҳирси чоғи асас мужримнинг тутулмоғиға соний, амадо ўз матлубини ҳосил қилғонидин сўнгра қутулмоғиға доий. Дунёда бу манзил қиёматкирдор ва маҳшарда дўзахдин намудор. Банду занжирлиқ гунаҳкорлар шаҳар зиндонида, андоқки, ишқ муқайядлари байтул—эҳзонида. Тенгри барчани  бу ерга келтурур афъолдин йироқ тутсун ва манзилға тушурур аҳволдин қироқ.

Б а й т:

Бир манзил эрур анда басе ранжу уқубат.
Тушган кишига анда ўкуш дарду суубат.
Вале ул ҳарам ичра бўлғонға хос,
Умид улки ҳам тенгри бергай халос.

Ўттуз  биринчи   фасл

ДЕҲҚОНЛИК ЗИКРИДА

Деҳқонки, дона сочар, ерни ёрмоқ била ризқ йўлин очар. Агар ростлиқ ва салоҳи бордур, ўйи Солиҳ ноқасидин намудордур. Қўши ҳам икки зўр паҳлавон, юкига бўюн сунуб олида равон; иш қилурда ҳамдам ва ҳамқадам, деҳқон аларни суради андоқки Одам58. Олам маъмурлиғи алардин, олам аҳли масрурлиғи алардин. Ҳар қаён қилсалар ҳаракот, элга ҳам қут еткурур, ҳам баракот.
Деҳқонки, тузлук била дона сочар, ҳақ бирига етти юз эшигин очар. Сочқон дона кўкаргунча, ўруб хирмон қилиб, маҳсулин кўтаргунча қурту қуш андин баҳраманд ва дашт ваҳши анинг била хурсанд. Мўрлар уйи андин обод ва гўрлар хотири анинг била шод. Кабутарларға андин мастлиқ, тўрғайларға андин нишотға ҳамдастлиқ. Ўроқчиға андин рўзи, бошоқчинииг ёруб андин кўзи.
Барзагарға андин ком ҳосил, пуштакашға андин мурод восил. Гадо андин тўқ, кадхудо тўқлуғи ҳам андинўқ. Мусофирға андин таом, мужовирға андин ком. Итмақчи танури андин қизиқ, аллоф бозори андин иссиқ. Фуқаро ризқи вофий, ғурабо қути андин кофий. Зоҳидға андин хузури тоат, обидға андин лофи қаноат. Сойил харитасида андин муҳайё ақтои, шоҳ хизонасида андин баҳру кон матои.
Деҳқоннинг бир дона сочарида бу ҳолдур, ўзга ишлари таърифи маҳолдур. Боғи жаннатдин намудор, полизида руҳ қути падидор. Ашжорининг ҳар бири чархи ахзар, ул шажар ва раёҳин ва фавоқиҳи нужум ва ахтар. Фуқаро сирка ва душоби андин, ағниё нуқлу майи ноби андин.
Гуногун фавоқиҳ билаким боғда тазйин, чаман мулкида боғланиб таъбия ва ойин.
Мундоқ киши керакки, бухлдин муарро бўлса ва кизбу имсоқдин мубарро. Шоҳ молин берурдин ибо қилмаса ва забун шерикка жафо қилмаса, то доноси дурри саодат бар бергай ва тухм сочиб, анжуми улувви рифъат тергай. Мундоқ деҳқон Одамнинг фарзанди халафидур, балки марзуқлар анга фарзанд ва ул Одами сафийдур.

Қ и тъ а:

Кимки деҳқонлиғ айлади пеша,
Дағи нон бермак ўлди анга шиор.
Буйла кимса улувви рифъатдин.
Одам ўлмаса, одамий худ бор.

Ў т т у з  и к к и н ч и   ф а с л

ЯТИМ ВА ЛАИМЛАР ЗИКРИДА

Авбош била арзол мусулмонлардек аларға не маош ва не хисол. Инсоният табъларидин орий, ҳайвоният балки сабуият аларнинг шиори. Ятимки пичоқ урмоқ анинг иши бўлғай, ўзи телба ит, пичоқ анинг тиши бўлғай. Соғлиғида қутуз ит ва усруклигида қочиб андин юз ит. Панжалари ниши ажал қуллоби, нечукким дашт сибои, ўлтурур кун учун иймон дуосидек ўрганиб рубоий. Яхши—ямон сўкунж еткуриб, ақрабдек нечаки етса ниш уруб. Не ақл аларда не дин, не ҳаё аларда ва не тамкин. Ишлари ноэътимодлиғ ва нопоклик, варзишлари бемурувватлиғ ва бебоклик. Шаҳрнинг соир арзоли ҳашарат ул—арз, халойиқға алардин эҳтироз вожиб, балки фарз.

Б а й т:

Халойиқ ийзо аларға сифот,
Набий дедиким: «Уқтул ул—музиёт»59.

Ў т т у з  у ч у н ч и   ф а с л

ҒАРИБ ВА БЕНАЗОЛАР ЗИКРИДА

Жут ва лўлининг кўпраги музҳик ҳаракоти ва туз усули. Муаллақ урмоқларида хоксорлиғ ошкор, сарнигун турмоғларида беэътиборлиғ падидор. Анониятлари юзига тезак солиб чаманвар ва инсониятлиғлари доираси манмунлариға чанбар. Кишиликдин секримоқлар била қочиб, яхшилиғдин масхаралиғлар била маломат эшигин юзларига очиб. Букун топқонни еб, тонгла ғамин емай, тилаб нима бермагандин шикоят сўзин демай. Ватан ва масканлари хорлиғ вайронаси, манзил ва маъманлари хоксорлиғ кошонаси. Тонг отқоч эр ва хотуни касб учун тарқашиб, ўғул ва қизлари кўй ва кўчада бутрашиб. Ҳар қайси ҳар неким ҳосил қилиб, оқшом барча бир ерга йиғилиб, топқонларин тугатмагунча уйқу майли қилмай; тонгла не егумиздур демак сўзин билмай. Тонгла ишлари ўтган бурунғи кун иши, бу ҳам бир ишдур агар қила олса киши. Бу разолат кишилик такаббуридин хўброқ ва бу залолат яхшилиқ тасаввуридин марғуброқ.

Б а й т:

Киши агар киши ўлса, ўзин киши демагай,
Қилурда ҳеч ишин ҳам киши иши демагай.

Ў т т у з  т ў р т и н ч и   ф а с л

МУБРИМ ГАДОЛАР ЗИКРИДА

Тиланчи ва гадо кўпраги беғайрат ва баҳаё. Кундуз кезмаклари ибром била элдин нима олмок учун, кеча келиб ўғурларға эл жиҳотиға кўз солмоқ учун. Не неъмат олиб мунъимдин шокир, не инъом топиб мукрим узриға тиллари зокир. Емак била жуъ аҳлидек меъдалариға тўлмоқ йўқ, тиламак била мустасқийдек сувдин сероб бўлмоқ йўқ. Қаду ва качкули мамлу бангилар хотиридек мутанаввиъ хаёлотидин. Харитаси тўла риёий суфийлар замиридек муталаввин хавотир ҳолотидин. Ҳар дирамки тугуб, ғассолдин ўзга киши очмоқ маҳол, ҳар сиймким кўмуб, туфроғдин ўзга биров ани емакка йўқ эҳтимол.
Кўзлари ҳирснинг «сод»и60 ва тамаънинг «айн»и61 ва бу ҳирс ва тамаъдин жону кўнгулларида маҳрумлуқ шайни. Булар орасида ўзига қаландар от қўйғон малъун, одамийлиғдин мағбун ва дев ва шайтон олида матъун. Инсоният ва мусулмонлиқдин йироқ, тўнгуз ва айиғ одамийлиғда алардин яхшироқ. Шакл тағйири била одамийлиғдин карона, пўстун эвура киймаклари ҳайвонлиғ ва сабуиятдин нишона. Улуғ—кичикдин ҳар турлукда гадойи муваҳҳиш, фосид хавотиридек софий кўнгулга мушаввиш.

Н а з м:

Бермак бўлмас аларға инсон ҳукми,
Ё одаму мўъмину мусулмон ҳукми.
Фосид ахлотиғаки вожибдур дафъ.
Бўлғайму киши берай деса жон ҳукми.

Ў т т у з   б е ш и н ч и   ф а с л

ҚЎШЧИ ВА САЙЁД ЗИКРИДА

Қўшчи сайёдларға муқтадо ва ҳукмрон ва бу жамоат анга раийят ва маъмури фармонким, илгида қуш кеча—кундуз ранж ва машаққатға туш. Кеча уйқуси ҳаром, эмгакдин йўқ анга ором. Нафис ҳаззи учун бир гуноҳсиз аёғига солиб банд ва узун тунлар анинг азоби била хурсанд. Амал риштасин тамаъ игнасига чекиб, ул безабоннинг кўрар кўзни ҳам тикиб. Мақсуди ани сайёд қилмоқ ва ўзга жонлиғлар қасдиға жаллод қилмоқ. Қундуз дашту водийға чопиб, бир неча забун ғофил топиб, юз макру ҳийла била қушин аларға солиб ва ул солғони ул мазлумни олиб. Олдурғондин сўнгра ул сайд боши устида тутиб ўрун, қони тўлғон забунни  бисмил қилмасдин бурун, не дейки қанотин сувуриб, қўлтиғинму ёрадур ва ўзи ул қотил шогирдин шааф била тўйғорадур. Неча мундоқнингким, қонин тўкти ва қўлтуғин ёриб, қанотин сўкти. Фитрокига боғлаб уйига ёнди, ўзи ва қуши қилғонларға қувонди. Шум нафс ҳаззиға бир—икки аёғлариға иртикоб қилғай ва олида широлғасин кабоб қилғай. Баъзиники, тонгла бегига элтиб тортқай, анинг илтифотидин кўнглига жулду тамаъи ортғай.
Қуш таърифида дегани барча лоф, ўз таҳсинида сўзлагани бори газоф. Мунча мазмун амриға боис нафс коми, хоҳ эмгаги, хоҳ томошаси, хоҳ кабоби, хоҳ бек инъоми.

Маснавий:

Булар боиси барча нафсоният
Ки, анда дохил инсоният.
Кўнолға олиб қайда қўнса дирам,
От арпаси ҳам, қушиға тўъма ҳам.

Ў т т у з   о л т и н ч и  ф а с л

ТАРБИЯТ ТОПИБ,  ХАРОМНАМАКЛИҚ   ҚИЛҒОН НАВКАРЛАР ЗИКРИДА

Навкарки, вали неъматидин риоят кўргай ва бек ва махдумидин тарбият ва иноят кўргай. Эрлик ва инсоният улдурким, муқобаласида қуллуқ ва ҳидматкорлик, балки якжиҳатлиқ ва жонсипорлиқ қилғай ва тилагайким, анга жон фидо этгай то шафқати ҳуқуқин адо этгай. Ҳамият ул эмаски, махдум яна бировга кўпрак мултафит бўлғонидин шикоят изҳор қилғай ва гиламандлиғ гуфту гузори, то иш анга етгайким, неъмат куфрони ороға тушгай ва ҳақ ношинослиқ   туғёни можароға сурушгай ва бу одамийсизлиқ қочмоққа мунжар бўлғай, адув эшигига борурға муқаррар бўлғай. Ўзин бировга қул деб сотқон додактур, балки додакдин юз қатла камракдур. Батахсиски, муфрит тарбият кўрмиш бўлғай ва муқобалада беандом лофлар урмиш бўлғай. Абрки, бир ердин яна бир ерга қочқай, номардлиқ туфроғин йигитлик бошиға сочқай. Чун мундоқ киши эрлик сонидин норидур ва йигитлик доирасидин ташқаридур. Ҳокимеким, киёсати бор, анинг қошида мундоқ кишига қачон эранлар сиёсати бор. Эранлардин мардона гуноҳ вужудқа келса, бўйниға юклангандин сўнг бўйин урарлар, қизил юзлук қилур учун бўйниға тиғ сурарлар. Аммо анинг сўрхрўлуғиға гулгуна сазовордур ва юз оқлиғиға муносиб сапида бордурким, қари муханнас мабҳут ва анинг холазодаси кафтори фартут ширкат била машшоталиқ тузгайлар ва бу келин зебу зийнатида сеҳрлар кўргузгайлар ва қошин олиб, вусмага шойиста қилғайлар. Сақолин қирқиб, икки қулоқ тузиға зулфлар ошуфтаҳол қўйғайлар. Аммо икки узори тарафидин чап ва рост икки хол қўйғайлар. Орияти дасторин бошиға бурунжок қилғайларки, аруси мастурадур ва гардизи номастурдур кашидалиғ ёғлиқ фарфиға лачак солғайларки, жавони маҳдур ва халла нозуклиги номақдурдур. Бу навъ ораста қилғондин сўнгра чанбаршоҳ йўрға ўйга тескари миндургайлар ва шаҳрнинг кўй ва маҳаллотиға кездургайлар ва наззорагар эл таъну ташниъ билаким, «чор донг сипоҳгари говмиш тохтан аст»,62 —деб фарёд қилғайлар. Ва агар юз қаролиғидин уёт ва қаро тиллик бўлурдин ҳижоб бўлмаса анга муносиб ҳарифлар мастур ва анга мувофиқ ошиқлар мазкур бўлгай эрди ва айшу нишот базми қурилғай эрди. Аммо андоқ сиёҳрўйнинг тавзиҳи ул навъ қаро юзлукнинг тафзиҳи ҳар нечаким олам аҳлига мултамас бўлғусидир.

Б а й т:

Бу навъ масхаралиқ элга бас дурур ҳайрат
Ки, ўлғай эшитибон кимга бор эса ғайрат.

Ў т т у з  е т т и н ч и  ф а с л

КАДХУДОЛИҒ СИФАТИ ВА ХОТУНЛАР ЗИКРИДА

Мувофиқ тушса кадбону, давлат ва жамиятға бўлмоқдурур ҳамзону. Уйнинг оройиши андин ва уйлукнинг осойиши андин.
Жамоли бўлса марғуб ва салоҳи бўлса жонға матлуб. Оқила бўлса, рўзгорға андин салоҳ ва интизом ва маош асбобиға андин тартиб ва саранжом.
Бу навъ жуфт кишига қовушса, балки мундоқ комгорлиқ иликка тушса, ниҳоний ғаму меҳнатда ҳамроз ва ҳамдаминг бўлғай ва махфий ва пинҳон дарду машаққатға дамсоз ва марҳаминг бўлғай. Рўзгордин ҳар жафо етса, анисинг ул ва чархи даввордин ҳар ибтило келса, жалисинг ул. Кўнглунг ғамидин ул ғамнок ва баданинг заъф малолатидин ул ҳалок.
Агар ҳусну жамоли ўрта чоғлиғдур ва мувофақати риштаси мухолифатқа боғлуқдур, хавфу ражо била тирилмакдур ва ҳикмат ва мадор била маошини билмакдур. Кадхудонинг баъзи мушкили бўлса осондур. Аммо кўпроқ ҳолида кўнгул ҳаросондур. Бу навъ не ҳам нофаржомлиқ ва нокомлиқ била таҳаммул қилғай ва ҳар нечук бўлса ўткарилғай. Аммо, наузубиллох, носоз жуфт элга муҳлик мараздур ошкор ва нуҳуфт. Салита бўлса, кўнгул андин шиканжа. Ямон тиллик бўлса, абушқа кўнгли андин яролиғ.
Улки аввал мазкур бўлди ва юқорироқ мастур бўлди рўзғор аносидин юз йилда бир туғмас ва юз мингдин бир йулиқмас. Йўлуққан кишига тожи торак бўлсун ва бу саодат анга муборак бўлсун.
Алар макри таърифида кўп улумда доно ва кўп диққатлиғ хукумо китоблар тасниф этибдурлар ва мужаллидлар битибдурлар ва муболағалар била бастлар қилибдурлар. Ва ҳануз ўзларини ожиз ва муқассир билибдурлар. Бу бир неча паришон каломот бирла не навъ таърифларин айтса бўлғай ва тавсифларининг юздин бирига етса бўлғай. Аммо хос ул—хослари буларға акси мутлақ ҳақгўй ва ҳақшунос ва тилларида ҳақ ва кўнгулларида дағи ҳақ. Уламои исломға алардин фойидаи умид, авлиёи аъзам алар анфосидин мустафид, анбиё мурсилинни аларга модиҳ билғил, малоика муқаррибин аларға эгачи—сингил. Иффат торидин бошларида муқнаъ ва исмат ҳулласидин юзларида бурқаъ, бу бурқаъни ул юзидин ҳақ йироқ қилмасун ва футур елидин бу парда ул важҳдин очилмасун.

Ў т т у з  с а к к и з и н ч и   ф а с л

РИЁИЙ ШАЙХЛАР ЗИКРИДА

Шайхи риёий — раънолиқ жилванамойи. Миседур, олтун била рўкаш, таши хушнамо ва ичи нохуш. Сурати дарвешваш ва маъниси саросар ғаш. Оросталиғи барча қайд ва каромати тамом шайд. Амомаси риёсат юки, бошида бир фосид хаёл ҳар туки. Эгнидағи мураққаъ рангомезлиқ била мулламаъ. Ридоси уюбининг пардадори ва риё чархи игирган ҳар тори. Мисвоки тамаъ тишин элтурга суҳон; шонадонида ришханд олати ниҳон. Муҳрабозлиқ тасбиҳин эвумак ва узунроқ намоздин ғарази эл кўрмак. Кулоҳи давлат ул давлатмандға дастор ва узунроқ алоқаси тулку қуйруқидин намудор. Маҳалсиз сайҳаси бағоят совуқ, андоқки, вақтсиз ун тортқон товуқ. Ғафлатдин авродида алоло, нечунким мастлар базмида «дирно талоло»63. Барча калимоти ҳийлатангез ва мажмуъ ҳаракоти ғаразомез. Воқеаси бари ясалғон. Уйғоқлиғида дегани барча ёлғон. Симои усулдин ташқари, важду саъқаси таъриф оҳангидин нари. Суратида мунча печ дар печ, маъниси худ бошдин—аёқ ҳеч. Бу ҳабис зотға мунча оройиш, эранлар ҳолидин анда намойиш.
Ҳайҳот—ҳайҳот, уят, юз минг уят. Турфа буким, бу мазҳарға муридлар ҳам бор, хизматида барча шефтау қарор. Ул бу дўконни юрутиб тадбир била ва маъракани қуруб тазвир билаким, шаётинға маҳалла ҳайратдур ва деви лаинға мужиби ибрат ва нафратдур.

Н а з м:

Фақр исми бирла мунча зарқу шайду бу риё,
Салтанатдекдурки, қилғай подшоҳи бўрё.
Бу агар дарвеш ўзин қилса гумон, ул подшо,
Йўқ ажаб, чун иккисида йўқ турур ақлу ҳаё,

Ў т т у з   т ў қ қ и з и н ч и   ф а с л

ХАРОБАТ АҲЛИ ЗИКРИДА

Ринди64 харобатийки, май ичмак била ўтар авқоти, ҳубобдек бода ҳавоси бошида, суроҳидек бош қўяр ери соғар қошида. Дайрда65 ҳар қаёнки базме қуруб, сабукашлик василаси била ўзин еткуруб. Номус дасторин бошидин олиб, бир, журъа учун майфуруш оёғиға солиб. Майхона тараддудидин бехонумонлиғи, паймона тааллуқидин бесару сомонлиғи. Ҳар муғбача илгидинки, жоме тортиб, Жамшеддин66 истиғно ва шавкати ортиб. Муғбачалар юзи олида бутпараст, дайр пири аёғида боши туфроққа паст.
Ёқаси майхора шўхлар илгидин чок, кўнгли ҳам алар ишқи тиғидин захмнок. Дайрда май гадолиғиға ашғоли, илгида майхонанинг синуқ сафоли. Расволиқ кўйида аёғи яланг, боши хам ва бадмастлар дастбурдидин манглайи захмлиқ, қоши ҳам. Вужуд шахсин қилур учун помол, мажолисда ери сафи ниол. Бошиға амома меҳнатин ортмай, бўйнида ридо миннатин тортмай. Нафси гарчи туфроққа ҳамдаст, ҳиммати олида фалак паст. Замон навойибидин кўнгли ғамсиз, фалак ҳавосидин хотири аламсиз. Бужуд ва адамдин бўлмай ҳаросон, бору йўқ ҳиммати олида яксон. Суроҳидек талх йиғламоқдин нишоти, майдек аёқға тушмакдин инбисоти.
Муғ дайридек бир дам соғолмай, даҳр хайру шарриға кўз солмай, Замон яхши—ямони била иши йўқ, деса бўлғайки, оламда мундоқ киши йўқ. Даҳр аҳли зулмидин мундоқ маош муҳиқ, ҳақ авф ва раҳматиға мустаҳиқ. Вужуд майкадаси туфроғида фоний, умиди ҳақ карамидин бақойи жовидоний. Ринд ва гадоғаким етиб бу иқбол ва давлат, шоҳларға анинг ҳолидин орзу ва ҳасрат.

Рубоий:

Риндеки, фано жомини тортар пайваст,
Дунё била охиратқа эрмас побаст.
Ҳақ раҳмати умиди била тун—кун маст,
Кўп ортуқроқки, зоҳиди зарқпараст.

Умид улки, бори номуродларға ҳақ бу фано давлатин қариб қилғай ва тавба саодати била бақойи жовид насиб этгай.

Қ и р қ и н ч и    ф а с л

ДАРВЕШЛАР ЗИКРИДА

Дарвеш67 улдурким, бўлғай ризоандеш, агар ичида бўлса юз ниш тоши бўлғай марҳамойин ва маломаткеш. Дарвеш керакким, сидқу фано тариқин тузгай, ўзин нечукки, бор андоқ кўргузгай. Аноният ғилзатиға қотиқ риёзатлар биласафо бермиш бўлғай ва нафсоният шиддатидин азим мужоҳидалар била чиқиб, фақр тариқиға кирмиш бўлғай ва фано дор уламони жамоат хонасиға етмиш бўлғай. Ҳиммати назариға мосиволлоҳи номавжуд, балки вужуди мутлақдин ўзга барча нобуд. Ичи тоши била мувофиқ, балки ортиғроқ, ботини зоҳири била мусовий, балки ёруғроқ. Агар зоҳирида ботин ихфоси учун кўрунса андин муроде бўлса маломаткашлиқ. Ботини софи зоҳир тийралиги кони мунофий. Дарвеш тўни йиртуқ андоқ турурким, ганжи макони бузуқ. Саро аҳли жаҳонда андоқдурурким, Фаридун68 ганжи вайронда. Маъни аҳли ҳақиқати махфий ва сурат аҳлининг ҳақиқий даъви ва даъвийи ҳақиқатда бемаъни. Эранлар ҳоллари суратин ёшурубтурлар ва маломат суратида наъли бозгуна урубтурлар ва зоҳирлари биносин   бузубтурлар ва ботинлари асосан тузубтурлар. Қазодин не келса ўзларин ризоға ёсобтурлар ва олам аҳлининг қотиғ ранж ва ирик маломатиға чидабдурлар. Емак—ичмакдин кечибдурлар. Ҳақ ризосин истарда ғам еб ва қон ичибдурлар. Ризову таслим зовияси  мақомлари, фано бодиясида оромлари. Адабу тавозеъ аларға киш душман ва дўстиға инкандеш. Бу сифат ва ойин била бўлғон эрур дарвеш.

Р у б о и й:

Ё рабки, фано қушин ромим айла,
Ромим демайинки, сайди домим айла.
Ҳам фақр тариқида хиромим айла,
Ҳам зовияи фано мақомим айла.

И к к и н чи   қ и с м

ҲАМИДА АФЪОЛ ВА ЗАМИМА ХИСОЛ ХОСИЯТИДА

А в в а л г и   б о б

ТАВБА ЗИКРИДА

Тавбаи1 ҳақиқий мазмуми афъол қабоҳатиға мўталлеъ бўлмоқдур ва тавфиқи рафиқ бўлуб, ул афъолдин ижтиноб қилмоқдур. Тавба мужрим банданинг вақти кўзгусин исён зангидан оритур ва ниёз мусқили била ёритур. Шаковат тариқининг ниҳоятидур, ҳидоят жодасининг бидоятидур, аноният ғафлатидин сесканмакдур ва башарият уйқусидин уйғотмакдур ва нашойист аҳволин англамоқдур ва нобойист афъолин тонгламоқ ва ярамас махфийларға кошиф бўлмоқдур ва керакмас даъвийларига воқиф бўлмоқ ва аъмол қабойиҳидин шармандалиғдур ва афъол фазойиҳидин сарафкандалиғ ва огаҳлиғдур, башарият инодиға воқифлиғдур, нафси амора фасодиға ва кўнгулга наформонлиғидин мутағаййир бўлмоқдур ва руҳға нафаржомлиғидин мутанаффир бўлмоқдур. Ва ҳақдин нажот вақти етмакдур ва бандаи нафс мутобаатин тарк этмакдур. Бу гавҳари шабчироғ ҳар тийра рўзгор лойиқи эмас ва бу шамъ тавфиқни ҳодийи иноят ҳар кимга бермас. То қайси ориғ тийнатлиғ йўлдин озмиш бўлғай ва қаю пок хилқатлиғ жодадин чиқиб, қилур ишин ёзмиш бўлғайким, анга ғариб, ҳолат ҳодис бўлмиш бўлғай ва ул ҳолатқа шум нафс боис бўлмиш бўлғай ва ҳодийи тавфиқ етгай ва ани ул ҳолатин огаҳ этгай. Чун огаҳ бўлди ҳаётидин ториққай ва уёт дуди димоғидин чиққай ва эътизол била қиладурғонидин ибо қилғай ва истиғфор била қиладурғон журмидин истеъфо қилғай ва ноҳамвор афъолиға андом бергай ва бировнинг бероҳлиғидин чиқиб, ҳақиқат йўлиға киргай. Бу мартаба тариқат аҳлининг аввалғи гомидур ва мақсад водийсининг аввалги манзилиға ҳомийдур. Бу саодат кишига ўзлугидин етмак «маъшо золика фазулуллоҳ юътиҳа ман яшаъ»2. Ҳар соҳиб давлатка бу огаҳлиғ бир васила била етибдур ва ҳар саодатманд бу иқболни бир восита била касб этибдур.

Р у б о и й:

Ҳақдин ангаким, етти иноят вақти,
Кўнглига ёмон феъли сироят вақти.
Исёниға фош ўлур ниҳоят вақти.
Бу бўлди ҳидоятқа бидоят вақти.

Ҳикоят: Мазҳари сунъи ҳаққи таборака Шайх Абдуллоҳ Муборак3 (қуддиса оллоҳи сирруҳу)нинг тавбасининг бидояти ва туз йўлға кирарнинг ҳидояти бу эрмишким, ҳол авойилида бир париваш ишқиға гирифтор эрди ва халқ аросида мажнуншиор кўнгли бир шўх ҳусниға мубтало ва хуш ва хирад. кўнгли мулкидин жало. Бир қиш кечаси маъшуқи девори тубида васли умиди била побаст ва юзи хаёлидин андоқ бехуд ва маст эрдиким, бовужуди улким булут ҳаводин замҳарирбор ва тун мушки ул замҳарирдин кофуркирдор эрди ва дай сарсаридин қор кўнгли мулкига ишқ сипоҳи чопқуйидин нишона кўргузур эрди ва бурудат шиддатидин ашжор яфроғлари совуғ этган, лол тиллар ҳолидин афсона айтур эрди. Ул ишқ ўти ҳароратидин бу ҳолдин хабарсиз ва ёланг аъзоси кор ва замҳарир бурудати шиддатидин асарсиз тутуб эрди. Анга тегруким, тонгқуши нола тузди ва саҳар муиззини наъма кўргузди. Ул эшитгач, соғиндиким, хуфтон намозининг нидосидур ва ашо саловатининг адоси ибтидоси. Чун тонг ёвушти қуёшдек ичига изтироб ва ошуб тушти. Ва субҳи содиқ нуридин кўнглига ёруғлиқ етти ва мулҳами ҳидоят ани огоҳ этти. Ўзига дедиким эй Муборакнинг номуборак ўғли ва эй тенгрининг қочқон ва беадаб қули! Хуфтон намози қироатида агар имом узунроқ сура ўқуса маломат тутар ва юз фосид хаёл кўнглунгга ўтар, қишнинг бир узун тунини андоқ шум нафсинг ҳавосиға машъуф ва мазмум табиатинг коми хаёлиға мағлуб ўткарурсенким, хуфтондин вуқуфунг ва саҳар етгандин шууринг бўлмас. Бу ҳолатда анинг ичига қўзғолон тушти ва уётдин руҳи бадандин муфорақат қилғали ёвушти. Инояти илоҳий қўлдади ва тавба ҳидоятиға йўлададиким, андоқ риёзат ва сулукка росиҳ бўлдиким, оз вақтда Макка ва Мадинада шайх ул—машойих бўлди. Умид улким, ҳақ субҳонаҳу таола барча йўлдин озғонларни огоҳлиқ била баҳраманд килғай.

Қитъа:

Тавбаеким, анинг саодатидин,
Бир қул ўғли бу поя касб этгай
Ким, анга шоҳлар қул ўлғайлар
Мунга ўзлук била нечук етгай.

И к к и н ч и   б о б

ЗУҲД ЗИКРИДА

Зуҳд4 дунё орзуларидин кечмакдур ва нафс аларнинг мавто заҳрин ичмакдур. Ва молу жоҳ хаёли риштасин кўнгулдин узмакдур ва нангу номус бутларин ушатурға ўзин тузмакдур ва қабул умидиға риёзат тариқин тутмакдур. Ва шариат жодасида мардона турмоқдур. Ва бошни риёйи саждаға индурмамакдур, балки андоқ тоатни хаёлға кечурмамакдур. Кўзни асрамоқдур барча номаҳрам юздин ва тилни тутмоқдур барча номашруъ сўздин. Қулоқ карлигидур моло, яъни масъмуъотдин илик тортмоғлиғдур барча номашруъотдин. Аёғ ланглигидур халойиқ тараддудин ва нутқ гунглгидур сўзда эл ташдидидин. Оғизга савм муҳридур нединки, нафс таманноси бўлғай ва нафсға яъс кофуридур ҳар шайъдинки табиат тақозоси бўлғай. Таом қил—латидур ончаким, муяссар ва анинг жибиллати риоятидур ончаким, мақдур. Хилватта улфатдур алалдавом, узлатга мудоваматдур молокалом. Ва лайл қиёмиға мувозабатдур ва зикр давомиға мудоваматдур. Ҳар соликкаким, бу мақом дориғай хилқати риёзат нури била нафсоният лавсидин ориғай. Қўнгли уйиға ошнолиғ шамъидин нур етгай ва ул нур партави анинг кўнглуни масрур этгай. Ибодат натойижи ета бошлаған ва риёзат фавойиди баҳраманд эта бошлағай. Ул соатан фисоатан ишида исиғроқ бўлғай ва лаҳзатан филаҳзатан қилмишида қизиқроқ бўлгай. Бу файз соғарларидин ичиб қонмағай ва бу завқ қадаҳларидин журъа тортардин ўсонмағай. Ёраб, анинг журъаи жомидин маҳрум ташналабларни камёб қилғил ва бу водийда оғзи қуруғонларни сероб этгил, ё карим, ё раҳим!

Б а й т:

Бу талабда кимки бўлса анга рўзи этма ҳирмон,
Бу таабда кимки бўлса анга қил васл ила дармон.

Ҳикоят: Қидваи аҳли яқин Мавлоно Шамсуддин Муидди Уча5 (қуддиса сирруҳу) Жом вилоятида мазкур бўлган кентда бўлур эрди, Ўтуз йил эрдиким, жамъи зоҳир танаъуммотидин бебаҳра эрдиким, қойим ул—лайл6, уд—дахр7 эрди. Бир масжидда мунзавий эрдиким, ғайри таждиди вузуъ учун мазкур муддатда андин чиқмайдур эрди. Ва жинси башардин нима қабул қилмайдур эрди. Ва Ҳазрати Рисолат (саллаллоҳу алайҳа вассаллам) мутобаъатиғаким, Уҳуд ғазвасида8 муборак тишлари шаҳид бўлиб эрди, ўтуз ики тишин ушотиб эрди ва бу ўтуз йилда ёни остида бир бўрё ва боши остида бир хишт била ўткариб эрди. Кичик Мирзо9 (алайҳа рахма)10 ул вилоятдин ўтарда бу азизнинг, мазкур бўлган сифотин эшитиб, анинг зиёратиға етти. Мавлоно ҳамул масжидға кирганда эгнидаги хирқа ва бошидаги эски бўрк била эрди ва тааллуқи ранги итлоқи анга қилса бўлмас эрди. Мазкур Мирзонинг кўнглига риққат келиб бир овуч дирам келтуруб илтимос қилибдурким, бу ниёзмандлиғин қабул қилгай. Мавлоно дебдурким, чун мен бу тариқ била одат қилибмен, ҳеч нимага эҳтиёжи йўқдур. Агар Сизнинг хотирингиз учун олсам ҳам манга таълим қилингким, не қилай ва қўяй. Сизнинг бир мулозимингизнинг бир жузвий василасиға ўлтурурмен, миннатдор бўлдум. Сиз карам қилиб, мени маъзур тутунг. Кичик Мирзо бу сўзга жавоб топай олмай, йиғлаб, қулоқ тутиб, ер ўпуб чиқибдур, Ўзи (раҳма иллоҳ) бу фақирға мундоқ тақрир қилди. Бир неча вақтдин сўнгра бу фақр ҳам Мавлоно хизматиға мушарраф бўлуб, сийратини ҳам бу тариқ била мувофиқ топтим, балки ортуқроқ ҳам. Ҳақ субҳонаҳу ва таоло барча толиби ниёзмандларға бу тариқ орзумандларға ул гулистондин туҳфае ва ул раёҳиндин шаммае насиб қилсун.

Б а й т:

Кимки кўнглидин анинг фақр орзуси кетмагай,
Бу дурур уммедким, ҳақ они навмид этмагай.

У ч у н ч и   б о б

ТАВАККУЛ ЗИКРИДА

Таваккул11 ҳақ йўлида восита асбобин рафъ қилмоқдур ва васила ҳижобин дафъ қилмоқ. Ва сабтларға миёнчилиқдин узр қўлмоқдур ва сабаб ва узрсиз мусаббибқа банда бўлмоқдур. Тақдир қути бозуси олдида сабаб риштаси чурукда ва қазо машъали партави қошида восита учқуни ўчуқ. Таваккул аҳликим, мақсуд водийсиға қадам қўюбдурлар йўл зоди ҳақ хони эҳсонидин билибдурлар. Таваккул дуруст элнинг емаги ҳақ хони инъомидур ва ичмаки анинг шарбатхонаси жомидин ва киймаги анинг хизонаи эҳсон икромидин. Бас булар мавжуд кўрунгандин ул неча хушҳол бўлғай ва нобуд экандин анга малол. Дарёдин ўтарға кемани сабаб десанг тобони нам бўлғай ўтгувчиларға не сўзунг бор ва биёбон қатъ этарга маркабни восита гумон қилсанг таййи арз била борғучилар оллида маркаб не эътибор. Андоқки, сенинг насибангни яна биров емас, анинг ҳам насибин сен емак мумкин эмас. Сенинг рўзинг сангадур, анинг қисми анга. Тиламасанг ҳам еткурур, емасанг ҳам едирур. Муни англағанлар қутулубтурлар рўзий учун меҳнат чекардин ва тинибдурлар фароғат учун дона экардин. Рўзий учун касбда иҳтимом таваккул қусуридин бўлғай ва маишат учун саъйи молокалом яқин футуридин бўлғай. Тенгри раззоқлиғин билган рўзи учун ғам емагай ва қассомлиғин билган киши ризқ озу кўпида сўз демагай. Улки ваҳшу тайр ризқиға зоминдур, санга еткурмайгайму? Улки мўру малаҳка рўзий берур, санга бермагайму? Саъй била азал қисматин ортурай деган ёғин риштасиға гиреҳ урай дер. Важд била қалам ёзғон қазони қайтарай деган қуруқ ерда кема сурай дер. Бу ишлар кўнгли уйи яқин нуридин тийралар ишидур ва ботиний кўзи ҳақиқат қуёшидин хиралар одат ва варзешидур. Таваккул аҳли барча асбоб воситасидин кўз юмубдурлар ва «филайту қулли ало иллоҳ»12 дарёсиға чўмубдурлар ва рўзий еткургучи ҳақни билибдурлар. Ани ейдургучи ҳам ани ақида қилибдурлар. Ва шак ва тараддуди қотеъ тариқларидин эъроз этибдурлар. Ва воситасиз таваккул бодиясиға қадам уруб мақсуд каъбасиға етубдурлар.

Б а й т:

Кимки қатъ этса таваккул қадами бирла тариқ,
Ёғину сел анга музий эмас ва барқ—ҳариқ.

Ҳикоят: Шайх Иброҳим Ситнаба13 бир муриди била (қуддиса сирруҳумо) таваккул қадами била Каъба азимати қилдилар. Шайх жаноби муридға айттиким, сенда ҳеч маълум борму? Мурид Шайхға дедиким, йўқ,  мен таваккул қадами била бу йўлға қўюбмен, амин ва маълумни не тилар! Яна бир неча қадам борғондин сўнгра Шайх муридға яна айттиким: — сен ўзунгни яхши эҳтиёт қил, маълумунг бўлса ташлағилким, менинг аёғим оғирлик қилур. Яна мурид дедиким: бир—икки наълайн широки борки, бодия қатъида наълайним широки узулса они тортарға олибмен. Шайх муридға дедиким: Ҳоло худ наълайнинг широки бутундур, узулмайдур. Деди: бале. Шайх деди: Бас, ортуқ широкни ташла. Мурид дебдурким, ташламай чорам йўқ эди, заруратдин ташладим ва гиреҳ била борур эрдим, йўлда ногоҳ наълайним широки узулди, туруб илик урдумким, ани наълайн суруб ташлағаймен ва Шайхни ул амрда таън қилғаймен. Кўрдумким, наълайн ёнида бир широк тушуб ётур. Мен таажжуб юзидин ул широкни наълайнға торттим ва Шайхқа эриштим, ҳар қачонким, наълайин широкиға эҳтиёж воқеъ бўлса эрди, ҳамул дастур била муҳайё широк зоҳир бўлур эрди. Бу ишда менинг таваккулим дуруст бўлди.
Таваккул аҳли ҳақ йўлин бу    навъ   ёрутублар      ва  анинг ғайриға тавассул  хаёлин кўнгулдин чиқорибдурлар.

Қитъа:

Таваккул чин дуруст эрмас мухалдур,
Анга наълайининг ортуғ широки.
Дуруст ўлғач йиғилса ганжи Қорун
Йўл ул дам роҳравнинг ҳеч боки.

Т ў р т и н ч и   б о б

ҚАНОАТ ЗИКРИДА

Қаноат14 ибодат қуввати ҳосил  бўлғонча қувват била ўткармакдур  ва  андин ортуғ барча ниманинг ҳавасин хаёлдин, кўтармакдур. Ва бенаволиғ била нафсни озурда тутмоқдур ва маҳрумлиғ била қувойи шахвонийни пажмурда қилмоқдур.
Қаноат чашмаедурким, суви олмоқ била қурумас ва махзанедурким, нақди сепамоқ била ўксумас ва мазраедурким, тухми иззат ва шавкат бар берур ва шажаредурким, шохи истиғно ва хурмат самар келтурур.
Кўнгулга андин очуғлуқ фойдаси етар ва кўз андин ёруғлуқ натижаси касб этар.
Қонеъ дарвешнинг қуруқ нони, томеъ шоҳнинг хитойи хонидин хўброқдур. Ва фориғи фақрандишнинг ёвғон умочи олғувчи ғанийнинг наботий кулочидин марғуброқ. Шоҳ улдурким, олмағай ва бергай. Гадо
улдурким, сочмағай ва тергай.
Улким қаноат мўътод бўлди — шоҳ ва гадо тараддудидин озод бўлди. Маош уйи гарчи бўлур тор, аммо ҳар кеча муболаға қилсанг ери бор. Ҳисоредурким, анда кирсанг, нафс шарридин қутулурсен ва кўҳсоредурким, анда чиқсанг, душман ва дўстдин мустағний бўлурсен афтодалиғедурки, натижа сарафрозлиқ ва ниёзмандлиғедур; фойдаси бениёзлиғдур — тухми бари ғино ва шажаредур самари истиғно; маедур — аччиғ на нашъаси тарабангиз; йўледур — қаттиғ, аммо манзили фараҳомез.
Қаноатда нечаким, фароғбол, акси тамаъда разолат ва накол. 
Хасис таъбға дўстедур лаимваш—гадошевалик ва разолат анинг таврига хуш. Мувофақатиға асар хорлиғ, муносабатиға баҳра сабукборлиғ. Ҳар табъдаким, ул мавжуд бўлди, ул киши улус табъиға мардуд бўлди. Лаимлиқ ва разолатқа камол андин, одамийлик ва инсониятқа завол андин. Ўтедур номус уйин куйдургувчи, еледур иззат хирманин совургувчи ва виқор шамъин ўчургувчи. Тамаъ инъомға андоқдурки, шаратаомға, ул бири дунлар ҳаракоти, бу бири баҳойим сифоти.
Қаноат жавҳаредурким, элни мундоқ икки балодин ўткарур ва мундоқ икки ибтилодин қутқарур. Бу икки замима феълки, ёмондур, гўё икки ноҳуш тавъамондур, ул мундин ёмон ва бу андин ёмон, иккаласи ёмондин—ёмон. Бири лаим ва бири мудбир  иккаласининг ҳақиқати бир. Мухбири содиқ15 (саллоллоҳи алайҳа вас—саллам) мунга мундоқ дебтур: «Қонеъ не азизға томеъ, не залилға нисбат берибдур».

Рубоий:

Ҳар кимки, қаноат тарафи нисбати бор,
Борча эл аро тавозеу иззати бор,
Улким тамау ҳирс била улфати бор,
Яхши—ямон ичра зиллату накбати бор.

Ҳикоят: Кошифи асрори илоҳий Шайх Шоҳ Зиёратгоҳий16 (қуддиса оллоҳ сирриҳу) ибодат фароғати учун қаноат шиор қилди ва Зиёратгоҳ қасабасида маскан ихтиёр қилди. Ва улус назр ва ҳадиясин парво қилмади, ва салотин инъом ва суюрғолин кўзга илмади. Муҳаққар Мавруси муҳавватасиға ашжор тикти ва экин экти. Ўз муборак илики била экин суворурға бел урар эрди ва ашжор тарбияти теша ва арра сурар эрди. Бу навъ қаноат била натижаси «азза ман қанаа»17 ҳукми била ул ерга еттиким, Ҳирот дор ус-салтанасидин салотини маснаднишин ва уламои дин ва машойихи аҳли яқин уч шаръи йўлни ул бузургвор хизматиға борур эрдилар ва остони туфроғин ўпмак била тафохўр бошин фалакдин ўткарур эрдилар ва ул зироат нонидин ва ул фавокиҳ жонидин ҳар не иликлариға тутса кўзлариға суртуб, қўюнлариға солиб, табаррук учун шаҳрға аёл ва атфоллари учун келтурур эрдилар ва андин еганлар охират нажотиға ҳам умидвор бўлур эрдилар. Қаноат натижаси мундин комилроқ оз вуҳур қилиб эркин ва хурсандлиғ боғчасининг раёҳини мундин тароватлиғроқ кам очилиб эркин.

Қитъа:

Жаҳон ичра кўп сунъ кўргузди сонеъ,
Эмасдур киши турфа андоқки, қонеъ.

Кишидин талабсиз ғино ҳосил этмас,
Яна жудға бўлмамоқ ҳеч монеъ.

Б е ш и и ч и   б о б

САБР ЗИКРИДА

Сабр ўзни чиқармоқдур ҳузуз нафсонидин ва танаъумот жисмонидин ва нафсни ҳабс қилмоқдур ибодат меҳнатида ва қадамни собит қўймоқдур риёзот суубатида. Ҳақ йўлида қотиғ ирикка тузмакдур ва яхши—ёмондин ҳар не эшитган ва кўрганга тахаммул кўргузмакдур. Аччиғдур, аммо судманд; қаттиғдур, аммо дофеи газанд. Қайси номурод илик этагига урдиким, мурод топмади? Ва қайси гирифтор кўнгул сабр бандиға қўйдиким, кушод топмади? Фараҳлар мифтоҳидур ва бандлар аттоҳидур.
Рафиқедур суҳбати мумил, аммо оқибати муродқа қарийилиқ ва  ҳарифедур умиди узун аммо ниҳояти матлубқа ҳамнишинлиқ. Самандедур коҳилхиром аммо манзилға еткургувчи ва бухтиедур сақилгом, лекин маъманға тушургувчи.
Носиҳи талх гуфтордек табъ андин озурда ва лекин зимнида мақсуд ҳосил, табиб батий—ул—илождек,18 мариз андин пажмурда, аммо сўнғида сиҳҳат восил.
Ишқ аҳли зикридин мутағаййир ва лекин ғояти васлға умидворлиқ, ҳажр эли ёдидин мутанаффир ва лекнн ниҳояти иттисолға комгорлик.
Қафасида жон булбулиға не хамушлуқ суд этиб, не наво ва илҳон, мажлисида руҳ тўтисиға не сукут нафъ еткуруб, не фарёд ва фиғон. Саҳросида фароғат ҳамону изтироб ҳамон, биёбонида даранг ҳамону шитоб ҳамон. Сўхтаи фироқ ўлмакдин анга ғам йўқ, андухтаи иштиёқ куймакдиин анга алам йўқ. Ҳажр шомидек тийра узун, аммо ғояти субҳи висол, ҳаж йўлидек қаттиғ ва   йироқ, аммо  ниҳояти  Каъбаи  иқбол.
Ҳар гирифторғаким, ул нобуд ҳаёти андин барий ва ҳар умидворғаким, ул номавжуд руҳи андин сипарий.
Ошиқларға маразедур ва беморларға заҳредур ҳалоҳил. Саҳиҳ анинг суубатедин бемор, ҳавос анинг уқубатидин нокор. Руҳ иши ани тортарда тааллул, кўнгул анинг қаттиғлиғидин бетоқату таҳаммул. Йўли бодиясида зулумоти офат, Ҳизрдек ани қатъ қилғонға баҳра зулоли ҳаёт. Шиддати юкига ҳомиллардин бири Айюби19 набий ва суубати ҳамлиға комиллардин бири Муҳаммади арабий.

Б а й т:

Ажаб ранжеки андин саъб йўқ ранж,
Вале чеккан кишинннг баҳраси ганж.

Ҳикоят: Бир нотавон кўнглида бир гулъузор хорхори бўлди ва ул туҳмат била зиндон гирифтори бўлди. Ул иш иқрори учун анга қилмаған азоб қолмади, аммо ул махфий сиррин кўнгулдин тилга солмади. Оқибат бир кун асаслар бордилар ва ани зиндондин банд била судраб чиқордилар. Ва бош-аёғидин тортиб узоттилар ва бир қучоқ йиғоч анинг аъзосиға ушоттилар. Андоқки, бошдан - аёғи жароҳат бўлди ва бари аъзосинннг териси сўюлди. Таёқ аъзосин андоқ афгор қилдиким, қон ул маъракани лолазор қилди. Мазлум мутлақо дам уради ва иқрор такаллумин тилига сурмади. Чун таъзиб шиддатидин ҳордилар, ул мажмуъдин судраб чиқордилар. Навмидлиғдин қўябердилар ва инсоф оламида муҳиқ эрдилар. Чун жафопешалар йироқ борди, жафокаш оғзидин бир ушолғон дирам чиқорди. Жаъмики ани кўрдилар. Ул иш кайфиятин сўрдилар, улча жавобидин мафҳум бўлди, бу ҳолат маъдум бўлдиким, сиёсат ҳангомасида манзури ҳозир эрмиш ва бир гўшадин анинг ҳолига нозир эрмиш. Анга етарда ул бедоду ситам тиши остида эрмиш ул дирам. Азоб эътидолдин ўтарда дирамға тишин беркитур эрмиш ва тиш захми била ул дирамни пора—пора ушотур эрмиш ва манзур нозир олида сабру таҳаммул қилур эрмиш ва анинг наззорагар эрканин билур. Манзур чун бу ҳолни билди, меҳр ва шафқат била бошиға келди, юмшоқ сўз била яралариға марҳам еткурди ва чучук тил била мажруҳ таниға жон кивурди. Хаёлиға кечмас давлатға сазовор бўлди ва гумониға ўтмас одатға комгор бўлди. Бу барча шиддатдағи сабру шикеболиғ натижаси эрди ва ул суубат ва шиддатда таҳаммулдин анга даст берди.

Б а й т:

Кимки бир шиддат аро сабру таҳаммул айлади,
Бахт анинг нишини нўшу хорини гул айлади.


О л т и н ч и    б о б

ТАВОЗУЪ ВА АДАБ ЗИКРИДА

Тавозуъ халқни киши муҳаббатиға шефта қилур ва улусни фоил маваддатиға фирифта қилур. Дўстлуғ гулшанида назорат гуллари очар ва ул гулшандин унс ва улфат базмида турлук гуллар сочар. Мутакаб бир душманға мулоямат сари йўл кўргузур ва муъжиб хасм хотириға инсоният завқин ўлтурғузар. Такрори ҳаёсиз муддаийни уят сарҳаддиға бошқарур ва теъдоди инсофиз адувни ямонликдин ўткарур.
Агарчи борча элдин хўбдур ва бари халойиқдин марғуб, аммо сарафрозлардин хўброқдур ва бениёзлардин марғуброқ. Абнойи жинсдин бир—бирига мустаҳсан, акобирдин асоғирға аҳсан. Сахо қилмай элни шод қилур ва ато кўргузмай кишини ғамдин озод қилур. Адаб кичик ёшлиғларни улуғлар дуосиға сазовор этар ва ул дуо баракати била умрдин бархурдор. Кичиклар меҳрин улуғлар кўнглиға солур ва ул муҳаббат кўнгулда муаббад қолур.   
Ушоғларни кўзга улуғ қилур атворидин халқ улуғлиқ билур. Халқ жонибидин беҳурматлиқ эшигин боғлар ва кишини ҳазл ва истихфофдин сахлар.Табиатға инсоният тарийқида андом берур ва мижозға   одамийлиқ манзилида ором еткурур. Кичикларғаким, андин мунча бўлғай, улуғларға кўрким, неча мунча бўлғай.
Муҳаббатға зебу пироя адабдин етар ва муваддатға равнақ ва баҳо таркидин кетар. Адаб ва тавозуъ кўзгусиға жило берур, икки жонибдин ёруғлуқ еткурур.
Тавозуъ ва адаб аҳтлиға таъзим ва ҳурмат етар ва ул донани эккан бу маҳсулни жамъ этар. Халқ ихтилотида ҳамида ахлоқ ибтидоси бу хисолдур ва бу русух топса муҳаббат ихтилоли маҳолдур. Икки жонибдин агар хулқи карим бўлғай, адаб ва тавозуъ муқобаласида иззат ва таъзим бўлғай. Хушо, бу навъ аҳбоб орасида суҳбат ва бу тавр асҳоб орасида муваддат. Мундоқ аҳли муҳаббат ва вадод ва хайли муваддат ва иттиҳод. Агар зохирда дўстлуғ сафоси учундур дунёда комгорлиқдур. Ва агар маънода тенгри ризоси охиратда умиди растгорлиқдур. Ва агар тенгрилик учун  бўлса, «Ат—таъзиму ли амриллоҳ»20 саодати ҳосил ва агар холиқ дўстлиғи учун бўлса, «Аш—шафқату ало халқиллохи»21 давлати восил.
Бу олий мартабаға шониста ва лойиқ муваффақедурки, зоти фақр давлатиға мулойим ва мувофиқ, йўқки, мутакаббири ҳудписанд ва жоҳили нохирадманд.

Б а й т:

Ақлу ҳикмат ишидур буйла маошу ойин,
Қайта топқай муни ҳар нафспарасту худбин.

Ҳ и к о я т: Ахбор ровийлари ва осор ҳовийлари мундоқ ривоят қилибдурларким, бир ов ҳангомаси ғавғосида ва чопмоқ ва отмоқ орасида Хусрав Парвезнинг сарафрозлиқ тожидин гавҳари обдор ва дурри шаҳвор узулуб ерга тушти. Ва ов иштиғолидин анга ҳеч кишига хабар бўлмади. Овдин Мадойинға кайттилар. Чун ул ишни билдилар ва халойиқни муноди била чиқордилар ва ул гавҳари ноёбни тилай бордилар Чун ул зеби тож мулк хирожи эрди, топқонға кўл нима ва кироманд сила ваъда бўлди. Халқ ул биёбонда жусту жўйида ва сила орзуси гуфтигўйида.
Иттифоқо икки ҳамроҳ: бири ғофил ва бири огоҳ. Ғофил жаҳл юзидин худписанд, огоҳ тавозуъ ва адаб зеваридин аржуманд. Бирининг исми Мудбири жаҳонгард ва бирининг оти Муқбили жавонмард. Ул биёбондоғи йўлға озим ва шаҳр сари борурға жозим. Пўянамо ва даштпаймо эрдилар, чун дар талаб элга ёвуштилар. Ул халқни бошлаб чиққон кишига йўлуқуштилар. Мудбир такаббур била анга боқмай ўтти. Муқбил инсоният тарийқин илгари тутти. Ул солорға адаб ва тавозуъ била бош индурди, аёғи остида гавҳар худтушган эрмиш, кўруб олиб, ўпуб ул солорға тута берди, ул худ мавъуд силанинг вакили эрди. Муқбилнинг илигин тутуб шаҳарға қайтти. Хусрав хушҳол ва мунбасит бўлди. Ва анинг узрин дегандин ортуқ эҳсон била қўлди. Мудбир такаббур натижасидин шаҳар гулханида мақом тутуб, Муқбил адаб ва тавозуъ фойдасидин гавхари мақсуд топиб, шоҳ гулшанида ором топти.

Б а й т:

Мутакаббир  кезибон шаҳарда  хору мардуд,
Мутавозиъни ғаний айлади дурри мақсуд.

Е т т и н ч и   б о б

ЗИКР ШАРҲИДА

Зикр кўнгул била ҳақ ёди иштиғолидур ва тил била дағи ҳамул такаллум мақоли. Ва баъзи тилга ул амрдин маъдуллуқ дебдурлар ва кўнгулга мудовамат ва машғуллуқ. Кўнгул била Ҳақ ёдидин холий бўлмоқдур ва анинг ғайри хайлидин холий бўлмоқдур. Ва ул машғуллуқ «ма халақа оллоҳ»22 фаносидур ва «мо халқи оллоҳ»23 холиқининг бақосидур. Нафй калимаси билаким, «ло илоҳа» бўлғай, мосиволлоҳни унутмоқдур ва исбот калимаси билаким, «Иллаллоҳ» бўлғай кўнгулни овутмоқдур ва машғул тутмоқдур. Ва анинг ниҳоят мартабаси зокири мазкурда нобуд ва йўқ бўлмоқдур. Ва анда тилга когал йўқ ва тақриру баёнға мадхал йўқ. Не лисонға такаллумдин хабар ва не баёнға тараннумдин асар. Бу ҳарамға кулли маҳрам бўлмағлиқ нафйи хотирдур ва ифнойи мавжуд ва номавжуд. Ва ғойиб, ва ҳозир ўзни буду нобуд хаёлидин қочурмоқдур ва мақсуди аслий талабида ошно бўлса бўлмас. Ва буду нобуддин холий бўлмоғунча бу ҳаёт зулолидин тўлса бўлмас. Бу дарёға кирган гавҳари мақсуд тиласа дам асрамоқ керак ва бу ҳарамға йўл топқон маҳрамлиқ тиласа дам урмамоқ керак. Шоҳ розин асрамоқда тилин тиймағаннинг боши борибдур ва ғайрат ва сиёсат тиғи анинг ниҳодидин замор чиқорибдур. Бу май ичгандин кайфият изҳори кўнгли бетоблиғидиндур ва бу бода мастлиғининг шароблиғидиндур.

Рубоий:

Майхона жамъики эрур бодапараст,
Зоҳир май ичгандин ўлурлар бадмаст.
Мингдин бир эмас бу ҳақиқат майидин,
Ичган ани охсум ўлса тонг йўқ пайваст.

Ҳ и к о я т: Муқарраби Ҳазрати борий Хожа Абдуллоҳ Ансорий24 (қуддиса сирруҳу) дедиким, ул такаллумғаким Мансур25 дам урди, мен ҳам урдум. Ул ошкор этти ва мен ёшурдум. Менким ёшурдум, тождорлиғ манқариб бўлди. Ул ошқор этти, дорға ток бўлмоқлик насиб бўлди. Ул ҳануз хом эрди ва бу маънидин хуруш қилури беҳангом эрди. Эшитгувчи ибо этти ва анга етти ва улча етти. Мен ул сўзни анжуманда гуҳор этармен ва изҳорида исрор ва такрор этармен ҳеч кас манга нима дей олмас ва демаским, сўзумнинг агарчи маъниси улдур, аммо суврати ул эмаским, суврат аҳли сувратга назар солурлар ва маъни аҳли маънидин баҳра олурлар.
Илоҳий, бу огоҳлар аёғи туфроғидин биз гумроҳлар тийра кўнглига очуғлиқ еткур  ва қорорғон кўзларига  ёруғлуғ еткур.

Б а й т:

Ҳамул кўҳл ул жавоҳирни кўзумга  тўтиё айла,
Ул иксири саодатдин вужудим кимиё айла.

С е к к и з и н ч и   б о б

ТАВАЖЖУҲ ЗИКРИДА

Таважжуҳ26 Ҳақ субҳонаҳу таолаға юзлашмак  ва ул ён эланмоқдур. Ва халқдин тааллуқ торин узуб анга уланмоқдур. Жамиъ орзудин чиқмоқки, Ҳақнинг ғайриға айландурғай ва Мосиволлоҳ иштиғолиға чирмондурғай. Андоқким, дунё ва охират саодатин арза қилсалар ва сиддиқлар ва пайғамбарлар маротибин жилва берсалар, солик ул ён назар ўқин отмағай ва кўнглига аларнинг радду қабулин мутлақо йўлатмағай. Агар таважжуҳда юзига ўқлар келса, кўз юммоқни унутқай, агар бир кўзини ул ўқлар зоеъ, яна бирин илгари тутқай. Агар ул наззорада тош ёғса бошин ёшурмағай ва ани муҳофазат қалқониға қочурмағай. Агар оллида шери жаён юзланса, анга мўрча келмагай ёмон ва агар пили дамон учраса, ул ҳамон  бўлғай ва пашша ҳамон. Сели балодин таважжуҳга нам етмагай ва сарсари офат бир тори мўйин хам этмагай. Чархи ғаддор фитналиқ нужуми била анга бир зарафшон варақи мовий ва барқи ҳаводис анга ел учурғон бир сариқ гул яфроғи била мусовий. Меҳри мунир оллида заррадин ҳақир ва хоксор, баҳри заххор назарида бир қатрадин бемиқдор, яъни ул таважжуҳига монеъ мумкин бўлмағай ва ул наззораси шуъласи дарёлар суйи била сокин бўлмағай. Ва бу мақом соликнинг сидқига долдур ва ихлосиға гувоҳи холдур. Ва ошиқлиғида якдиллиғиға далили беиштибоҳ ва якрўй, якжиҳатлиғиға гувоҳ ва шавқи ғоятсиз эрканига гувоҳи содиқ ва муҳаббати ниҳоятсиз эрканига далили мувофиқ.

Маснавий:

Таважжуҳ бирла ҳинду саъй этар чоғ,
Тушурур кўк ёғочдин тоза яфроғ.
Кашаф айлаб таважжуҳ байзасиға,
Борар кўз бирла босмай косасиға.

Ҳикоят: Бир гулханийи меҳнаткаш кўнглига бир шаҳзодаи хуршедваш ишқи ҳарорати тушти ва ҳарорат тобидин қони қурушти ва руҳи муворақат қилурға ёвушти. Хирад матои илгидин борди ва жунун шайдолиққа бош чиқорди. Атфол қувуб тош урарлар эрди. Кўчадин кўчага сурарлар эрди. Анинг оғзида шаҳзода оти мазкур ва кўнгли анинг зикри била масрур. Чун атфол тошидин тўяр эрди, қочиб гулханға юз қўяр эрди. Чун гулханийи мажнунни шаҳзода ишқи машҳур этти, бу сўз шаҳзода қўлоғига ҳам етти. Андоқки, пок ишқ бил—хосият маъшуқ кўнглига жозиб бўлди. Шаҳзодаи париваш девонасин кўрарга роғиб бўлди. Сайр асносида маркабни ул гулхан сори сурди, чун девонаи номуродни кўрди, наззора ва таважжуҳи андоқ бехудлуққа улаштиким, гулхан ўти бошин аёғига туташти. Ул наззорадин бехабар эл етиб ўтин ўчиргунча андин не хабар қолди ва не асар. Шаҳзодаи қотил девонаси ҳолидин йиғлаб ғусса ютти, турфа кўркам, ўзи ўлтириб, ўзи азо тутти.

Б а й т:

Мажозий ишқда мундоқ таважжуҳ айла хаёл,
Агар ўлса   ишқи ҳақиқийда кўр не бўлғай ҳол.

Т ў қ қ и з и н ч и   б о б

РИЗО ЗИКРИДА

Ризо27 ўз дилхоҳ ва ризосидин кечмакдур ва Ҳаққи субҳонаҳу ризоси жомин ло журъа ичмакдур. Ўз кўнгли тилаганлар мавто адосин фарқ билмак ва   маҳбуби ҳақиқий ризоси била тирилмак. Бу мақолдур. Соликнинг аъзам мақомоти ва арфаъ даражоти нечунким, солик бидоятда масканат ва ҳақорат мақомида ҳақирнинг ризоси ва матлуби ҳам ҳақир бўлур. Чун ўз ризосин билкулл фано ўтиға отти ва ҳақ субҳонаҳу таоло ризоси била ўзин тузатти. Мосиволлоҳ лавси орийдин қутилди ва «алмутахаллиқу биахлоқилло—ҳи»28 сифати била Мутаассиф бўлди. Ажаб мақоледурким, агар бу корхонада хитойи нақшин кўрсун ва агар исломий парчани наққош нақшбандхонаи сунъидин мутасаввир билғай ва ҳар бирини ўз ерида беназар тасаввур қилғай. Равзаи хулдидин кўп шод ва дўзах дудидин кўп тийра ниҳод бўлғай. Калимуллоҳ мадҳида муболаға кўргузмағай. Халилуллоҳи29 огоҳ била Намруди30 мардуд аросида мухолафат эшикин руст кўргай. Ва мувофақат риштасин дуруст. Офариниш боғидин агар бошиға гул ёғилсун, ва агар аёғиға тикан санчилсун, чун боғбон чаманоро ризо ва ихтиёри биладур не ул биридин бошин ёшурғай ва не ул биридин аёғин йиғиштурғай. Ва дўст ризосиға жон фидо қилғай ва агар яна жон тириклигин анинг ризоси учун тилагай ва ўлумда анинг ризосин топса, жон истагай ризосин. Ҳақ ризоси билмиш бўлғай ва муродин анинг хостида маҳв қилмиш бўлғай ва ўзлугидин хабар қолмамиш бўлғай ва ўзига ўз ризосидин асар. Ҳақдин агар ғаффорлиғ зуҳур этар—анинг марғуби ва агар қоҳҳорлиғ зуҳур этар ҳам анинг маҳбуби. Ниш етса захмиға марҳам ва гар марҳам етса бағри захмиға ҳам муғтанам.

Б а й т:

Рози ўлса гар ёмон, гар яхши бўлса жилвагар,
Сунъи килкидин мусаввардур чу ҳар янглиғ савар.

Ҳ и к о я т: Валоят дарёсининг гавҳари ва ҳидоят сипеҳрининг ахтари асадуллоҳ ул—ғолиб, Амир ул—мўъминин Али ибни Абу Толиб   (разиоллоҳу анху ва  карамоллоҳу важҳу) ризо мақоми таърифида ва соликнинг розилиққа мутаассир бўлғони тавсифида варақ юзига маорифнигор хома урубтур ва бу навъ дақиқ нукта сурубдурким, ризо мақомиға камол ўз ризоси ҳақ ризосиға мувофиқ қилғонға ҳол будурким, сўл кўзунг хонаси Хайбар эшигига макон бўлсун ва ул пошина очилур—ёпилурда ул маконда кўрунсун. Эшиткувчи айни ризодин ўз шонин унутмағай ва ғояти таъзимдин ўнг кўзин ул хизмат учун илгари тутмағай. Агар мундоқ қилса, улча анга қазодур, анинг муқобаласида ҳам фузуллуқ, ҳам адам ризодур. Ризо мақомиға ўзин нобуд ва фармонбардорлиғда ўзлукин номавжуд қилғонға бу вужуд қайдин келдиким, сўл кўзни хор, ўнг кўзни азиз билғай. Ва бу хору бу азиз аросида тамиз ҳам қилғай, анга ризо шарти улдурким, амриға тоат қилғай ва маъмур бўлғон изҳори тоат. Ва бу ширин мева валоят боғи шажарасидин бўлғай ва бу лазиз фокиҳа ҳидоят шажарасининг самараси бўлғай.

Б а й т:

Валоят ичра бўлғай мевалар кўп таъму ҳолатлиғ,
Вале  қайси валоят  бўлғай   мунча  лаззатлиғ.

Ў н у н ч и   б о б

ИШҚ ЗИКРИДА

Ишқ31 ахтаредур дурахшанда, башарият кўзи нур ва сафоси андин ва гавҳаредур рахшанда, инсоният тожининг зеб ва баҳоси андин. Меҳредур толеъ, маҳзун хотирлар хористони андин гулшан ва бадредур ломеъ, тийра кунгуллар шабистони андин равшан. Баҳредур васеъ, ҳар игрими юз ақлу ҳуш кемасин чўмурғон ва тоғедур рафеъ ҳар тиғи минг зуҳд ва тақво бошини учурғон. Шуълаедур сўзанда, хошоки кўп жону кўнгул бўлғон ва барқедур фурўзанда, кўп жону кўнгул ашиъасида кул бўлғон. Аждаҳоедур хунхор, оламни дами била тортмоқ анга ком, пошшоҳедур қаҳҳор, коми ҳар олам аҳлиға қатли ом. Ва ҳар неча зулм қилғон анга қонмоқ йўқ. Соиқаедур, ақлудин хирманин куйдургучи ва сарсаредур аларнинг кулин кўкка совургучи.
Иноди олинда тенг ҳам подшоҳ, ҳам гадо. Бедоди қошинда бир ҳам фосиқ, ҳам порсо. Ошиқ кўнглига маъшуқ ҳавосин солғувчи ҳам ул ва бир жилваси била нақди ҳаётин олғувчи ҳам ул. Ва ошиқ мундоқ балонинг гирифтори ва мундоқ офатнинг беихтиёри, мундоқ тўфоннинг ғариқи ва бу навъ соиқанинг  ҳариқи, мундоқ ғаддорнинг забуни ва мундоқ паризоднинг мафтуни ва мундоқ девкирдорнинг мажнуни. Ва мунунгдек ошубнинг шефтаси ва бу янглиғ қотилнинг фирефтаси, бу тавр хунрезнинг ҳалоки ва бу турлук балоангезнинг дардноки.
Ишқ кўҳистони бедодининг ношодларидин бири Фарҳоддур ва саҳройи жунун забунларидин бири Мажнундур. Ва шабистон савдоси девоналаридин бири парвона ва гулистон ҳавоси ношикебларидин бири андалиби девона. Ва оташгоҳ ҳарорати гармравларидин бири Хусрави номий ва майкада дардмандлиги номийларидин бири Жомий (наввараллоҳу марқадаҳу нуран ваффақаналлоҳу!)

Б а й т:

Ки то бўлғай булар бир—бирлари бирла қарийн бўлсун,
Самандарлар киби ишқ ўти ичра ҳамнишин бўлсун.

Бу таъриф қилғон ишқ ва бу баён этган аҳли ишқ маъшуқ вужуди бирла қойимдурлар ва бу адо топқон ҳолотға мансублуклари дойим. Ва ул маъшуқ ҳуснидин иборатдурким «Инналлоҳу жамилун юҳибб ул жамол32» андин хабар берурким, ишқ бу эътибору жалоли била ва бу ихтиёру истиқлоли била ҳусн саропардаи кибриё ва боргоҳи истиғноси теграсида бир бандаи човуш ва бир камина ҳалқа багўшдурким, ҳар қачон ҳусн султони маҳбублуғ ниқобларидин ва мастурлуғ ҳижобларидин чиқмоқ асбобин тузса ва зуҳур тажаллиси била жилва гар кўргузса, ул нур ошиқи маҳжур кўзи равзани шишалари равзан кўзи шишаларидек ҳайрон қилиб ишқи бебок айёри ул равзан йўлидин ўзин кўнгул маъмурасиға ташлар ва ул маъмурада хароблиқ оғоз қилиб, хирад ва ҳуш хайлиға қўзғалон сола ташлар. Ул маълум эмаским, ҳусн султонининг бу золим човуши бедодидин ул мулк аҳлининг мазлумлари нетгай ва ҳоллари анинг ташаддуди суубатидин не ерга етгай. Бовужуди бу ҳол ул кишварнинг асирлари ва ул мулкнинг қатлу торож кўрган аҳли фазаъ ва нафирлари ул жилва майидин масти бехуд ва ул жамол тамошасидин волаву ҳайрон бўлиб, анинг ҳавосиға машъуф ва анинг тамошасиға мағлуб бўлурлар.
Эндиким, ул кишварни тасхир қилди ва ул мулк аҳлин яғмода асир этти яна ул султон жилвагоҳ фазойи эрамидин хилватгоҳ хафоси ҳарамиға майл этиб, ҳамул нур ва зулмат пардалариға юзланса ва жамол қуёшин ҳамул шабандуз ниқоб саҳоблариға ёшурса ва бу турктоз топиб, мусаххар бўлғон мулк ахлиға ва бу қатлу торож кўруб, бузулғон кишвар элига ул тамошо хирманидин ва ул назора имтидоди аршидин рустохезе тўшланғай ва қиёмате юзлангайким, жузъи акбару авлиёси ва ошуб ва фазаъи маҳшарда шавқоси аларнинг ниҳодидин фалаки ғаддорға майл этгай ва бу сипеҳри давворға етгай. Бу ҳолатедурким, мунунг шиддати тақриридин тошқоридурким, муни кўрмаган киши билмас ва мунга етмаган бовар қилмаским, ҳижрону фироқ мундин иборатдур ва ишқа маротибдур ва ул уч қисм била мунқасим бўлур.
Аввалғи қисм. Авом ишқидурким, авом ун—нос орасида бу машҳур ва шоеъдурким, дерлар: «Фалон фалонға ошиқ бўлубтур». Ва бу навъ киши ҳар навъ кишиға бўлса бўлур, шағаб ва изтиробларича лаззати жисмоний ва шаҳвати нафсоний эмас ва бу қисмнинг бийикрак мартабаси шаръий никоҳдурким, бари халойиққа суннатдур ва мубоҳ. Ва пастроқ    мартабасида паришонлиқ ва мушаввашлиқлар ва бесомонлиқ ва нохушлиқлареки, зикри тарки адабдур ва баёни беҳижоблиққа сабаб.
Иккинчи қисм.   Хавосс ишқидурким, хавосс ул ишққа мансубдурлар. Ул пок кўзни пок назар била пок юзга солмоқдур ва пок кўнгул ул пок юз ошубидин қўзғолмоқ ва бу пок мазҳар воситаси била ошиқи покбоз маҳбуби ҳақиқий жамолидин баҳра олмоқ. Ишқ аҳлининг покбозлари  ва  шавқу ниёз  аҳлининг назмтироз ва афсонапардозлари  мутақаддиминдин     андоқким, назм бешасининг ғазанфари ва дарду ишқ оташкадасининг самандари ва завқу ҳол водисининг покрави Амир Хусрав Деҳлавийдурким, пок нафас ва гуфтори, пок алфоз ва маонийлиқ ашъори ишқ   аҳлининг  орасида ғавғо ва важдуҳол  анжумани фазосида алоло солибдур.
Яна сўзи поку, кўзи пок ишқ аҳлида мужаррад ва мунфарид ва бебок бу тоифанинг беназиру адил ва тоқи фахрулмиллату вад—дин Шайх Ироқийдурким33, ишқ сифотиға муттасифдур ва ламаоти пок маоний ва тарокибиға мунсифдур. Ва мутааххириндин икки оламни бир дов била ўйнағон муқаммир шевалар покбози ва ишқ дайри фаносида ҳақиқат бодасидин маст риндлар    ҳамрози шамсул—миллати вад-дин Хожа Ҳофиз Шерозийдур. Дунё ва охиратни бир оҳ ила ўртаган пок ошиқлар имоми ва мулк ва малакутда сойирлар шайх ул—исломи ҳазрати муршидий ва махдумий нур ул—миллат вад—дин Абдураҳмон Жомийдур (наввараллоҳи марқаду— ҳу) ким, агарчи алар васфи назмға нисбат берурдин юқорироқдур, аммо ҳар синф назмда беназир эрдилар ва нечаки таърифлари шеърда маҳоратдин ташқаридур ва лекин ҳар услуб шеърда жаҳонгирдурлар. Ва назимларида ҳар шеър била ишқ ўтин оламға урубтурлар, шеърларида ҳар байт била дард аҳли жону кўнгул оламин кўйдурубдурлар.
Яна ул ҳазрат жоми муҳаббатидин дуркашлар ва иршоди сулукидин фонийвашларким, дарду ишқ таври адосида гуфторлари турк улусида ҳароратомез ва сорт хайлида офатангиздур. Борининг ғарази гуфторлари иштиғолидин ва ано ёлинидин ажзу ниёзлиқ ҳолати ва дарду бало чоқинидин сўзу гудозға мубоҳоти ўзин бу ишққа мансуб қилмоқдур, балки кўрунур бу ишқ оламида ошиқлиқнинг саъб ҳоли ва маъшуқнинг муфрит жамоли ҳар ерда ҳар бирининг ажаб ҳолоти ва ғариб хаёлоти ва ғоятсиз бул ажаблар ва ниҳоятсиз рангу таабларга юзланибдур ва анинг изҳори лозим келибдур. Ул жумладин, маъшуқ ҳусну жамолининг бениҳоятлиғи ва нозу истиғносининг беҳадду ғоятлиғи. Ва андоқ аҳволким, мунга мувофиқ бўлғай,  андин сўнг ошиқ дарду шавқининг фаровонлиғи ва ажзу ниёз ва сўзу гудозининг бепоёнлиғи. Ва ҳар умурким, унга муносибдур, яна иккаласининг бир бирига имтизожи ва таркибидин ва ихтисоси ва тарбиятидин вуқуъ топқон ҳолот адосида ва юз кўргузган мушкилот имлосидаким, ҳар бирида агар китоблар тасниф қилилса ва мужалладлар таркиб этилса, ҳануз улча анинг адосининг ҳаққидур таҳрирға кетурмак, тақрир қаламин сурмак мутағаййир кўрунур, балки мутааззирдур. Ва қоинот бозорининг ғавғоси ва унсуриёт чорсусининг алолоси бу такаллум ва тараннум биладур ва мунсиз инсон каломи танедур жонсиз ва  башар алфоз ва ибороти чаманедур гулу райҳонсиз.
Сўзким, дард чошнисидин ҳарорати бўлмағай, нурсиз шамъ бил ва сарварсиз жамъ гумон қил. Ҳосиликим, сўзга бу таронадур ва мундин ўзга барча афсона, дур ва сўз ишқ сўзидур ва кўнгулда ҳаёт нашъаси ишқ ўзидур.

Б а й т:

Сўзки маъносида ишқ ўти нишони бўлмағай,
Бир таҳарруксиз бадан онглаки, жони бўлмағай.

Ҳ и коя т: Мажнун ишқи ўти ҳижрон гудозиға улашти, заиф баданиға ул ҳароратдин иситма шуъласи туташти. Ҳар муолажаким қилдилар суд этмади, мараз ортти ва иситмаси кетмади. Чун бемор иши назъ ҳолиға етти, биров ул ҳолдин Лайлиға хабар этти. Паривашни ул хабар ношод қилди, девонасин сўрарға нома савод қилди, қосидким ул номани Мажнунға еткуруб берди, руҳдин танида рамақ йўқ эрди. Меҳрибонларким, номани мутолаа қилдилар беморға истимоидин асар билдилар. Ҳар кимки ани такрор этар эрди, ул нафасдин бемор таниға руҳ етар эрди. Ул дамким, иши ҳирз ва дуодин ўтди, маъшуқ номаси ҳирз ва дуо ерин тутти.
Мариз заъфдин сиҳҳат топкунча такрор қилди чун сиҳҳат топти, бўйниға тумор қилди. Ишқ сўзидин марази сиҳҳат топти ва ул сўз такроридин—бадани қувват.

Б а й т:

Ошиққа гарчи заъфу маразлиқдурур мижоз,
Маъшуқ зикри ул маразиға эрур илож.

Учунчи қисм. Сиддиқлар34 ишқидурким, алар хақнинг тажаллиёти жамолиға мазоҳир воситасидин айру вола ва мағлубдурлар. Ва ул мушоҳада бехудлиғида алардин шуур, алардин маслуб. Шуҳудлари истиғроққа етган за ул истиғроқдин истиҳлоқ мақомин ҳосил этган. Агар ҳаводис ели сипеҳр гулшани авроқин учурса, аларға андин хабар йўқ ва анжум  гулбаргларин ҳар сори совурса аларға андин асар йўқ. Ҳавосслари нокор тажаллиёт жамоли садамотидин ва шавқлари номиқдор ишқ ҳужуми ғалаботидин. Анбиёйи мурсалин етгандии назарларин мақсуддин олмай ва малоика муқаррибин ўтгандин назарларин ул сари солмай. Ҳоллари матлуб мушоҳадаи жамоли ва иштиғоллари ҳам анинг мулоҳазаи саноеъ ва камоли висол майи зўридин кўнгуллари бехуд ва маст, мутаоқиб тажаллиёт сатватидин аъзоларида шикаст. Васл бодасидин ўзга руҳларига ком йўқ ва ҳақ мушоҳадасидин ўзга кўнгулларига ором йўқ. Булардур ишқда васлдин ком топқон ва «инда маликин муқтадирин» мақомида ором топқон. Ва бу тоифани восиллар дебдурлар, ишқдин васл мақсуди ҳосиллар.

Ҳикоят: Ҳаж шарафин ҳосил қилған машойих ва авлиёйи алайҳум аттаҳият вад дуо Арофатда муножот қилиб, ҳар қайси бир мурод истар эрди ва ўзлари учун бир тилак тилар эрди. Ва кўпнинг дуоси бу эрдиким: — Илоҳи, бизга тавфиқинг бирла ҳамроҳлиғ бер ва ўз ҳақиқатингдин огоҳлиғ. Ва кутб ус—соликин ва султон ул орифин ирфон тариқида авлиёдин мумтоз Шайх Абу Саид Ҳарроз35 (қуддиса сирруҳул-азиз) оғзида сукут муҳри зохир ва жамоли тажаллиётқа мустағриқ ва мутаҳайир туруб эрди, кўзин осмонға уруб эрди. Биров дедиким: — Ё Шайх, бу маҳалда мақбулдур ва бори машойих дуоға машғул. Сен нечук дам урмассен ва дуо рахшин ижобат майдониға сурмассен. Шайх (қуддиса сирриҳу) дедиким: — Ҳар не бу халойиқ дуо била тилайдурлар, борини манга берибдур, балки ортуғроқ кўнглум уйида берибдур. Андин не истай ва дуо қилиб не тилай? Аларки, огоҳлиғ тилайдурлар, манга матлуб. Бир замон ғафлатдур ва ҳолима эврулгали бир нафас муҳлатдурким, анинг вужуди тажаллийси садамотидин бетобу тавонмен ва ул оғир юк остида хасдек нотавонменким, анинг жамоли ҳайратидин ўзумдин хабарим йўқтур ва ўзлугумдин асарим йўқтур. Ишқнинг ғояти бу ергачадур ва ошиққа васлинг ниҳояти бу сўзни дергачадур. Бу ошиқларким, олинда қабул аҳлидурлар ва тариқати машойих истилоҳотида вусул аҳлидурлар, буларни тангрига ошиқ деса бўлур, маҳбуб ҳам ва ҳақга толиб от қўйса бўлур, матлуб ҳам.

Рубоий:

Бу ерга етурса бандасин лутфи илоҳ,
Таҳқиқ билур ҳар кишиким бор огоҳ.
Ким, топмас анинг оллида мавжуд саво (ҳ)
Ул қолди—ю тенгри қолди Оллоҳ, Оллоҳ!

У ч и н ч и   қ и с м

МУТАФАРРИҚА ФАВОЙИД ВА АМСОЛ СУРАТИ

Жоҳ истиғносиға давр тенгри таолонинг мулку малакутининг тааммулидур ва кибр ибтилосиға илож ҳам анинг кибриёу жабарутининг тааққули бўла олур.
Саодатманд агар олим бўлса, нодонлар сўзи анга мужиби ибрат ва эътибор; бесаодат жоҳил бўлса, олим сўзидин анга ор. Ва филҳақиқат, жоҳиллиқдин бесаодатлиқроқ не нима бор?! Улки ўзин бегангай зиҳи ғабоват ва улки ўз сўзин бегангай, зиҳи шақоват! Олам аҳли ўзлари қошида маҳбубдурлар ва сўзлари ўз илайларида марғуб. Ва башар жинси бу сифатға мажҳулдурлар ва нафслари беихтиёр бу даъвоға машғул.

Т а н б е ҳ (1).   
Андинки нафс комидур ва нафсоният мақомидур. Ҳеч ким ўз кўнглиға ғам тиламас ва ўз нафсиға алам истамас. Аммо ўзганинг шариф зотиға беҳад мазаллат кўрса, онча тавофут қилмаски, ўзига жузвий шиддат ва яна бир азиз нафсиға беадад меҳнат англаса, онча мутаассир бўлмаски, ўзига оз кулфат. Ва барчаға ўзгадин ўзи азизроқ ва ўзгалар сўзидин ўз сўзи лазизроқ. Олам яхшилигин киши ўзидин дариғ тутмас, аммо ўзга кишига ёвутмас.

Танбеҳ (2).
Эранлар ясанмоғиким, намойиш учундур, хотинлар безанмагидекдурки, оройиш учундур. Агарчи бу маъно иккиласига кабихдур, аммо эранларға кўпрак мужиби тафзиҳдур. Барча ўз намойиш ва оройишиға алил ва бу ўз қошларида маҳбублуққа равшан далил.
Шоирки, ҳарзаси кулмакка лойиқ, ўз хаёлида Саъдий ва Хусравға фойиқ. Котибки калоғпойи зоғи мулаввас аёғидин манкуброқ, ўз олида Жаъфар1 ва Азҳар2 хатидин маҳбуброқ. Мусаввирки, муваҳҳишдур суратининг ямони, ўз тасвирида Абдулхайдур3 ва Моний4. Музаҳҳибки, хитойиси    хатодур ва фарангиси қалам аҳлининг нанги, Аторидға5 таън урмоқдур сўзининг ранги. Ҳар пешаварғаким, ҳунари таърифида муболаға воқеъдур, ул таъриф, филҳақиқат, ўз нафсиға рожеъдур. Жадал аҳлининг мадрасасида қийлу қоли ҳам худписандлиққа тортар маоли, бу анинг сўзин рад қилур ва ул мунунг сўзин, ҳар қайси беганур ўз сўзин ва ўзин.

Т а н б е ҳ (3).
Худписанд — нохирадманд. Худоро — шоҳиди раъно.  Мустағний — мағбун,  мутакаббир — малъун. Шаҳватпараст — нафсға   зардаст.    Худпараст — бутпараст. Бу балолардин нафсин фано қутқарур ва бу маҳлаклардин нажот сари бошқарур.

Т а н б еҳ (4).
Фано ахлиға кўп айтмоқ мардуддур ва кўп эшитмак матлуб ва маҳмуд. Эшитмак элни тўла қилур ва айтмоқ холи, эшитгувчи ва айтгувчининг будур ҳоли. Кўп деган кўп янгилур ва кўп еган кўп йиқилур.
Қолаб амрозининг моддаси кўп  емакдур ва қалб амрозининг моддаси кўп демақ.  Кўп демак сўзга мағрурлуқ ва кўп емак нафсға маъмурлуқ.   Одамийға  бу сифатлар завоид, барчаси худпарастлиққа оид.

Та н б е ҳ (5).
Худпарастлиқки, эрур моддаи идбор, мунда дағи тавофут ва матиб бор. Худпарастки, не қилғони ўзига хўбдур, бу нописанд феълға тафовут кўпдур. Агарчи анга кўп ақсом лозим бўлур, аммо бу ерда ихтисор учун қисмға мунқасим бўлур.
Аввалғи қисм улдирким, ўзининг ақволи ва афъоли ва ашколи ҳар неким бор, ўзига хўб кўрунгай, агарчи элга мардуд бўлғай, анга маҳбуб ва марғуб кўрунгай, андоқки, мазкур бўлди ва авроққа мастур. Иккинчи қисм улдурки, жамни ҳолоти нохуш хаёлоти ўзига писандида ва рабоянда, мустаҳсан ва хуш оянда кўрунгай. Ва ул кабойихни яхши деб ўкунгай. Кариҳ зот ўзин Юсуфи Канъоний6 дегай. Ва «анкар—ал—асвот»7 унинг Юсуфи Андигоний8 алҳони. Номавзун абётин Салмонинг9 «маснуъ» қасидасидин яхшироқ билгай ва бемаъни ҳазаёнин Жоруллоҳ10 битган   «Кашшоф»11 гумон қилғай.
Ҳақнинг ҳеч амриға бўюн қўймағай ва шаётиннинг барча буйруғин бажо келтурурдин тўймағай. Ўз олида доно ва чечан ва ҳар номақбул қиладурғони анга маъқул ва мустаҳсан. Майға ҳарис, бадмаст ва музмин, мажлисиға гирифтор бўлғоннинг қутулмоғи номумкин.
Номуборак базмиға улки гирифтор бўлғай, номатбуъ ҳаракотидин умридин безор бўлғай. Мажлисида ўкта ҳукмлар сурар чоғи, барча ижрони аҳком бир, бу доғи, гирифтор мажлисидин қўпарга сурук қалтабони монеъ ва агар ани ғофил қилиб эшигига етса, дарбони монеъ. Мубталоға балое тушгайки, ўлумни кўзига, тўтиё қилғай, ўлтуруб сени бу балодин кутқорай деганга жонин фидо қилғай, гар кутулса, Рум, балки Фаранггача турмағай, яна мажлис агар биҳишт бўлса, ул ён қадам урмағай.
Бу худписанди бадкирдор ва бу лаванди мурдор бу палид мажлисидаким, зиндон андин яхшироқ ва бу нажис маҳаллидаким, мустароҳ андин ариғроқдур, агар илайидин кекирса ва кейнидин ўзга ел секирса, ўз қошида маҳбублуғи ул мартабада ва ўз афъолининг хўблуғи ўз олида ул масободаким, тамаъи буким, базмидағи ҳозирлар ва бу аҳвол ва афъолиға воқиф ва нозирлар бу воқеъ бўлғон ҳаракотнинг ҳам унин дилписанд дегайлар, ҳам ройиҳасин судманд. Бу қабойиҳни киши анга айта олмағай ва айта олғоннинг сўзига қулоқ солмағай ва эшитса ҳам, мусаллам тутмағай ва номулойим ишини ўз «шариф зотиға» ёвутмағай. Носиҳға изо ва қасд этгай ва бу насиҳатдин анга кўп мазаллат еткай. Бу навъ кишики, анга мундоқ бўлғай кирдор, ҳало бу даврда мавжуд ва ҳозир бор.
Бу таврда яна азизлар ҳам жилва қилурларким, замон аҳли тааммул қилсалар борин билурлар. Агар баъзи мазкур бўлғон азизлардин кичик бўлса, баъзиси улуқтур ва ағар баъзи ишлари андиғ ўксук бўлса баъзиси ортуқдурким, кўпига бу фақири мазлум номақдур риоятлар еткурубдур ва муқобалада номаҳсур зулм ва тааддиларин кўрубдур ва кўрмасга солиб кечурубдурким, тенгри аларни инсоф ҳарамиға хос қилғай ё бу мазлумни ва сойир мазлумларни алар зулмидин халос.
Бу мазкур бўлғон афъол ва бу мастур хисол барча киши қошида ўз маҳбублиғидиндур ва нафси шайтон амриға маъмур ва мағлублиғидиндурким, мажмуи замойим афъол мунга дохилдур ва барининг дафъи шикасталиғ ва фанодин ҳосил.

Қитъа:

Кишики топса фано кўраси ўтиға гузор,
Агарчи  зотида юз навъ қалби ғашлиқ бор,
Вужуди олтуни ул қалбу ғашдин айрилибон,
Не жавҳарий ани кўрса топар тамом иёр.

Учинчи қисм. Бу навъ ишда муфрит беэътидолликдур, ул ҳам уч навъдур.  Аввалги нав — бу мазкур бўлғон атворда муфрити беэътидоллиқ тузмакдур ва ул ғоятқача ифрот кўргузмакдурки, бошиға салтанат ҳавоси бунёд бўлғай ва ул бош бу ҳаво била барбод бўлғай. Ва бу навъ кўп бехирад нодонлар ўзларин шарифу азиз тасаввур қилған уйла қиллатбонлар азизу шариф умр таркин қилдилар ва мазаллат ва ҳорлиқ била сиёсат дориға осилдилар ва тож хаёли била бошларин тарк эттилар адам мулки тахтгоҳиға кеттилар.
Иккинчи навъ — бу жамоатдин мутаҳаввирроқ ва бу гуруҳдин худписандроқ ва мутакаббирроқ. Ул хайледурким, нубувват даъвиси майдониға маркаб сурдилар ва бу фосид хаёл қалъаси буржига алам урдилар ва шуъбадаларига эъжоз туҳмати боғладилар ва бемаъни харзаларини ваҳий кисватида жилва бердилар. Ва ҳар хоин козибки, бу даъви қила киришти анбиё арвоҳидин анга жазо ва расволиқлар етишти. Ва дўзахқа етмасдин бурун баъзини куйдурдилар ва баъзини сўйдурдилар ва кулини кўкка совурдилар ва аларнинг фитнаси ўтин ўчирдилар.
Учинчи навъ — булардин дағи ғафлаткирдорроқ ва лаънатқа сазоворроқ ҳам ўтубтурларким, ғариб даъви йўлин тутубтурлар. Андоқким, Фиръавни беавн ва Намруди мардуд. Яна ҳам булардек беадаб ва беҳаёларким, қилиб саҳву хатолар оғизлариға тош ва туфроғким, мазкур бўла олмас ишга даъви ва лофлар урдилар ва даъвилари устида газофлар сурдилар. Охир худованди бемислу монандким, анга йўқтур шабиҳ ва шурик ва волид ва фарзанд, яктоедур беҳамто, беиштибоҳу икроҳ (ваҳдаҳу ло шарика лаҳу ло илоҳа иллоллоҳ)12 ғайрати илоҳий ва ғазаби номутаноҳий била аларға ҳам не расволиғлар насиб этти ва дарак ул—асфалға кетиб, ишлари не ерга етти.

Б а й т:

Заррадин минг қатла камракким, қуёшлиқ урса лоф,
Кимки бўлса зарра ақли билурким дер газоф.

Танбеҳ (6)
Субҳоналлоҳ, не васиъ даргоҳ ва не рафиъ боргоҳдурким, анда пил хартуми пашша хартумиға забундур. Не ажаб, агар ақл саркаши мабҳут ва илме сарнигундур анингким, юз килола пили бор эрди, ярим пашшаи муҳлик нишиға забун ва зор эрди. Бу даъвиға ул равшан далилидур асҳоби филвоқиаси била тайран абобилдур.

Т а н б е ҳ (7).
Ҳар неким, бақоси пайваста эмас, парастишға шойиста эмас. Ҳар неким, бир ўзидекка муҳтождур, алмавҳият ва кишваридин ихрождур. Тенгридурким, кишига ўхшамас ва киши анга ўхшамас. Улки, бу навъ эмас, тенгриликка ярамас. Улдурким, не киши анга ўхшар, не ул кишига. Ҳар ойинаким, ҳеч кишининг ҳеч иши ўхшамас анинг ҳеч ишига. Не анга замону макон эҳтимоли, не замону макон андин холи. Не хало анинг еридур, не мало. Аммо хало ва ҳам мало андин тўло. Кибриё ва жабарут асоси холиқи Жаббордур. Бу сифатқа ул сазо ва бу сифат анга сазовордур. (Жалла жалолаҳу умма наволлаҳу ва ло илоҳа ғайруҳу)13.

Т а н б е ҳ (8).   
Такаббур шайтон иши ва бийиклик нодон иши. Мутакаббир тенгри дўстлари олида матъун ва тенгри қошида мардуд ва малъун. Худписанд, иши бари элга нописанд. Биликиға мағрур, билур элга маъюб ва тенгриға мақҳур. Бутпарастлиқ яхшироқким, худпарастлиқ.

Т а н б е ҳ (9).
Яна бир амри азим эҳсондурким, анинг баёнида кўп сўз аёндур. Ал-инсону убайд ал-эҳсон анга дол ва ҳалли жазо ал-эҳсон илал ал эҳсон14 анга гувоҳи ҳол. Жамиъ мазоҳиб ва милал аҳли қошида собитдурким, яхшилиқ жазоси йўқтур — бажуз яхшилиқ ва нубуввати лисон мўъжаз баёниға дағи бу ишорат ўтубдурким, аҳсин кама аҳсана аллоҳу илайка15 ул Ҳазрат мундоқ амр этибдурки, яхшилик еткур андоқким, тенгридин санга яхшилиқ етибдур. Бу амр сифатиға мавсуф бўлмоқ қадур, мундин азимроқ амр не навъ бўла олур ва анбиё ва ҳукамо ва авлиё ва уқало ва уламо дағи мунга мутаффиқдурлар ва ҳеч киши мухолифат қилмайдурлар ва мундин эҳсон тариқ билмайдурлар.
Эҳсон сифати саодати абад бил, фитна ва офат яъжужи дафъиға садд бил. Инсоният боғининг дилписандроқ шажари эҳсондур ва одамийлиқ конининг аржумандроқ гавҳари ҳам эҳсондур. Жамъи писандида сифот ва мустаҳсан ҳолат эҳсонға тобеъдур ва анинг зимнида мудариж ва воқеъдур; ул барча яхшилиқларға жомеъ ва бари  яхшилиғлар, филҳақиқат,  анга рожеъ.

Қитъа:

Ажаб сифат эрур эҳсонки ҳар шариф сифат 
Ки, келса жинси башардин анга эрур    дохил.

Жавоҳир англа сифот они жавҳарий қафаси
Ки, бордур анда қаю бирни истасанг ҳосил.

Т а н б е ҳ   (10).
Аммо бу замон ва давронда ё даврони замон инқилоби қусуридин ё даврон ва замон аҳли хирад ва инсоният футуридин, ҳоло бу варақ эврулубтур ва бу қазия бар акс бўлубтур, яхшилик жазоси хушунатдин ўзга ва мулоямат подоши такаббур ва руунатдин ўзга нақш тутмас ва сурат боғламас. Ҳар кимгаким, бир хизмат қилдинг ўн шиддатға муҳайё турмоқ керак ва ҳар кишига юз мулоямат кўргуздунг минг ғилзат ва қудуратға сало урмоқ керак.
Аниким, бир дуо қилдинг, кўп қарғиш била қутулмоқ йўқтур. Бировгаким, бир мадҳ дединг, ўн зам била халос бўлмоқ йўқтур. Бир соғар май бергандин қадаҳ—қадаҳ хуноб ютмоқ керак ва бир қадаҳ нўш ичиргандин аёқ—аёқ заҳрға ўзни омода тутмоқ керак. Ҳар навъ хидматкорлиқ қилиб, муқобалада юз жафо ҳам кўрсанг яна хидмат кўз тутарлар. Ва агар вафодорлиқ қилиб, ўтруда ранжу ано ҳам чексанг, яна убудият тамаъ қилурлар.
Ҳар вафоға юз жафо тортмасанг, гунаҳкорсен ва ҳар меҳру муҳаббатға минг дарду меҳнат қабул қилмасанг, табаҳ рўзгорсен. Аларға жон фидо қилсанг, шукронаи жонға миннат қўймоқ тиларлар, агар бу шукронани адо қилсанг, такрорға шуруъ қилмоқ истарлар. Юз муддаолари ҳосил бўлуб, бири қолса, бошдин аёқ муқассирсен. Минг орзулари бутуб, киши бир узр ароға солса аёқдин бош мудбирсен. Ямонлиқ қилғонларнга минг ниёз кўргузсанг сенинг ишингдин ямонроқ ҳеч кишининг иши йўқ. Жонингни дўстлуғларида бермасанг, душмани жонинг эрурлар, хотирлари учун ноҳақ қонға рози бўлмасанг, қонингға тонуғлуқ берурлар. Доим тилаганларидек қилғонға бир қатла таъхир бўлса, шикоят ва ташниълари шоеъ ва мудом истаганларидек қилғонингға бир навбат тақсир бўлса,  умрунгда қилғонларинг бари зоеъ. Паёпай олмоқ аларға ҳунар, юз дин бирига эваз хаёлидин кўнгулларига зарар.
Эмгаклариға кўп чидасанг, отинг беидрок, таклифларидин оз ёд этсанг, зотингға туҳмат ва имсок. Борлар молингни фидолари қилсанг бир қатла саҳвдин унутсанг, лақабинг бемурувват. Жафоларн муқобаласида узрхоҳлиққа жон бермасанг, хитобинг беаҳамият. Бошлариға гул сочсанг, алардин юзунгга тикан санчилур, агар ул гул сочмоғни бас қилсанг, бағрингга чўқур тикилур. Мутаоқиб ниёзларға мутавотир ноз пешалари ва паёпай ситамлариға дамодам лутфу карам кўз тутмоқ андишалари. Бечора ул мазлумким, бу зулмкешларға гирифтор ва бу ситамандешларға фармонбардор бўлғай, булар жафосин бу жафокаш жонидин сўр ва ситамлари жароҳатлари мажруҳ бағри захмидин кўр.

Қитъа:

Жафоларким, менинг жонимға етмиш даҳр халқидин,
Бири куффордин келмас асир ўлғон мусулмонға.
Не бедодиким, истарлар қилиб сўнгра ўкуш туҳмат,
Дағи юкларлар охир бу жафокаш зору ҳайронға.
Бу бедод аҳлидин гар жон бериб махлас эрур мумкин,
Қилиб жони фидо, биллаҳки, миннат қўйғамен жонға.

Танбеҳ(11)
Саховат ва ҳиммат бобида

Саховат инсоният боғининг борвар шажаридур, балки ул шажарнинг муфид самаридур. Одамийлиқ кишварининг баҳри мавжвари, балки ул мавж баҳрининг самин гавҳари.  Саховатсиз  киши — ёғинсиз абри баҳор ва ройиҳасиз мушки тотор. Мевасиз йиғоч ҳамону ўтун ҳамон ва ёғинсиз булут ҳамону тутун ҳамон. Сахосиз киши бирла гавҳарсиз садафнинг бир ҳукми бор. Дурсиз садаф била ўлуб қуруғон не эътибор.
Баҳил беҳиштқа кирмас агар саййиди Қураший бўлсун ва сахий тамуғи бормас, агарчи бандаи ҳабаший бўлсун. Сахий булутдур — иши хирмон, балки махзан бермак. Бахил мўрдур — даъби хўша балки дона термак. Ҳиммат аҳлиғадур саховат ихтисоси ва бу икки шариф сифат валоят хоси. Саховат одамиға бадандур ва ҳиммат анга руҳ ва ҳиммат аҳлидин оламда юз минг футуҳ. Ҳимматсиз киши эр сонида эмас, руҳсиз баданни киши тирик демас. Олий ҳиммат шоҳбозедур баланд парвоз ва беҳиммат сичқон сайёде юрутачи тоз. Шунқор маскани шоҳнинг билаги, юрутачи мақоми ўлуксанинг сассиғ бадани ва сўнгаги.
Арслон иши сайд уруб сибоъни тўйғормоқ ва сичқон варзиши дирам ўғурлаб, тугунни ахтармоқ. Соҳиби ҳикмат муфлислиқ била паст бўлмас, ҳимматсиз ганж топса, бийикларга ҳамдаст бўлмас. Чинор илги холилиғидин бийиклигига не нуқсон ва туфроққа ниҳон ганжлари била не улви шон. Ҳиммат аҳлиға агарчи бийик кавкабдур, аммо саховатға неча мартабадур, Исроф сахо эмас ва итлофни маъно аҳли сахо демас. Ҳақ молин куйдурганни девона дерлар ва ёруғ кунда шамъи кофурий ёққонни ақлдин бегона дерлар. Мубоҳот учун бермак худнамолиқ ва анинг била ўзин сахий демак беҳаёлиқ. Улки эл кўрмагунча бермас — лаимдур, сахий эмас. Тилаб берганни ҳам саҳодин йироқ бил; ибрам била бергандин бермаганни яхшироқ бил. Бирта ўтмакни икки бўлуб, ярмин бир очға берганни сахий де; ўзи емай барин муҳтожга берганни ахий де.

Танбеҳ (12).
Ҳунарларни топмоқ — едурмакдур ва айбларни ёнмоқ — кийдурмақдур. Маҳаллида берган эски чортора тўн—саховат ва бемаҳал берган зарбофт чорқаб—шақоват. Десангки, таоминг зоеъ бўлмағай — едур ва тиласангки, либосинг эскирмагай — кийдур.  Сахо тарийқин мазкур бўлғон сўзла англа, аммо карам ойини ва   футувват русуми ўзга англа.

Т а н бе ҳ (13).
Карам ва футувват тариқида

Карам бир жафокашнинг шиддати юкин кўтармакдур ва ани ул суубатдин ўткармакдур. Бировнинг меҳнати хори ҳамлин қабул қилмоқ ва ул тикан нўгидин гулдек очилмоқ ва ул қилғоннинг тилга келтурмамоқ ва оғизға олмамоқ ва ул кишига миннат қўймамоқ ва анинг юзига солмамоқ. Карам сифоти акрам ул—акрамин ишидур, соҳиб карам киши ҳақнинг бу навъ сифатиға мутобеъ кишидур.
Бу даврда карам сабзаси таррафуруш дўконидин ўзга ерда топилмас ва меҳр гули сипеҳри тезкўш гулшанидин ўзга ерда очилмас. Карам башар табъида ноёб ва нобуддур, бу сабабдин карам аҳли нопайдо ва номавжуддур.

Т а н б е ҳ (14).
Карам «коф»ин гўиё кимё ибтидосидин олибдурлар ва «ро» син симурғ аросидин ва «мим»ин хўблар оғзидин тутубтурлар. Бу жавҳарни олам аҳлидин тиламак қуёшни заррадин тиламакдур ва фалакни суҳодин истамак.   

Т а н б е ҳ (15).
Мурувват бобида

Маъдумлукда мурувват карамнинг уруғ — қаёшидур, балки тавъамон қариндошидур. Иккаласи чун эл бевафолиғидин огаҳ бўлубтур, булардин қочиб адам мулки сафарига ҳамроҳ бўлубтур. Соҳиби карам ул нафис матоидин айрилурни салоҳ билмайдур ва соҳиби мурувват дағи ул шариф халқидин айрилмайдурким, иккаласи қайда бўлсалар тенгри паноҳида бўлсунлар, иззат ва шараф оромгоҳида.

Т а н б е ҳ (16)
Вафо бобида

Вафо ул сифатдурким, карам ва мурувват халқни онсиз кўруб итибдурлар ва ани тиламакка адам мулки сори кетибдурлар.
Жаҳон гулшани вафо гулидин зийнатсиздур    ва башарият гули вафо ройиҳасидин накҳатсиз. Вафо шамъедурким, даҳр тийра хокдонин   ёрутмайдур ва замон бевафолари кўнгли била улфат тутмайдур. Наргиседурки, даврон чаманиға кўз солмайдур ва кўнгуллари ғунчасида  ҳиқду ҳасаддин ўзга  қолмайдур. Маҳбубедур — пок хилқат, жуз пок кўнгулга унсу улфати йўқ. Матлубедур — покиза  тийнат,    жуз    покиза    фитратға майлу рағбати йўқ. Ва ул бўлғон пок кўнгулда қатъо қудурат ва кулфат йўқ.    Дурредур    самин инсоният тожига зевар,  оламда   инсоният   нобуд    ва   гавҳаредур оташин — одамийлик бошиға афсар, олам  аҳлида одамийлиқ номавжуд. Вафоға ҳаё била пайвасталиқ, андоқки, ҳаёға вафо била вобасталиқ.

Т а н б е ҳ    (17).
Вафо зайлида ва ҳаё зикрида

Карам ва мурувват ота ва онадурлар, вафо ва ҳаё икки ҳамзод фарзанд. Ҳар неча ул иковга нур била сафодур, бу икавга иттисол била пайванд. Ҳар кўнгулниким, вафо маскан қилур, ҳаё ҳам қилур ва ҳар маскандаким, ул топилур, бу ҳам топилур. Вафосизда ҳаё йўқ, ҳаёсизда вафо йўқ. Ҳар кимда бу икки йўқ — имон йўқ ва ҳар кимда имон йўқ андин умид кўзин ёрутса бўлмас. Маҳбубки, бевафодур — андин жовид висоли тамаъ кутса бўлмас...
Комиллар — аҳли ҳаё ва ноқислар беҳаё.
Вафо ва ҳаё олам тийра маконидин ўтубдурлар ва ломакон оламида макон тутубтурлар. Ва ўзларин бир—бирлари била овутубтурлар ва қолғон вафосиз беҳаёлар аларни унутубтурлар.
Ҳар кимгаким, бир вафо кўргуздум, юз бевафолиғ кўрмагунча қутулмадим. Ва ҳар ким билаким бир меҳру муҳаббат ойини туздум, минг жавру мазаллат тортмағунча халос бўлмадим.

Б а й т:

Кимга қилдим бир вафоким, юз жафоси кўрмадим,
Кўргузуб юз меҳр, минг дарду балосин кўрмадим.

Давр бевафолари жавридин дод ва даҳр беҳаёлари зулмидин фиғону фарёд! То олам биносидур бу ўтға ҳеч киши менча ўртанмайдур, то бевафолиғ ибтидосидур бу ёлинға ҳеч ким мендек чурканмайдур. Замон аҳли бевафолиғидин кўксумда туганлар ва даврон хайли беҳаёлиғидин бағримда тиканлар, ҳар қайсиға рақам урай десам, Аюб сабри анга вафо этмас ва қалам сурай десам, Нуҳ16 умрида тамомға етмас. Ҳақ ё аларға раҳм ва инсоф сари тавассул бергай ва бу махрум жафокашға сабр ва таҳаммул.

Б а й т:

Ё марҳамат ул хайли ситамкорға бергил,
Ё сабру таҳаммул мени бечорага бергил.

Т а н б е ҳ  (18).
Ҳилм зикрида

Ҳилм инсон вужудининг фавоқиҳлиғ боғидур, одамийлиғ оламининг жавоҳирлиғ тоғи. Ҳилмни ҳаводис дарёсида кишилик кемасининг лангари деса бўлур ва инсоният мезони тошиға нисбат қилса бўлур. Ахлоқ шахснинг оғир баҳолиғ либосидур ва ул либос жинсининг сангин дебоси. Мухолиф нафслар сарсари учурмоқдин асрағувчи ва мунофиқ, булҳаваслар ҳарзаси тундбоди совурмоқдин сақлағувчи. Ҳалойиқдин кишига мужиби таъзим ва эъзоз ва акобирдин асоғирға боиси илтифот ва имтиёз. Неча улуғ киши тамасхур ва тийбат қилса, анинг қошида бешукуҳ ва виқор. Нечаким, мусин киши ҳазл ва хиффат кўргузса, анинг қошида бешавқат ва беэътибор. Аммо даврон боғининг хас ва хошакойинлари ва елдек бесабот ва тамкинлари кўзига ҳилм аҳли оғирлиққа мансуб ва гарон жонлиқ била маъюбдурлар. Қуюндек туфроғни ҳавоға совурурлар ва сабуксорлиқ била бошларин кўкка еткурурлар. Тоғ пайкорин аёғ остиға олмоқ ойинлари ва дашт ажзосин ҳавоға совурмоқ тамкинлари.
Елдек ҳар эшикдин кирарга орлари йўқ, ўтдек оташдонлиғидин ўзга шиорлари йўқ. Ел агарчи лола тожин учурғай, аммо қиё камариға нета олғай. Ўт агарчи тоғ этагин куйдурган, аммо қуёш ахгариға нечук ета олғай?
Ҳақгўй қушнинг тамкин била зикр айтури қошида қарлуғочнинг бемалол янгшамоғи малолат келтирур ва мусҳаф авроқин хирад пири тиловат қилурда лаим тифлнинг елпуғуч била варақни совурмоғи кудурат еткурур.
Аммо ел агар кўкка етсун сабукбордур ва бемиқдор ва тоғ агар туфроққа ботсунки, соҳибвиқордур, ҳилмшиор. Анинг зимнида, ўтқа ёққудек ҳасу хошок, мунунг жавфида шоҳ тожиға тикилгудек лаъли оташнок.

Б а й т:

Оғирлиқ вазнидиндур  селдин ғамсиз Ҳирий тоғи,
Енгиллик фартидин барбод эрур қомғоқ яфроғи.

Танбеҳ (19).
Тенгри дўстларининг ҳикояти ва алар ахлоқининг ривояти афсонасидурким, уюғон кўнглумни уйғотур ва таронаедурким, хиралиғидин қотган кўзни йиғлатур, Яхшиларға эришмак — итни поклар чергасига қотти ва ёмонларға қоришмоқ — анбиё авлодин жаҳаннамға узатти.

Танбеҳ (20).
Ангаким, яқин кўзи кўрдур, тенгри дўстларини кўра олмас. Ва ангаким тавфиқ оёғи лангдур, тенгри йўлиға югура олмас. Агар киши подшоҳ ясоғлиғидур, ишининг илгари борури иноятға боғлиғдур.

Танбеҳ (21).
Агар ҳақдин иноят бўлса, қуллар қули, шоҳлар шоҳи, агар ул қўлламаса, олам шайх уш—шуюхи олам номаи сиёҳий. Луқмонки17, бир қул эрди, ҳикмат ва нубувват била фарқин кўкка еткурди. Жолутқа анингдек минг қул эрди, ғазаб ва сиёсат тиғи била бошин ерга тушурди.

Танбеҳ (22).
Мазлумға бахшойиш кўргузки, золимдин осойиш кўргайсан. Зердастларға нафъ еткур, агар тиласангки, забардастлардин зарар кўрмагайсен. Хирадманд мухолафатдин қочар ва мувофақатға мулоямат эшигин очар. Занбур ғавғосидин ниш мутасаввардур ва асал савдосидин нўш муяссар.

Танбеҳ (23).
Саодатманд ул йигитдурки, шаҳват майли қилмас, бесаодат қаринннг илгидин худ ҳеч иш келмас.

Танбеҳ (24).   
Дард аҳлининг нафаси бир ўтдурким, қаттиқ кўнгулни юмшатур ва қуруғ кўзни йиғлатур. Ва сўз аҳлининг дами бир елдурки, аноният хошогин совурур ва ғазаб туфроғин супурур. Ошиқ иши ажзу ниёз ва ишқ далили сўзу гудоз. Парвонага куймак ва ўртанмак ойин, булбулға нолау зор ва фарёди беихтиёрдин қайда таскин? Кеча ишнар қурт забона ишин қилмас ва кўпалак парвона ишин билмас.

Б а й т:

Киши ўзин ясағон бирла бўлурму ошиқ,
Субҳи козиб ёрумас, уйлаки субҳи содиқ.

Танбеҳ (25).
Ҳар неким, бебақодур, анга кўнгул боғламоқ хатодур. Улки андин ўзга бориға маърази заволдур. Ул бири бол «лам язал ва ло—язол»18дур,    анинг ишқин берк тут. Ул боқийдин ўзга бори фонийларин унут.

Б а й т:

Анинг ишқин берк тутмоқ керак,
Яна бору йўқни унутмоқ керак.

Танбеҳ (26).
Мажозий ишққа бир маҳбуб бўлғай, анинг ишқида беҳуд ва мағлуб бўлғай. Ҳақиқий ишқ беқарори ва анинг тажаллиёти садаматининг беихтиёри, қалақ ва изтиробда анга яраша керак бўлғай.  Ва галабот ҳам анга ўхшаши керак бўлғай.

Б а й т:

Саҳонинг ошиқи чун нола этгай,
Қуёшнинг ҳолиға кўрким, не етгай.

Танбеҳ (27)
Дўст висолин тилар бўлсанг, ошиқ бўл ва агар ўзлугунг била бўла олмасанг, ошиқлари теграсиға ўгрул. Ул ўт шуъласи агар санга ҳавасдур, бир шарар сенинг сори юзланса басдур.

Н а з м:

Ишқ бир ўтдурки, онинг шуъласидин бир шарар,
Тушса гардун пардасиға ўртар андоқким ҳарир.
Сенки,  жисминг  парда  торидин  дағи бўлғай наҳиф,
Тушса ул янглиғ чоқин тузгайму ул тори ҳақир.

Т а н б е ҳ (28).
Эранлар хизматиға улки умрин сарф этар, агарчи умри кетар, аммо жовид умриға етар. Ўзунгни бу зумрадин йироқ тутма, бошинг борса бу муддаони унутма. Умр фонийдур бевафо, ул боқий ҳаёт мужиби бақо.

Н а з м:

Эранлар хизматидин чекмагил бош,
Агар бошингга гардундин ёғар тош
Ки, гар ул тош била бошинг ушалғай,
Саодат хаттидур, гар захми қолғай.

Танбеҳ (29).
Валинеъматқа айб раво кўргувчи пирига муртад муриддур ва атосиға ҳаромзода ўғил, Муридға пир ва ўғулға ато ва ходимға махдум ҳаққи андоқдурким, бандаларға қодири кайюм ҳаққи.

Маснавий:

Кимки ато амриға қўймас бўюн,
Пир ила махдум ишин дер ўюн.
Балки, чекар тенгри йўлидин аёқ,
Тенгри била оқ бўлар, пирла оқ.

Танбеҳ (30).
Ҳаркимки, биров била ёрдур ёки ёрлиғ даъвийси бордур, керакким, ўзига раво тутмоғонни ёриға раво тутмаса, кўп нимаким, ўзига ҳам раво тутса, анга тутмаса. Бас машаққатким, андин руҳға алам етар, киши ани ўз жисму жониға тажвиз этар. Аммо ани ёриға тахайюл қила олмас, агар тахайюл қилса, ваҳшатидин ҳаёти қолмас.   

Қитъа:

Ёр улдурки, ҳар нечаким ўзига
Истамас, ёриға ҳам истамагай.
Ўзи истарки, ёр учун ўлгай.
Ани мунда шарик айламагай.

Танбеҳ (31).
Кўнгул бадан мулкининг подшоҳидур, анга сиҳҳат, мунга ҳам сиҳҳат, анга табоҳи, мунга ҳам табоҳи. Пас улким, кўнгул мулкининг соҳиб жоҳи бўлғай шоҳлар шоҳи бўлғай. Бадан салоҳ ва фасоди, кўнгул салоҳ ва фасодиға тобеъ ва мулк обод ва хароблиғи шоҳ адл ва зулмиға рожеъ. Подшоҳ — мулк баданининг жонидур ва кўнгул — бадан мулкининг   султони.

Б а й т:

Мулк учун солим керактур хусрави кишварпаноҳ,
Тан учун ул узвким, бўлди бадан мулкида шоҳ.

Танбеҳ (32).
Шоҳдин ҳам лутф марғубдур, ҳам сиёсат матлубдур. Аммо ҳар бири ўз маҳаллида хўбдур. Бас анга дўстдин душманни фарқ этарга кўп мулоҳаза керак ва фаросат ва ёрни ағёрдин ойирурға кўп тажриба керак ва қиёсат. Нечукким, андин бориға бийм ва умид бор, заруратдурким, кўргузгай ўзин бандавор. Яқин бўлғунча ҳарқайснинг ҳақиқат ҳоли номуносиб умрнинг бор эҳтимоли.

Б а й т:

Ногаҳон гар бетааммул сурса бир ҳукми аниф
Ким, заиф андин қавий ёхуд қавий бўлғай заиф.

Танбеҳ (33).
Ўкта ҳукми бировни қилса нобуд, ул замон пушаймон бўлмоқ не суд? Ё маҳалсиз бировни қилса олий шон, билгандин сўнг паст этса ўз  шаъниғадур зиён.

Б а й т:

Тааммул мунда вожибдур бағоят
Ки, бўлмағай бу навъ иш бериоят.

Танбеҳ(34).   
Подшоҳ душманға андоқ ғазаб сурмак керакки, дўст ҳам андин эмин бўлмағай ва мухолифға андоқ сиёсат кўргузмак керакки, мувофиқ ҳам андиқ мутмайи қолмағай.

Б а йт:

Керакмас мухолифға онча инод
Ки, қилғай мувофиқни беэътимод.

Танбеҳ (35).
Фосиқ олим донишваредур ўз нафсиға золим, ғанийи бахил нодонедур, ўз зиёниға надим. Бу икки киши умр зоеъ ўткардилар ва гўрга ҳасрат ва армон олиб бордилар. Бир улким, илм ўрганурга ранж торттию амал қилмади, бир улким, мол йиғарға эмгак чектию сарф қилурин билмади.

Қ и тъ а:

Олимеким, илми эрди беамал,
Ё ғанийким, молиға бухл эрди ёр.
Ўлдилар юз ҳасрату армон била,
Элга бўлди ишларидин эътибор.

Т а н б е ҳ  (36).
Ямонларға лутфу карам, яхшиларға мужиби зарар на алам. Мушукка риоят — кабутарға офатдур. Шағол жонибин тутмоқ — товуқ тухмин қурутмоқдур.

Б а й т:

Бўрини кўзи била қилган семиз,
Кийик жамъу хайлиғадур раҳмсиз.

Танбеҳ (37).
Илм ўрганмак дин тавқияти учундур, йўқки дини жамъияти учун.   Хайрсиз   ғаний — ёғинсиз саҳоб   ва  амалсиз   олим — доббаки анга юклагайлар китоб.

Б а й т:

Ҳаммол нафис рахт ила гар урса қадам,
Йўқ нафъ анга ғайри музд бирикки дирам.

Танбеҳ (38).
Бахилнинг молин асрардин меҳнати қаттиғ ва ҳасуднинг феъли уётидин айши аччиғким, ул ўз аносидин залилдур ва бу ўз қилиғидин алил.

Байт:

Анга молининг ҳифзи ранжу ано,
Мунга феълинг зишти дарду бало.

Танбеҳ (39).
Киши молидин неким баҳра олди анингдекдур, ҳар неким асради ўзганинг. Заҳмат била топқонингни ўзунгдин аяма ва меҳнат била йиққонингни дўстлар била душманлар учун асрама.

Б а й т:

Мол улдурким, эл андин топса баҳр,
Душман андин топса тенгдур нўшу заҳр.

Т а н б е ҳ (40).
Уқало салотин лутфиға эътимод қилмайдурлар ва ҳукамо мажонин қавлиға эътимод, жойиз билмайдурларким ул бири соҳиби ихтиёрдур ва бу бири беихтиёр. Хирадмандға иккаласидин эҳтироз қилмоқ  сазовор.

Б а й т:

Ул чу соҳиб ихтиёр ўлди—ю бу беихтиёр,
Иккисида  жазму ҳикматнинг  хилофи  ошкор.

Т а н б е ҳ (41).
Ҳар душвор ишки, мол сарф этмак била муяссардур — қилмасанг жонға хатардур, сарфин ғанимат бил ва саломат сори азимат қил.

Қитъа:

Дирам била бўла олса зарарни қайтармоқ,
Хатодурур киши ул ишида айламак таътил.
Анинг паноҳиға кир, тенгрини паноҳ айлаб,
Валек айла бу хайр иш қилурда кўп таъжил.

Танбех(42).
Ҳар иш кифоятидаким, саранжомида ташаддуд бўлғай ва табъға тараддуд, ул жонибни тутким, эмгаги озроқ юз бергай ва озори камрак хотирға кирғай.
Дунёга тааллуқ ишини сахл тут ва дин ишида суд тасаввури била кўнгулни овут.
Нодон пандида ғалат муқаррардур ва душман насиҳатида фириб мутасаввардур. Андин бози ема ва мундин ўзунгга бози берма.

Б а й т:

Хуштур хиради кўп эл сўзига кирмак,
Не бозий емак хушу не бозий бермак.

Танбеҳ (43).
Нафсдин санга зулм етса, надомат эшикин оч ва тенгри паноҳига қоч. Ва тавба этокига илик ур. Ул тавба устида мардона тур.

Қ и т ъ а:

Нафси кофирдин неким етгай санга,
Тавба айлаб, тавбада мардона бўл.
Йўл икидур, журм бирдур, тавба бир,
Ул йўқ ар боғланди, очуғдур бу йўл.

Танбеҳ (44)
Агар баднафсдин зулм етса, шукр вожиб била ва тенгри ҳамдин адо қилким, сен эмассен лозим, гар биз ул эмасдур мазлум ва ожиз. Мазлумлуқ ибтилосида бўлғон яхшироқким, золимлиқ балосида.

Б а й т:

Киши минг зулм агар чекса керак бўлмаса қонеъ,
Лек бир зулмға минг навъ керак англаса монеъ.

Танбеҳ (45).
Замон аҳлидин ўзин соҳибдил тутқон, ёлғон айтур ва бедил тутқоннинг ҳам сўзи ёлғонлиқ сори қайтур. Невчунким, улки соҳибдил, бу даъво зуҳри андин мушкул. Ва агар ул киши замон аҳлининг бедиллиғиға юраксизлиқ маҳмил, бу кўнгул сен хаёл қилғон кўнгул эмас. Соҳибдил юракни кўнгул демас.

Б а й т:

Ҳам ани дажжол топиб, ҳам наби.
Исо ила тенг бўлурму маркаби.

Т а н б е ҳ (46).
Лаҳми пораи санубари агар кўнгулдур, санубардек соҳибдил топилмас ва агар бу қон боғлағон ғунча пайкари кўнгулдур, баҳорда гулбундек пурдил киши тахайюл қилилмас. Аммо буларни кўнгул демак сазовор эмас ва кўнгул сўзу дарди буларда падидор эмас. Кўнгул маърифат боғидин ва ваҳдат раёҳинининг эсган насимидур ва руҳоният гулнстонидин ошнолиқ гуллариниинг шамимидур. Ҳусн малоҳатин идрок қилғувчи ҳам кўнгул ва ишқ ўти ёлиниға ёқилғувчи ҳам кўнгул. Хўблар ҳусни тузиға кабоблиғ қилғувчи ҳам ул ва жамол латофати ганжиға хароблиғ қилғувчи ҳам ул.
Ишқ мулки ободлиғи анинг ашки селобидин ва шавқ шабистони ёруғлиғи тобидинким, аҳли диллар кўнгли бу ишқ шуъласи нуридин ва ул  шуъла нури суруридин айрулмасунлар ва риёйи зуҳд хайлиға    қотилмасунлар.

Б а й т:

Мени бедилға, ёраб бу кўнгулни тутқил арзони,
Они мендин айирма, дағи менсиз тутмағил они.

Т а н б е ҳ   (47).
Ул кўнгулгаким, қаттиғ сўздин решдек бўлғай, аччиғ тил заҳролуд нешдек бўлгай. Кўнгулда тил синони жароҳати бутмас, анга ҳеч нима марҳам ерин тутмас. Ҳар кўнгулки, тил синонидин жароҳатдур ҳам юмшоқ сўз ва ширин тил анга марҳам ва роҳатдур. Мулойим такаллум ваҳшийларни улфат сари бошқарур, фусунгар афсун била йилонни тўшукдин чиқорур.

Б а й т:

Ҳусну жамолсиз киши ширин калом этса
Сайд айлар элни нукта фасоҳат била деса.

Танбеҳ (48).
Тилга ихтиёрсиз — элга эътиборсиз! Ҳарзагўйким, кўй такаллум сургай, итдекдурким, кеча тонг отқунча ҳургай. Ямон тиллик андоқким, эл кўнглига жароҳат еткурур, ўз бошиға ҳам офат еткурур. Нодоннинг муваҳҳиш ҳарзаға бўғзин қирмоғи — эшакнинг жиҳатсиз қичқирмоғи. Хўшгўйким, сўзни рифқ ва мусово била айтғай, кўнгулга юз ғам келадурғон бўлса, анинг сўзидин қайтғай. Сўздадур ҳар яхшилиқни имкони бор, мунда дебдурларки, нафаснинг жони бор. Масиҳоким, нафас била ўлукка жон берди, гўё бу жиҳатдин эрди.
Макруҳеки, ҳарзаси тавил ва овози кариҳдур, ўзи савти била қурбақаға шабиҳдур. Аҳли саодатлар руҳбахш зулолиға манбаъ ҳам тил, аҳли шақоватлар наҳс қавқабиға матлаъ ҳам тил. Тилига иқтидорлиғ —ҳакими хирадманд;  сўзига ихтиёрсиз — лаими   нажанд.   Тилки фасиҳ ва дилпазир бўлғай — хўброқ бўлғай, агар кўнгул била бир бўлғай.
Тил ва кўнгул хўброқ аъзодурлар инсонда; савсан ва ғунча марғуброқ раёҳиндурлар бўстонда. Одаме тил била сойир ҳайвондин мумтоз бўлур ва ҳам анинг била сойир инсонға сарафроз бўлур. Тил мунча шараф била нутқнинг олатидур ва ҳам нутқдурки, агар нописанд зоҳир бўлса, тилнинг офатидур. Айн ул—қузот тил шарафидин Масиҳ гуфтор бўлди ва Ҳусайн Мансур тил сурътидин дорға сазовор.

Б а й т:

Ҳар неча бийми ҳажр сўзи ошиқ ўлтурур,
Вуслат башорати яна жисмиға жон берур.

Т а н б е ҳ (49).
Тилдин азубат дилписанддур ва лийнат судманд. Чучук тилки, аччиғлиққа эврулди, зарари ом бўлди, қандники, мускир бода қилдилар, ҳаром бўлди. Чучук сўз соф кўнгулларға қўшдур, барча атфол табъиға мулойим ҳалвофурушдур.

Б а й т:

Хуш сўзга ким ўлса масту беҳуш,
Шарбат аро заҳрни қилур нўш.

Танбеҳ (50).   
Ҳаркимки, сўзи ёлғон, ёлғони зоҳир бўлғоч уёлғон. Ёлғонни чиндек айтқувчи суханвар — кумушни олтун рўкаш қилувчи заргар. Ёлғон афсоналарда уйқу келтургувчи, ёлғончи уйқуда такаллум сургувчи. Ёлғон айтгувчи ғафлатдадур. Сўзнинг аснофи бағоят чўқдур, ёлғондин ямонроқ синфи йўқдур.
Улки ёлғон била сарфи авқот этгай, анга бу ямон келмагай яна мубоҳот этгай. Агар мустамиъинни ғофил топқай, ёлғонин чинға ўткарса     мақсудин  ҳосил топқай. Зиҳи тенгриға ямон банда, не тенгриднн, не халқдин шарманда. Мундоқ наҳснинг чун эрур юзи ямонлиқ сари, бу нуҳусатшиор қутлуқ уйдин ташқари.

Б а й т:

Ул кишини қутлуқ эвдин ташқари сурмак керак,
Қутлуқ эв дунё дурур, яъинкн ўлтурмак керак.

Т а н б е ҳ (51).
Бировким, ёлғон сўзни бировга боғлағай, ўз қаро бўлғон юзин ёқлағай, кабира гуноҳдур. Оз сўз ҳамки ўтрукдур  заҳри муҳликдур — агарчи миқдори ўксукдур.

Б а й т:

Заҳрнинг оз эса  миқдори доғи  муҳликдур,
Игнанинг нўги заиф эрса доғи кўр қилур.

Т а н б е ҳ (52).
Улки, сўзни бир ердин яна бир ерга еткургай, элнинг ўтган гуноҳини ўз бўйниға индургай. Наммомлиқ чин сўзга мамнуъдур. Агар зуҳур этгай — хаёл қилки, ёлғон сўзга не етгай. Сўз тергувчининг агар улуғи, агар кичиги — балки эрурлар тамуғ ўтининг тутруғи.


Б а й т:

Ким сўзни териб айтгувчи оғзиға бергай,
Молик ани дўзах ўтининг дудиға тергай.

Танбеҳ (53).
Улки, жуз қувват даъвиси изҳор қилмас, гўёки, ҳақнинг қавий ул—матин эрканин билмас. Одамеки, қувват хаёлин кўнглига кечирур—туфроғедурким, ел урғоч учурур. Дунё дор ул—ҳаводисдур ва анга кўнгул боғламоққа ғафлат боисдур. Олам умрдек бевафодур ва анинг давлатиға эътимод қилмоқ хато.

Т а н б е ҳ (54).
Умрнинг букун тонглалиғи мафҳум эмас, балки бу кун ахшомғача не бўлури маълум эмас. Башар хайли дори бақоға аҳли азиматдур ва тириклик бир неча кун ғаниматдур. Бу дори фанони беш кун ғанимат бил ва дори бақонинг узун йўли яроғин қил. Ул йўл яроғи солиҳ амалдур, андин сўнгра эътимод ҳақ лутфиға иззу жулл. Амалеки, тенгри қабулиға шойистадур ҳам тенгри тавфиқига вобастадур. Амалға ҳам эътимод қилурдин кеч, анинг фазлу карами бўлмаса илму амал ҳеч.

Т а н б е ҳ (55).
Қуш то таманнойи хомға тушмас сайёд илгида домға тушмас ва анга то ажал қафаси эшиги очилмас, сайёд дому донасиға майл қилмас.

Т а н б е ҳ (56).
Салотин даргоҳидин йироқ ва хавоқин базмгоҳидин қироқ, балки теграсига ёвумағон яхшироқ. Булардин қочғилким, «алфирору миммо лоютоқ»19. Бировким, ҳар не кўнгли тиласа қила олғай, анга ўз ихтиёри била яқин борғон — ўзини ўзи балоға солғон. Ройи тутса айблар олида ҳунар ва ҳар шойиста хунар қошида айбдин батар. Мундоқ махдум хизматин ихтиёр қилғон мардаки ҳар. Киши манфаат учун шер асрармен дегайму ва хосият топар умидға заҳр егайму? Салотин хизматиға журъат кўргузмак, ўз риштаи ҳаётин узмоқдур ва оғуни ичарга сурмак ва аларға тақарруб тиламак ўз қатлиға бало тиғин бийламакдур.
Кулмакларида чоқин ҳукми бор, ёруғлуғи беэътибор ва куйдурмаги вужуддин қўймас осор.

Қитъа:

Чоқин ёруғлиғи мадди самодин арзғача,
Замони тули ики лафз ўқурғача етмас.
Вале не ергаки тушти қатиғ ва гар юмшоқ,
Бериб ани сувға то етмагай қарор этмас.

Т а н б е ҳ (57).
Ҳукамоким, салотин ҳоли кайфиятин билибдурлар, аларни ўтқа ташбиҳ қилибдурлар. Ўт нафъ еткурур йироқтин, андин мунтафеъ бўлмоқ авло қироқтин. Оташгоҳ ўти қироқдин нафъ еткурур, ичига тушганни филҳол куйдурур. Анга ёвумоқ номуносибдур ва андоқ балодин ҳазар вожиб.

Байт:

Ўтдин исинурғача овуч оч,
Куйдургудек англасанг кейин қоч!

Т а н б е ҳ  (58).
Подшоҳлар зикрида

Баъзи карим подшоҳлар зикрида ахлоқ ва бурдбор подшоҳи олий миқдори комкор дарёйи мадҳиға ботибдурлар ва ани кўпрукка ўхшатибдурлар. Бу маъни билаким, кўпрук махлуқотнинг хасис ва шариф юкин кўтарур. Аларни сув заҳматидин ва болчиғ машаққат ва ғилзатидин ўткарур. Ва баъзиким, таважжуҳ андешаға қилибдурлар, анинг нисбатин бешаға қилибдурлар. Бу муносабат билаким, барча анвоъи ҳайвон ва инсон ва баҳойим ва сибоъ, балки номаҳсур вуҳуш ва таюрға паноҳ ва оромгоҳ берур, емак ва ичмакларидин еткарур. Ва баъзиким, нафъин ом ва инъомин фош дебдурлар, бу ҳосиятларда они қуёш дебдурлар, яъни шаҳр ва биёбонни равшан этар ва вайрон ва ободқа андин ёруғлуғ етар. Ва баъзиким, рафиъ ва нофеъ ва фалаки жаноб дебдурлар. Бу муносабатлар била они саҳоб дебдурлар, яъни қаро туфроққа дуррлар сочар ва нишлик тикондин гуллар очар. Ва баъзи турк ҳукамоси ва бу қавм оқилу доноси ўз таврлари бирлаки, калом сурубтурлар они бўз кийизга ўхшата масал урубтурлар, яъни сувдин ва туфроғдин юзига не келса таҳаммул қилур, яъни ўзига сингирур. Агар ниш урсалар ва чўкур санчсалар сувурғондин сўнг юзига асар еткурмас, яъни ўзига келтурмас. Ва агар икки мухолиф жамоат ҳар қайси бир тараф тортса, ҳар сори ул жамоат муносабати майл қилур, илик тортсалар яна ўз ҳолиға кўра йиғилур. Яна ҳамки, васфи ажносин бир—бири устига терибдурлар муносиб нималарға нисбат берибдурлар. Аммо сўз ихтисори жиҳатидин татвил ваҳмидин нукта узотилмади ва сўз кўпрак айтилмадиким, бу мазкур бўлғонча юз одил салотин сифатида бор ва барчада зикр қилғонча минг бирнинг подшоҳимиз зотида тааммул қилғон топарки, Ҳақ субҳонаҳу ва таоло мазкур бўлғон салотинға то туфроғ ҳазизида қарор бергай. Анга сипеҳри салтанат авжида мадор насиб қилғай то синуқлар иши андин бутгай ва йиқилганларға  андин дастгирлик етгай. Омин, ё рабил—оламин.

Б а й т:

То қамардур, отиға наъл ўлсун,
Қуёшдур, бошиға лаъл ўлсун!

Т а н б е ҳ (59).
Ёлғончи — унутқувчи ва тааммул ва эҳтиёт йўлидин канора тутқувчи. Ҳар кимки, сўзи чин бўлмағай, ростлар кўнглида ул сўз қабулойин бўлмағай. Ёлғончи сўзин бир икки қатла ўткаргай, ўзга нетгай? Ёлғони зоҳир бўлғондин сўнгра анга расволиғ етгай ва сўзи эътибори эл кўнглидин кетгай. Кўнгул махзанининг қулфи тил ва ул махзаннинг калидин сўз бил.

Б а й т:

Кўнгул ҳолати сўз дегач билгурур .
Ки, махзанда дур ё садафрезадур.

Танбеҳ (60).
Чин сўз — мўътабар, яхши сўз — мухтасар. Кўп дегувчи — мумил, мукаррар дегувчи — лояъқил. Айбжўй — маъюб, айбгўй — манқуб. Туз кўргувчи — пок назар, ҳунар кўргувчи — рост басар. Улким, димоғида ҳабт — сўзида йўқ рабт. Димоғи саҳиҳ — гуфтори фасиҳ. Сўзи ҳисобсиз — ўзи иҳтисобсиз. сўзида паришонлиқ, ўзида пушаймонлиқ. Сўзки, фасоҳат зеваридин музайян эмасдур, анга чинлиқ зевари басдур ёлғончи ҳар неча сўзида фасиҳроқ, сўзи қабиҳроқ. Чин сўз нечаким бетакаллуф, қойилға иборат содалиғидин йўқ таассуф. Гулга йиртуқ либосдин не зиён, дурға бадшакл садафдин не нуқсон. Ёлғон сўз жуз назмда нописанд ва анинг қойили нохирадманд.

Б а й т:

Сўз ичраки ёлғон   эрур нописанд,
Чу назм эттилар қилди доно писанд.

Танбеҳ (61).
Нодон — эшак. Балки эшакдин ҳам камрак. Эшакка ҳар не юкласанг кўтарур ва қаён сурсанг ул ён борур, ақл ва тамиз даъвийси йўқ. Бермасанг очдур, берсанг тўқ. Забунедур боркаш, хоркаш, балки анборкаш. Нодон бу сифатлардин мубарро, зоти билик ҳулясидин муарро. Иши ғурур ва такаббур, хаёлида юз фосид тасаввур. Бари муҳмали ўзига хўб, барча макруҳ феъли ўз қошида марғуб, кўнглида элга юз озор хаёли ва жаҳлидин улусға минг зарар эҳтимоли. Эшак унидин қулоққа озордур, андин ўзга не айби бордур. Тегирмондин уюнгга ун келтурур, ани пишурурга ёзидин ўтун келтурур. Машаққати миннатсиз ва суубати кулфатсиз. Нодонни эшак дегандин мутағаййир, эшак қошида ямон ва яхши деган бир.

Б а й т:

Бирида мунча ҳунар, ул бирида мунча уюб,  
Қайсининг хўб эканин аҳли хирад билгай хўб.

Танбеҳ (62).
Шариат — жодаедур туз, анда хоҳ кеча юру, хоҳ кундуз. Сиротедур, бағоят мустақим, анда озиқмоқдин не ваҳм ва не бийм. Ҳар кимки, ул йўлға одим бўлғай, ики жаҳон саодати анга мулозим бўлғай. Андин чиққан итти, туз борғон мақсадға етти. Ҳар соликким, мақсадға етибдур, бу йўлдин чиқмай кетибдур. Озиқиб чиққан, айтибдур,  бу сирот истиқомати анга даст берди «Фастақим кама умирта»20. Маъмури ул эрди, қилдин инчка, қиличдин итик йўлдур. Ҳар ким бу йўлни мардона қатъ қилса, эр улдур! Ангаким, сироти муст тақимдин абур бўлмас, насиби  жаннатда кавсар ва ҳур бўлмас.   

Б а й т:   

Жодае шаръ билакимки, ўзин туз қилди,
Давлати сармад анга ҳар соридин юз қилди.

Танбеҳ (63).
Фосиқи бенадомат — шум, қиладурғони саодат аҳлиға мазлум. Зуҳду фисқ элга тақдири Яздондиндур, аммо иккаласини бирдек қўрмак нодондиндур. Тақвойига шукр керак ва исёниға узр. Ва надомат будур тавфиқ аҳлиға аломат. Ҳар фисқким, пушаймонлиқ ўтин ёрутқай, ул ўт тардоманлиқ олудалиғин қурутқай. Журм эътирофиға узр — тавфиқ нишонаси ва зуҳд ғуруридин такаббур — шайтон фасонаси. Бу зуҳд шайхи худписанд иши, ул узр ринди ниёзманд иши. Бу бири умиди жовидға сармоя ва ул бири маиси муаббадға пироя.

Маснавий:

Ҳар зуҳдки, ужб анга эрур зам,
Кўнглум ҳарамиға қилма маҳрам.
Ҳар фисқи, узр анга эрур ёр,
Ул ён мени мойил айла зинҳор.

Танбеҳ (64).
Ямон қилиғлиқ бадхўй ва бот аччиғлиқ туршрўй бир балоға гирифтордур ва бир ибтилоға мубталоким, ҳар ён борса андин қутулмас ва ҳар сори қочса халос бўлмас. Ғолиб душманедур — доим ўзи анга мағлуб, қоҳир адуведур — ҳамиша вужуди анга манкуб.

Т а н б е ҳ (65).
Кулагач юзлук хуш ахлоқким, нифоқ кудуратидин бўлғай йироқ, гулшани биҳишт эрур жилвагоҳ ва мақоми ва фирдавси аълодур таҳаррук ва ороми. Очуқ юзидин халойиққа нишот ва чучук сўзидин улусға инбисот. Мардумлуқ била кўнгулларга маҳбуб ва инсоният била жонларға матлуб. Осуда андин ёру ағёрки, мундоқ киши бўлсун умридин бархурдор.

Маснавий:

Юзидин кўнгулларга айшу тараб,
Сўзидин баданларға дафъи тааб.

Очуғ чеҳраси тоза гулдин нишон,
Ҳадисиға булбул бўлуб жонфишон.

Т а н б е ҳ (66).
Душман ғуруридин ғам ема ва маддоҳ хушомадин чин демаким, анинг ғарази ўз мақсудиға комдур ва мунунг мақсуди сендин муҳаққар инъом. Агар иккаласига илтифот қилмасанг ва қабулин лозим билмасанг, ул ўз қасди ижросидин муаттал ва тадбири муҳмал бўлур ва мунунг мадҳи ҳажвға мубаддал бўлур.

М а сн а в и й:

Бирисига ғараз ўз муддаоси,
Бириси қасди инъом илтимоси,

Чун сендин топмадилар ҳеч парво,
Бири хасму биридур ҳажворо.

Танбеҳ (67).
Муваҳҳиш хабарни чиндур деб дўстға еткурма ва бировнинг айби воқеъ бўлса юзига урма. Қўйғилки, ул чин хабарни душман еткурсун ва таҳаммул қилки, ул айб можаросин адувси сурсун.

Н а з м:

Не сўздинки, етган бировга ғубор,
Не лозимки, сен қилғасен ошкор.
Қўяберки, қилсун аён душмани.
Ки, бордур адоват адувнинг фани.

Танбеҳ (68).
Хирадманд улдурким, ёлғон демас, аммо барча чин дегулук ҳам эмас. Бировки кўзи аҳвалдур, чун хилқати холиқдиндур — анга не мадҳалдур. Бу сўзни анинг юзига қилмоқ изҳор бартақдирки, чиндур, аммо не лутфи борки, ҳақ сунъиға эътироздур ва ноҳақ бировга хижолат ва ўзунгга нодонлиқ изҳоридур ва бир кўнгулга маломат. Бу навъ ваҳшатангиз чиндин бўл йироқки, мулояматомиз ёлғон андин яхшироқ.

Б а й т:

Ёлғон ўлса мулояматомиз,
Ваҳшатангиз чиндин англа азиз.

Танбеҳ (69).
Башар жинсиға ўз хатоси дилпазирдур ва мардуд фарзанди ногузир. Ямон шеърдекким, табъ зодасидур, иккаласи башар табъи натижасидур ва моддаси. Агар манкуб бўлсун ё марғуб, ўзига кўрунгусидур маҳбуб. Оқил бу тарийқин шиор қилмас ва яхши—ямонни ҳақ ортуқ ва ўксук билмас.

Маснавий:

Ямон—яхшини тенгридин англағил,
Ямонни ямон, яхшини яхши бил.
Ямонни агар яхши қилсанг гумон
Эрур яхшини ҳам дегандек ямон.

Танбеҳ (70).
Қаноат — истиғно сармоясидур ва шараф ва иззат пироясидур. Муфлиси қонеъ — ғаний ва шоҳу гадодин мустағний. Тамаъ мазаллатға далил ва ғанийи томеъ— хору залил. Тамаъ била улким ола олур ва олмас, бу адами тамаъ ҳеч саховатдин қолмас. Бу навъ сахо аҳли каримдур ва тамаъ хайли лаим.

Б а й т:

Хорлиғлар боши тамаъ билгил,
Доимо «азза ман қанаъ»21 билгил.

Танбеҳ (71).
Борлиғки, лутфу карами ом бўлғай, йўхсуллиқда анга барча элдин ком бўлғай, ком бўлса, боре хижолат бўлмағай ва эл сарзанишидин малолат боре бўлмағай.

Б а й т:

Чу дафъи хижолат эрур комча,
Надомат нўқки элдин инъомча.

Танбеҳ (72).
Бот муяссар бўлғон кечга тортмас ва ўкмак била баҳоси ортмас. Сафол чўчак ҳар дошдин минг чиқар, қиймати бир дирамдин ортуқ эмас ва кунда юз синса киши ҳайф демас ва таассуф емас. Чиний аёғ қиймати ясарда суубатиға кўрадур, асрамоқда эҳтимом қийматиға кўрадур. Қуймати оз — ҳурмати оз.

Б а й т:

Қаю матоъким оз воқеъ ўлса қиймат анга,
Эрур мувофиқ анинг қийматича ҳурмат анга.

Т а н б е ҳ (73).
Сабр била кўп боғлиғ иш очилур, ишда ошуққон кўп тойилур, кўп тойилғон кўп йиқилур. Ишда ошуқмоқ ёш ўғлон ишидур, сабр била иш қилгувчи тажрибалиғ улуғ ёшлиғ киши ишидур.

Б а й т:

Ҳар кимсаки айламас ошуқмоғни ҳаёл,
Яфроғни ипак қилур, чечак баргини бол.

Т а н б е ҳ (74).
Разли данийким, ҳазл қилиғи бўлғай, кулдурмак учун тобоннинг қичиғи бўлғай. Фасақа хайлида муқаллидеки, ғарази эл кулгусидур, гўё фоҳишаи қаҳбанинг кўрганни кўргузган кўзгусидур. Ракик ҳазл иштиғоликим бўлғай бировнинг мужиби инфиоли ёмонларға шиордур ва яхшиларға, андин ордур.
Мутоябаки, боиси инбисот бўлғай, хуштурки, мужиби фараҳ ва нишот бўлғай. Адосида ракик гуфтор йўқ, бировга андин хижолат ва озор йўқ. Ул зарофат ва иббҳатдур, андинки ўтти сафоҳат.

Б а й т:

Тийбат хуш эрур бўлса дақойиқдин анга зеб,
Чун бўлди сафоҳат нетар ул сўзни киши деб.

Т а н б е ҳ   (75).
Май ичмак наҳй эрур тенгри қавли, ҳар ҳол била анинг тарки авли. Ошкор ва кўп ичмаги носоз, шарти махфий ичмакдур ва оз. Оз ичмаги ҳикматқа дол махфий ичмаги хуш аҳлиға хисол. Яхши ичмаги хилқати солим элга ҳол,  мутлақ ичмаги офиятқа маол.
Улки «умм ул—хабоис»22 бўлғай, анга шефта бўлмоққа ҳам умми хабоиси боис бўлғай. Ямонроқ ичгучи анга мағлуброқ, ҳар неча ямонлиғи зоҳир бўлса анинг қошида маҳбуброқ.  Бадмастқа дамодам ичмоғидин не баҳрким, одамийлиғ қатлиға ичар қадаҳ—қадаҳ заҳр. Ҳар оқшом усруклардин хориж тарона, телба итлар улушқондин нишона. Мастлар орасида бир ҳушёр — хушёрлар орасида бир маст ҳукми бор. Манҳидур улки ошкор тоат этгай, ошкор маъсиятға кўрким не етгай.

Б а й т:

Кимгаким ҳақ рўзи  айлабдур тарийқи  офият,
Ошкоро айламас не тоату не маъсият.

Т а н б еҳ (76).
Кўп дегувчи, кўп егувчи — томуғ тўрига ошуқуб кетгувчи. Демакка машъуф ва емакка мағлуб — ҳикмат шарафидин мардуд ва маслуб. Ҳасуд бемор, балки муҳлик маразға гирифтор. Фосиқ ва хаммор — зиёнзада ва зиёнкор. Ғийбат дегувчи — нажосат егувчи. Афюнию банги — одамийлар нанги. Томеъ умри зоеъ ва малолати шоеъ. Эр киши кўп ясанса бева бўлғай, бу сифат зуафоға шева бўлғай.

Б а й т:

Эр кишига зебу зийнат — ҳикмату донишдурур,
Яхши киймак бирла хотунларға оройишдурур.

Танбеҳ (77).
Қариким, қилғай раънолиқ — тифледурур ноболиғ. Кичик ёшларға улуғлар ҳаракоти анга далилдурким, не акли бўлғай, не уёти. Қариким, сақолин вусма била бўяғай, йигитдекдурким, ани гулоб била ювған. Муфлис бурч олсаки базл қилғай, сақол ораста қилурким, ҳазл қилғай. Агар бурчиға суд ортар, ўз бўйнин боғлаб зиндонға тортар. Эр кишиким, кўп ясанғай, хирад аҳли анинг ақлидин ўсанғай.

Р у б о и й:

Ийд оқшоми тифл илгида чапу рост ҳино,
Ё шоҳиди шўх эгнига хаззу дебо.
Шоистадурур қари бажуз далқу асо,
Кўргузса сақолиға куларлар уқало.

Т а н б е ҳ (78).
Ғанийға чапон киймак андоқдурким, муфлисға атласу катон киймак.
Ҳўб йиртуқ тўн била ҳам ҳўб, гул ямоғлиқ чапони била маҳбуб.
Зуҳал бийик мақом била меҳри ховарий бўлмас, дев биҳишт ҳулласин кийган била пари бўлмас.
Кампир ҳарам нозанини бўлурму, кафтор ғазолаи Чин бўлурму? Қари қаҳба гулгунау вусма била юзу қошлиғ —бузуқ мафсақадур, шингарф ва зангор била наққошлиғ. Хожаким, биби борида додакка айланғай, бибининг иффат этаги кулға булғонғай.

Б а й т:

Кишиға бўлмаса ўз шаънига шойиста сифот,
Қилмасун айб ўзидекдин доғи андоқ ҳаракот.

Т а н б е ҳ   (79).
Нодонға сўз демак айғоғдур ва кўп демаги йўртоғдур. Оз демаги носиҳ ва демамаги — муслиҳ. Элнинг махфий айбин пайдо қилмоқ — ўзин беэътимод ва ўзидекни расво қилмоқдур. Йўқким, ўзидекни расво қилмоқ ва ўзининг ҳам бу навъ айбин ошкоро қилмоқдур.

Б а й т:

Эл айбини айтурға бировким, узатур тил,
Ўз айбини фош айлагали тил узотур, бил.

Танбеҳ (80).
Илм ўқуб амал қилмағон, ерни шиёр қилиб тухум солмоғонға ўхшар ё тухум солиб,    маҳсулидин   баҳра олмағонға.

Б а й т:

Илм ўқуб қилмағон амал мақбул,
Дона сочиб кўтармади маҳсул.

Танбеҳ (81).
Усрук сўзига ҳикмат мухолифи жавоб хирадманд иши эмас ва телба рамзиға ақл муқтазосидин ўзга хушманд нукта демас.

М а с н а в и й:

Кишига неча келса мушкул ҳол,
Ҳикмату ақл анга эрур ҳаллол.
Кесак отқонға чекар юмруқ,
Тўни йиртуқ дурур, сақоли юлуқ.

Танбеҳ (82).
Мушфиқ носиҳ сўзин эшитмагоннинг сазоси таассуфи мукаддардур ва ўзига носазо демак.

Б а й т:

Хирадманд пандини кўрган ачиғ,
Сўнгида пушаймонлиғи не асиғ.

Танбеҳ (83).
Ҳунарманд қошида беҳунар илик тебратмаса, айб туҳматин анга тақар. Итолгуга туғдорининг кучи етмаса, сонгғи била ани булғор.

Б а й т:

Басо ожизки хасм остиға ётмиш,
Оғиз суйин анинг юзига отмиш.

Танбеҳ (84).
Сайёднинг балиққа шаст солмоғи нафс муддаоси учундур ва балиқнинг ҳам қармоққа гирифтор бўлмоғи жуъ балоси учун.

Б а й т:

Бўлди сайёдғау сайдға нафс орзуси қайд,
Йўқса не ул эди сайёд, не бу эрди анга сайд.

Танбеҳ (85).
Оз демак ҳикматқа боис ва оз емак сиҳҳатқа боис. Оғизға келганни демак нодон иши ва оллиға келганни емак ҳайвон иши.

Б а й т:

Кўп демак бирла бўлмағил нодон,
Кўп емак бирла бўлмағил ҳайвон.

Танбеҳ (86).
Ғолиб душман забунинг бўлса шод бўлма ва иши андишасидин озод бўлмаким, сиёсатида таҳаммул вожибдур ва риоятида тааммул.

Б а й т:

Душман ражоу хавфи десангким, фан ўлмағай,
Андоқ тирилки, кимса санга душман ўлмағай.

Танбеҳ (87).   
Олимки, жоҳилни муқобалаға келтуруб, илзом қилмоғи ҳавас бўлғай, анинг ўзига ушбу иҳонат—ўқ бас бўлғай. Олим керакки, ўз илмининг поя ва миқдорин асрағай,  гавҳарни  имтиҳон учун  тошқа урмағай.

Б а й т:

Хораға ҳар кишиким, дурри саминни урғай,
Хирад англарки, қаю бири бирини синдурғай.

Танбеҳ (88).
Гавҳар балчиққа тушган била қиймати ушалмас ва ўз баҳосидин қолмас. Эшак мунчоғин тожға тиккан била фируза ерин тутмас ва ҳеч ким анинг кам баҳолиғини унутмас.

Қ и т ъ а:

Зевар била шакли хўб бўлмас,
Ҳар қизки, эрур ёмон лиқолиғ.
Ҳарнеча қоронғу бўлса ҳужра,
Шамъ анда бўлур фузун зиёлиғ.

Танбеҳ (89).
Қобилға тарбият қилмамоқ зулмдур ва ноқобилға тарбият — ҳайф. Ани адами тарбият била зоеъ қилма ва мунга тарбиятингни зоеъ қилма.

Қитъа:

Қобилға тарбият эрур ул навъким, гуҳар
Тушса нажосат ичра юғай кимса ани пок.
Гар ит узумиға киши май бирла берса сув,
Бу тарбият била қила олғайму ани ток.

Танбеҳ (90).
Ҳазлға шуруъдин беҳурматлиғ ортар ва ҳазлнинг ниҳояти жидолға тортар. Кўп лаҳв ҳаё пардасин чок этар ва адаб ва ҳурмат аҳлин бебок. Қила олғонча таъзим ва адаб биносин йиқма ва ҳаё ва ҳурмат хилватидин ташқари чиқма.

Р у б о и й:

Иймонға эрур нишон ҳаё бирла адаб,
Ҳурмат била таъзим саодатқа сабаб.
Ҳаёву муаддаб ангаким, бўлса лақаб,
Мақсудиға кеч етса ажаб, англа ажаб.

Танбеҳ (91).
Фосиқ бари миллатда нодондур ва покравлар орасида нодонроқ. Фисқ бари тарийқда ёмондур ва порсолиқ илбосида ёмонроқ. Не элга ёрсен — ўзунгни ул навъ туз, нечукки борсен — ўзунгни андоқ кўргуз.

М а с н а в и й:

Ҳаёву адаб бирла тузгил маош,
Яна айла таъзиму ҳурматни фош.
Не эл ери бўлсанг, алар ранги бўл,
Нечук бор эсанг, тутқил ул сори йўл.

Танбеҳ (92).
Саҳву хато башарият лозимидур. Хато ва саҳвин англаб мутанаббиҳ бўлғон, саодатманд одамийдур. Хатосин зойил қилур, улки эътироф сари қайтғай, ва музоаф қилур, улки далил ижро қилиб ҳарза айтқай. Муболағаси неча кўпрак — саҳви пандороқ ва мукобараси неча ортуқроқ — ўзи элга расвороқ.

Маснавий:

Хатоға тадорук недур бехилоф,
Аён қилмоқ ўз сахвиға эътироф,
Вагар қилса саҳвиға ижро далил
Ки, яхшидур айлар ики онча бил.

Танбеҳ (93).
Ҳар ғанийки тириклигида эҳсонидин кўнгулларни шод қилмағай, ўлганидин сўнг ани кимса дуо била ёд қилмағай. Эҳсон тирикликда яхши отдур, ўлгандин сўнг дўзах азобидин нажот.

Қитъа:

Кишида барча ахлоқи ҳамида,
Чу жамъ ўлди қўярлар отин эҳсон.
Бири андин саходур, бир мурувват,
Булар гар йўқтур, инсон эрмас инсон.

Танбеҳ (94).
Бахилнинг андоқки, бугун топқони захира бўлғай, тонгла қабри ҳам бу кунги маоши уйидек тийра бўлғай. Зуҳду тақво барча вақтда дилписанддур, йигитликда дилписандроқ. Тавба ва истиғно ҳама вақтда судманддур, қарилиқда судмандроқ.
Ҳилму ҳаё аҳли ҳар ерда аржуманддур, улуғлар назарида аржумандроқ. Яхшилиқ ва ёмонлиқни ким қилдиким, жазо кўрмади. Салоҳ ва фасод тухмин ким эктиким, ўрмади.

Б а й т:

Яхшилиқ тухмин сочғилким, будур деҳқонға сўз
Ҳарнеким, эктинг бугун, борин ҳамон тут они кўз.

Танбеҳ (95).   
Иззат аҳлики мазаллатқа тушти санъат илги йўқтуру ва савол тили. Анга тараҳҳум қилмоқни ғанимат бил ва илгингдин келганча эҳсон қил. Йигит гадоким, бел ура олур ва ўтун ташимоғни билур, анга нима берган тенгри молин зоеъ қилур.

Танбеҳ (96).
Зарбафт кисватлиғ дунёгузин нажосат устидаги илтироғучи чибин. Муттақии покрав масжидда мўътакиф бўлғон чоғи мусҳаф авроқи орасида гул яфроғи.

Маснавий:

Бири байт ул-ҳаром ичра фаришта,
Бири дайр ичра шайтон барча ишта.
Не ҳожат шарҳ қилмоқлиқ тафовут
Ки, байтуллох диндур фарқи собут.

Т а н б е ҳ (97).
Билмаганни сўруб ўрганган олим ва орланиб сўрамаган ўзига золим. Оз—оз ўрганиб доно бўлур, қатра—қатра йиғилиб дарё бўлур. Ўрганурдан қочғон лаванд  ва юзига ҳиял ва баҳона эшигин очғон тананд. Эмгак тортиб илм ўрганган хирадманд.

Б а й т:

Илмди орий улуснинг жоҳили худкомаси,
Ўрганурга жидду жаҳд этган жаҳон алломаси.

Танбеҳ (98).
Гадозодаи хирадманд — акобир ҳамрози, ғанийзодаи лаванд —арзол дамсози. Ул илму дониш юзидин салотинни қилиб ҳожатманд, бу жаҳл ва инод фартидин халойиқ қошида нописанд.

Қ и т ъ а:

Басо ягонаи муфлиски мулк султони
Улум масъаласида эрур анга муҳтож.
Басо жаҳолату бебоклик фанида ғаний
Ки, подшоҳ они ўз мулкидин қилур ихрож.

Танбеҳ (99).
Тинч кўнгул била ёвғон умоч яхшироқким, такаллуф ва машаққат била қандий кулоч. Эски чапон била фориғ туфроғда ўлтурмоқ яхшироқким, зарбафт хафтон кийиб биров олида турмоқ.

Қ и т ъ а:

Гадолиғ бўрёси узра мискин
Ки, хотир фориғ ўлғай ҳар таабдин.
Кўп ортуқким бўлуб ўзунгга маъмур,
Хазу дебода ер тутсанг тарабдин.

Танбеҳ (100).
Ҳар кишиким, бир қавмнинг сулук ва оҳангин тузар, тадриж била ҳамул қавмнинг рангин тутар. Ҳар кимгаким, пайравлиғ этар, ул мутобаат хосиятидин ул етган ерга етар. Агар сўз санга кўрунса маҳол, асҳоби каҳф била итларидин ҳисоб ол.

Қитъа:

Набий ўғли томуғни қилди маскан,
Томуғ аҳли гуруҳин чун эришти.
Ва лекин жаннат аҳли пайрави ит
Етишти қайдаким ул эл етишти.

Танбеҳ (101).
Одамин шариф ул—кавнайндур23 ва ит нажис ул—айн24 аммо ҳақношунос ва бевафо одам ҳақшунос ва вафолиғ итдин кам. Вафолиғ қўтуз ит яхшроқким, ва росиз хуш барно йигит.

Қ и т ъ а:

Бевафо   ҳақношунос элдин   йироғлиғ   истаким,
Келмади ҳаргиз алардин ғайри бедоду жафо.
Итга итлик айламак жону кўнгул бирла бўлур,  
Ҳақшунос ўлсау бўлса анда ойини вафо.

Танбеҳ (102)
Нафспарвардин ҳунар келмас — емакдин ўзга ва нафспарастдин нафъ етмас — демакдин ўзга. Ул бири бари ҳаром таомдин ва бу бири барча таърифи каломдин.

Маснавий:

Ул бири луқмау навола сўзин
Айтиб ончаким холи айлаб ўзин.
Бу ўз авсофиға муарриф ўла,
Айлабон базми анжуманни тўла.

Танбеҳ (103).
Тенгри эл айбиға нозир ва сотирдур. Бовужудким, жазосиға қодирдур. Ва тенгри душмани ани кўрмас ва билмас. Аммо туҳмат била фош қилурда тақсир қилмас.

Маснавий:

Тенгри ишин қилмоқ эрур фарзи айн
Ким, кўрубон айламоқ шўру шайн.
Кўрмойин улким, иши бўҳтон эрур,
Билки бу хислат била шайтон эрур.

Танбеҳ (104).
Хирадмандға эл хатосидин панд етар ва савоб йўқлиға азм этар, андин бурунким, анинг хатосидин панд олғайлар ва айбин анинг юзиға солғайлар.

Қ и т ъ а:

Оқил чу кўрса элда хато ижтиноб этиб,
Андин савоб йўл сари мойил қилур ўзин,
Қўймас анинг хатосиға эл айлаб эътироз
Айтурға юзи ўтрусида сахвининг сўзин.

Танбеҳ (105).
Шабоб айёми зикрида

Йигитлик умр гулшанининг баҳоридур  ва ҳаёт шабистонининг наҳори. Бу биридин айшу нишот гулларининг очуғлуғи ва ул биридин завқу инбисот уйларининг ёруғлуғи.
Инсоннинг зебу раънолиғи андин ва башарнинг тобу тавонолиғи андин. Ҳавос ва қувоға андин қувват, жавориҳ ва аъзоға андин сиҳҳат. Кўнгулга ишқ ошуби андин ҳодис ва шўхлар сари ошуфта бўлмоққа ул боис. Йигитларга ҳусну ноз туғёни анинг мағрурлиғидин, қариларға ашку ниёз тўфони анинг маҳжурлиғидин. Кўз уйи машъали андин равшан ва юз боғи анжумани андин гулшан. Нозанинлар ҳусни истиғносиға сабаб ул ва ишқойинларға ишқ балосидин мужиби ранжу тааб ул. Забардастлар бошида мулк ҳавоси шўри андин ва зеридастлар аёғида ҳам мулкдин жало бўлиб қочмоқ рўзи андин. Чобуклар анинг натижасидин майдонда таковар чопиб, балки ул таковар ҳам анинг нашъасидин майдонда югурурга қувват топиб, маъсиятдин нафсға йигитликда ком топмоқ ҳам ибодатдин руҳға йигитликда бийик мақом топмоқ. Харобат аҳлиға риндлиқ ва мастлик йигитликда дилпазир ва муножот аҳлиға порсолиғ ва худпарастлиғ йигитликда беназир.

Рубоий:

Аҳбоб, йигитликни ғанимат тутунгуз.
Ўзни қарилиқ меҳнатидин қўрқутунгуз.
Ойини адовату ҳасаддин ўтунгуз,
Ҳар навъ ила ўзни неча кун овутунгуз.

Танбеҳ (106).
Шайхухат зикрида

Шабоб майининг махмурлуғи қарилиқ ва йигитлик сиҳҳатининг ранжурлиғи қарилиқ. Шайҳуҳат айёми нишот аҳлин ношод қилурким, одаме қаддин ҳам қилиб, умр била хайрбод қилур. Ҳавас ва орзулар шохи кўнгулда синар, балки борча тараддуд ва ҳаракатлардин кўнгул тинар. Сарбаландлиғ хаёли боштин чиқор. Надомат ва ҳасрат ашки сели қасри деворин йиқар.
Номуродлиғлар  зиндони будур ва ноумидлиғлар байт ул—эҳзони ҳам будур.
Қад эгилмаги туфроққа майл этмакка дол, шоҳидлардин танаффус бу маъниға гувоҳи ҳол. Илиқ титрамоғи умр бодаси хуморидин. Ҳофиза ўрниға нисён ер тутуб, ўрганмоқни, балки унутмоғни ҳам унутиб. Баданға сиҳҳатдин асар қолмас ва кунгулга хушу хираддин хабар қолмас.   
Йигитларга   таҳайюр  анинг  мабхутлуғидин, ўғлонларға тамасхур анинг фартутлуғидин. Ҳар сари мўйидин бир мараз пайдо, қарилиқ ва минг иллат анинг зотидин ҳувайдо.
Аёл ва атфол ториқиб муҳофазатидин. Навкар ва чокар озиқиб анинг мулояматидин. Турлук — турлук иллат бадани уйида ўкулуб, ажаб—ажаб мараз касратидин ҳаётдин тўнгулуб.
Маъмурлар нофармонлиғидин рўзгори қатиғ ва маҳкумлар бесомонлиғидин тириклиги ачиғ.
Оғзи сўлакайи сўз мазасин оқизиб, мараз касратидин мушфиқлар оғзиға сув томизиб. Эрники, бир—бирига қовушмай ўз ҳолиға кулуб, боши кўксига тушуб, оғзи хуққасидин доналари тўкулуб. Сиҳҳат уммиди хаёли кўнглидин йироқ, тириклигиким, ўлмак юз қатла андин яхшироқ.

Рубоий:

Чун кетти йигитлику узолди қарилиқ,
Дам совуди, яъни қолмади қон ҳам исиқ.
Оғзиға ҳаёт шарбати бўлди ачиғ,
Ўлмоғ хушроқки, умр бу навъ қаттиқ.

Р у б о и й:

Афсуски, умри навжавонлиғ кетти,
Танға қарилиқда нотавонлиғ етти,
Гар юз йил улки комронлиғ этти.
Чун топмади маргдин амонлиғ, нетти?

Танбеҳ (107).
Пешаи соликка ер зарур эрконига одамизод вужуд мулкидин хонапардоздур. Ва адам кишвариға сафарсоздур. Сафар махсус санга ва манга эмас ё хусусият қилғонни киши шоҳу гадоға демас. Ҳар ким адам ниҳонхонасидин вужуд анжуманиға қадам урубтур ва бу бақосиз оромгоҳда бир нафас ўлтурубтур, яна қайтиб асли ватанға азм этмак керак ва қайдин келибдур яна ул ён кетмак керак. Беш кун бу дори фано тириклигига масрур ва давлатиға мағрур бўлмоқ керакдур. Ўлумдин гузир йўқтур ва ҳеч кишига ул муҳликда дастгир йўқ. Пас, анинг япроғида бўлмоқ заруратдур ва борур асбобин тузатмак чорасиз суратдур. Ул сафар асбоби солиҳ аъмолдур ва ҳамида ҳисол. Ва анинг зикри иккинчи қисмда тафсил ва тартиб била рақамға келди ва машруҳ битилди. Аммо мусофирға йўл суубатининг суҳунати учун ва водий йироқлигининг дафъи шиддати учун ёмон уқбаларким, олдига келур ва азим мухотараларки, воқеъ бўлур, раҳномалиғи учун ва мушкулкушойлиғи учун бир нимаким, ногузирдур комил раҳнасойи пирдурким, анинг иршоди бўлмайин бу йўлға азм қилмоқни акобири авлиё (қуддиса аллоҳу таоло арвоҳаҳум)25 жойиз тутмайдур, балки солик атвори ва сулукига ёвутмайдурлар. Ҳар ойинаким, мусофир кўрмаган йўлга қадам урса ва етмаган водийға югурса, йўл йитурмак эҳтимоли бор ва йўлдин озмоқ имкони бор. Ул уқубатдин ва анда юзланган хатаротдин мусофирни ҳодий ўткарур ва комил муршиднинг иршоди мақсадқа еткурур. Ва яна аҳлуллоҳки, ҳақ йўлиға қадам қўюбтурлар ва талаб маркабин шавқ водийсиға сурубтурлар, комил пир иршодидин айру азм қилмайдур ва бу йўлда ҳодийсиз мақсад манзилиға етмайдурлдр. Агар аҳёнан юздин бир солик зоҳир юзидин муршид пири нобуд экандур, аммо маъни йўлидин мавжуд экандур ё ғойиб муршид тақвияти бирла ё мутаваффойи комил руҳонияти тарбияти била азм этибдурлар ва матлубиға етибдурлар. Мақсудким, бу йўлда нафс душмандур ва шаётини раҳзан ва ҳар қайси азим махофат ва улуғ офатдур, то ҳодий бошқармағай ва муршид муҳликдин ўткармағай. Бу йўл катъи мутаассирдур ва мақсадға етмак мутааззир. Ва ўзлуки била бу водийға етган ва манозилин қатъ этган аноният гирифторидур ва нафсға тобеъ ва шайтоннинг масхара ва маҳзалидур ва ранжи зоеъ Бу мақсудға бир восита бўлмай етмак мумкин эмас ва муршид раҳнамой бўлмай, бир унинг етганин киши демас. Муридни мақсудға еткургувчи ҳақдур воситаи пир ва соликни  матлубқа қўшулдурғучи ҳам ҳақдур ва  василаи ҳам пир.
Тамсил: Манқулдурким, қутб ус—соликин ва султон ул орифин, ҳақиқат аҳли имоми,    Шайх    Боязид   Бистомий26 (қуддиса сирриҳу) бир жонибға бўлуб эрди озим ва бир муриди анга мулозим. Бир улуғ   сув илайларига келди. Ва Шайх «Оллоҳ!» деб ул сувға қадам урди ва муридға «Боязид», деб қадам урмоқ буюрди. Шайх ва мурид «Оллоҳ» ва «Боязид» деб борурлур эрди. Ва сабо ва насимдек сувдин    ўзларин    ўткарурлар    эрди. Ногоҳ мурид хаёлиға келдиким, Шайх Оллоҳ зикри била борадур ва мени йўлда бошқарадур, мен ҳам восита шамъин ўчирай ва ваҳдат баҳрида Оллоҳ зикри била қадам урай. Бу муддао била улки қадам қўйди,  ботти. Шайх дастгирликка қўлин узотти,   илкин тутуб  чекти, баҳр соҳилиға отти ва муҳлика    ғарқобидин    судради эмин манзилиға ва деди:  Эй фарзанд, сен ул Боязидға ет, андин сўнгра тенгриға етмак ҳавас   эт. Анга бу навъ сиёсат сурди ва иршод шартин бажо келтурди бу йўл ҳодийси ҳар кимгаким,   пирдур   мундоқ   ҳалоки ғарқи обларидин дастгирдур. Мақсудки, пир  иршодидин айру бу йўлға қадам урмамоқ керак, балки дам.

Р у б о и й:

Кимни бу йўл қатъиға солди тақдир,
Пир амрини қилмаса, керактур тағйир,
Онсиз қадам урса, англа макру тазвир,
Малъун деса беҳракки, десалар бе пир.

Танбеҳ (108).
Сафар манофии зикрида

Арзи сокин қайда ва сипеҳри даввор қайда ва туроби мутамаккин қайда ва кавкаби сайёр қайда?!
Ул бири сукундин хоксорлар пойандози бўлди ва бу бири таҳаррукдин сарафрозлар сарафрози.
Ранж ва машаққат мояи тавозуъ ва адабдур ва сафар ранж ва машаққатға сабаб.
Сафар кўраи гудоз ва сўздур ва ул гудоз ва сўз эрнинг вужуди олтуниға иёрандуздур.
Сафар маҳжурларни матлубиға еткургувчи ва маҳрумларни мурод уйиға кивургувчи ва хомларни пиширгувчи ва таомларни сингургувчи. Олам ғаройибидин баҳра еткургувчи ва офариниш ажойибиға иттилоъ бергувчи.
Бузургворлар мазорати файзиға мушарраф ва мукаррам бўлмоқ сафардин ва файзосор эранлар хизматиға муаззиз ва муҳтарам бўлмоқ сафардин. Соликнинг атворига андом бергувчи сафар, кўнгулнинг ҳар сари ҳаво қилуриға ором бергувчи сафар. Мусофирни манозиллардин бохабар қилғувчи ул, ул мароҳилға раҳбар қилғучи ул. Иссиқ—совуқдин жонға интибоҳ бергувчи ул, аччиғ—чучукдин кўнгулни огоҳ қилғувчи ул. Сафар водийсида мусофир аёғиға дарду бало тиканлари кўп сончилур, лекин ҳар тикандин мақсуд гули очилур. Йўл эмгаги шиддатидин бадани кўп товшалур ва вужуди роҳравлар аёғиға тўшалур ва аъзоси ул аёғ остида ушалур, аммо кўнгли бузуғлуғлари ясалур, ва руҳи кўзгуси сафо олур.
Ҳар кишварнинг оройишини ва ҳар манзилнинг осойишини сафар аҳлидин сўр ва мусофирдин кўр. Сафар қилмағон ором фароғатин қайда билсун ва ғурбат чекмаган ватанда ком рафоҳиятин не навъ маълум қилсун. Дарёки сокиндур, суйидин ютса бўлурму ва рўдким мутаҳаррикдур, зулоли таркин тутса бўлурму? Таҳаррук аҳлиға ҳаётдин асардур ва жамодот хайли тириклик нишонасидин бехабар. Бу сайр агарчи зоҳир сайридин ҳикоятдур, аммо ҳақиқат йўли сайру сулукидин қиноятдур. Ул махсус эмас сукун ва ҳаракатға, муқайяд эмас батий суръатға ва ани дебдурларки, анжуманда хилват ва ватанда сайр ва ҳаракат.

Қитъа:

Бу жамоатдурки, манзилгоҳдин олмай қадам,
Кўз ҳам очмай ул тарафким, олами кавну фасод.

Баҳрдин заврақни тортарлар тутуб соҳил сарги
Ким, ани ғарқ этгали еткурмиш бўлғай тунду бод.

Р у б о и й:

Ёрабки, бу қавмким эрур хизрқадам,
Ўлган кўнгул эҳёси учун исодам.
Ўлган ва итганларга қилиб лутфу карам,
Еткургандек еткур менинг бошима ҳам.

Танбеҳ (109).
Одамийнинг яхшироғи улдурким, порсо ва пок бўлғай ва ҳақ сўзин айтурда беваҳму бок бўлғай. Ўзи поку кўзи покни инсон деса бўлур. Тили ариғ ва кўнгли ариғни мусулмон деса бўлур. Мусулмон улдурки, мусулмонлар анинг тил ва илгидин эмин бўлғайлар ва кўзи кўнглидин мутмаин.

Танбеҳ (110).
Яхшидин ёмонлар ҳам ёмонлиғ кўз тутмас, яхши ёмонларға ҳам яхшилиғин унутмас. Яхшилиқ қила олмасанг, ёмонлиқ ҳам боре қилма. Яхшилиқдан ёмонлиғни яхшироқ билмасанг, яхшиларга қўшул, яхшилиқ теграсиға  эврула олмасанг,  яхшилар  теграсига  эврул.

Танбеҳ (111).
Фисқ шумлуғидин ўзингни яхшилардин ҳуратма ва ёмонлар орасиға қотма. Ул шум агарчи ақлға макруҳдур, аммо нафсға маҳбубдур; агарчи ҳақ йўлида мағмумдур, аммо шайтон йўлида марғубдур.

Танбеҳ (112).
Бир неча журъани баданға дохил қилиб, бир неча қатрани андин хориж этма. Ул журъа қудуратидин сафодин айрилиб, ул қатра хуружидин бало дарёсиға ботмаким, ул журъа селоби балодур, дину иймонинг йиқар, ул қатра гирдоби ранжу анодурким, анинг била ҳаётинг нақди чиқар. Бадан дуржидин дурларниким сочтинг, холи бўлдунг ва жисм шишасига ул журъалар йўлин очтинг — нафсу ҳаво поймоли бўлдунг. Ул журъа моддаи фасоддур, танингға ёвутма ва ул қатра нақди ҳаётдур — таркин тутмаким, мунинг қабулидин шайтон мақбули  ва   мақсудисен  ва анинг  раддидин  раҳмон мардудисен. Ани ичмак — жигар қонин ичмакдур ва мундин кечмак — бир жигар гўшадин кечмакдур, ул бирин ютмоқдин заҳр ютма, бу бирин сочмоқдин наслинг тухмин қурутма.

Танбеҳ (113).
Дардлиғ кўнгул — шуълалиғ чароғ, ёшлиғ кўз  сувлуқ булоғ.
Тева қушин юклаб кўчса бўлмас ва чодир қанотин очиб учса бўлмас. Ўт иши қовурмоқ, ел иши совурмоқ. Сувнинг мазаси муз била, ошнинг мазаси туз била, одам яхшилиғи сўз била. Сиҳҳат тиласанг кўп ема, иззат тиласанг кўп дема. Яхши либос — танға оройиш, яхши қўлдош — жонға осойиш. Томеъдин карам тилама, гадодин дирам тилама. Бахилдин амонат ажаб, каримдин хиёнат ажаб. Чоқин сиймин ўкса бўлмас, ёши риштасин тугса бўлмас. Телба қулоғига панд — қуюн
асғиға банд.   

Танбеҳ (114).
Бебок — ҳамдамлиққа ярамас, нопок — маҳрамликка ярамас. Эрнинг қилиғи — сутнинг илиғи. Ясанчоқ — мардона бўлмас, кўпалак —парвона бўлмас. Дўст жавридин ингранма, душман  бедодидин  гунгранма.

Танбеҳ (115).
Моллиқ нодоннинг демаги, олтунлуқ чибиннинг емаги маълум. Фосиқдин ҳаё тилама, золимдин вафо тилама. Кулар юз билан ато, сахо устига сахо. Ариғсиз иш сафо бўлмас, ип ганчиси асо бўлмас. Анингким шоҳларға хизмати хўбрақ, қўрқунчи кўпрак. Ишқсиз кесак, дардсиз эшак. Қонеъ тиланмас фарзона, қаноат туганмас хизона. Элга қўшулғон оройиш топти, элдин узулғон осойиш топти. Ҳар югурган ёвушмас, ҳар айрулғон қовушмас. Жуҳуд ўз динидин маҳжур, ҳасуд ўз феълидин ранжур. Хасм неча ҳақир бўлса, кўнгул қўзғатур ва хас неча ушоқ бўлса, кўз булғатур. Душман сўзи тўзими элдин, сув хатлари — елдин. Ушоқлар иши нима бўлмас, писта қобуғи кема бўлмас. Душман мақолоти — банг хаёлоти.

Танбеҳ (116).
Яхши бўл ё ямон, иккиси бўлурмен деган ҳамону ямон ҳамон. Ямон била яхши орасида кўп фарқдур икки кеманинг учин тутқон ғарқдур. Ҳар қавм ойини била зуҳур қилсанг алардинсен алар ямон бўлса, сен — ямон ва алар яхши бўлса, сен яхшилардинсен. Пас ўзни яхшилар орасида яшурғон ва алар этагига илик урғон яхшироқдур ва хавфу биймдин қироқдур. Итга эранлар суҳбатидин эранлар ҳукми бор, нажас тузлоққа тушса, туз ҳукмин тутар. Басо қобилки, яхшилардин айрилди, ямонлар суҳбати ани зоеъ қилди.
Саидзодаиким, лўлиларга ўткангай, маймунбозлик ва дудуктарошлиқдин ўзга не ўргангай. Шоҳ қасри кабутариким, саҳройиларға қўшулғай, кеча қўнар ери чоҳ тубидин ўзга не ер бўлғай. Ёмондин яхшилиқ кўз тутмоқ фосид хаёлдур, итдин кийикка ва мушукдин кабутарга шафқат маҳолдур. Зоти душман ва мухолифни дўст дема, ўзунгга бози берма ва бози ема.
Табиий душман вақте дўст бўлғайким, сув ўтни ўчурмагай ва ел туфроғни совурмағай. Инсон била шайтон орасида адоватдур ва табиий мухолифат: бири    ўтдин ва  бири туфроғдин. Бу  адоват ораларидадур    ул чоғдин ўт ғолиб бўлса, туфроғни кул қилур ва туфроғ ғолиб бўлса, ўтни ўчирур.
Одам била шайтон мухолифатин унутма. Ота душманин ўзунгга дўст тутма. Отангни биҳиштдек маъманидин жало қилди ва йиллар хокдон ғарибистонида залил ва мубтало қилди. Ва отанг авлодидин баъзи анга интиқом туздилар ва хору забун қилиб жафолар кўргуздилар. Нафсни чун тақво риёзати била зеридаст қилдилар — шайтонни залиллиқ била ерга паст қилдилар.   
Сизнинг бу адоватингиз ҳаргиз адам бўлмас. Бу душманлиқ орангиздан ҳаргиз кам бўлмас. Бу ғолиб душмандин бир дам ғофил қолма, ўчуролмас исён ўтин ўз хирманингга солма.

Танбеҳ (117).
Нодон дўстни ҳам дўст сониға кивурма, хирадшамъин анинг ҳарза афсонаси елидан ўчурма. Басо тифлким, айни муҳаббатдин ато сақоли тукин тортиб узубтур ва сажжодаси меҳробида беадаблиғ кўргузубтур ва намозин бузубтур. Ва баср мастким, ниёз юзидин аёғ ўпкали эгилибдур ва беихтиёр қайддин покдоманлар этагин мулаввас қилибдур. Доно душмандин нафъ имкони бор ва нодон дўстдин зарар имкони кўпрак бор ва мунга алар била ихтилот қилмамоғ керак.

Танбеҳ (118).
Башар жинсидин вафо кўз тутма ва хирад нахлин фосид хаёл самуми била қурутма. Бир вафо қилсанг, ўн жафо тортарға муҳайё бўл, мунча била қутулсанг, жонға миннат тутуб узрларин қўл.
Юқорироқ вафосиз аҳли замон достони ўтубтур ва хирад замон аҳли ерларини унутиб, вафо ойинидин маъзур тутубтур.

Танбеҳ (119).
Хўб — руҳафзо, зишт — умр фарсо, хушхулқ нозанин — ҳури биҳштойин. Ёмон мижозлиқ зишт — деви дўзах сиришт. Муханнас не ҳашвки демагай, макиён не нажосатки емагай. Эрдин сўз ҳунар, энчидин бўз ҳунар.   
Жумрий ўкунуб бийик бўлмас, ўчку югуриб кийик бўлмас. Кўнглида халаллиққа кулгу ҳаром, шоҳ оллида душманлиққа уйқу ҳаром.
Тенгри борчани ўз йўлида раҳзандин асрасун ва шоҳ оллида душмандин асрасун.

Б а й т:

Ўз йўлида тенгри тутсун элни душмандин йироқ,
Шаҳ қошида кимки шайтонвашдурур андин қироқ.

Танбеҳ (120).
Умрни ғанимат бил, сиҳҳат ва амниятқа шукр қил. Фано тарийқин туз, фақр била мубоҳот кўргуз. Мазҳабингни ихфолиғ била элдин яхши асра ва ёрмоғингни яхши ва ёмондин махфий асра. Афтодалиғ била хўй тут ва шикасталиғ била кўнгулни овут.
Бефойда сўзни кўп айтма ва фойдалиғ сўзни эшитурдин қайтма. Оз деган — оз енгилур, оз еган — оз йиқилур. Очлиғ ҳикмат сармоясидур ва тўқлуғ ғафлат пироясидур. Тўқлуғ ҳирсин кўнгулдин йўқ қил, ўзунг оч бўлиб, бир очни тўқ қил. Ўзунгни зебо либос хаёлидин ўткар, либос зеболиғин тиласанг бир ялангни буткар. Либос ҳар нечаким зебодур, кийганингдин кийдурганинг авлодур.

Б а й т:

Нечаким тўнни риоят бирла  кийсанг эскирур,
Чунки кийдурдунг ялангға уфрамас тўн ул эрур.

Танбеҳ (121).
Ҳар кишини дема маҳраму ҳамроздурким, бу матоъ олам аҳлида оздур. Башар жинсин розингға маҳрам билма, балки малакни ҳам ўзунгга маҳрам қилма. Ўзунг асрардин агар санга малолдур, яна биров ани асрамоқ маҳолдур. Ўз махзанингни очсанг ва махфий дурларингни сочсанг, терган киши сепамай неткай ва асра деб, муболаға қилғонинг не ерга етгай? Ўзунг ўз сиррингни асрай олмағонингни билурсен, яна биров ани фош этса, айб ҳам қилурсен.
Бу сир асрамоғингдин лавҳашаллоҳ ва эътироз қилмоғингдин боракаллоҳ!
Кўзни ўз айбингдин олма ва ўзгалар айбиға кўз солма.

Б а й т:

Бийнандадур ўлса киши ўз айбиға ҳозир,
Кўз очма бўлурға, яналар айбиға нозир.

Танбеҳ (122).
Чин сўзни ёлғонға чулғама, чин айта олур тилни ёлғонға булғама. Ёлғончи киши эмас, ёлғон айтмоқ эранлар иши эмас. Ёлғон сўз    дегувчини    беэътибор қилур, нечукким, ул гавҳарни хазафдек хор қилур. Улки чин сўзни ёлғонға қотар, дурри саминни нажосатға отар.

Б а й т:

Гавҳареким, шоҳларға зеби тожу тахт эрур,
Ташлағон они нажосатға ажаб бадбахт эрур.

Танбеҳ (123).
Тенгри дўстлари сидқу сафо маъданидур. Ёлғончини дебдурларки, тенгри душманидур.
Тилингни ихтиёрингда асрағил, сўзунгни эҳтиёт била дегил. Маҳаллида айтур сўзни асрама, айтмас сўз теграсига йўлама. Сўз борким, эшитувчи таниға жон киюрур ва сўз борким, айтғувчи бошин елга берур. Тилинг била кўнглунгни бир тут, кўнгли ва тили бир киши айтғон сўзла бут. Сўзни кўнглунгда пишқормагунча тилга келтурма, ҳарнаким кўнглунгда бўлса тилга сурма. Агарчи тилни асрамоқ кўнгулга меҳнатдур, аммо сўзни сипамоқ бошқа офатдур. Айтур ерда унутма, айтмас ерда ўзунгни мутакаллим тутма. Айтур сўзни айт, айтмас сўздин қайт. Оқил чиндин ўзга  демас, аммо барча чинни ҳам демак оқил иши эмас.

Маснавий:

Хирадманд чин сўздин ўзга демас,
Вале бари чин ҳам дегулик эмас.
Киши чин сўз деса зебо дурур,
Неча мухтасар бўлса, авло дурур.

Танбеҳ (124).
Уйғоқлиғда не олингга келса, қазодин кўр, уйқуда ҳар не тушунгга кирса, яхши йўқ. Элнинг сўзига ҳар не ёмонлиқ маҳал топма, ғолиб адув мағлубинг бўлса, шаръ тарафин зоҳир қилиб, хайр жонибин ёпма. Қавий душман забунинг бўлса мурувват қил, карам ва авф кўргузгил.
Золим ва бедард суҳбатида нукта сурма, наммом на номард мулояматида дам урма. Доно иликдин борғондин сўз айтмас, ўтган йигитлик орзу била қайтмас.
Ўтган рўзгор адамдур. Келмагандин сўз айтқон аҳли надамдур ва ҳол муғтанамдур. Бир турк бу маънида дебдурким: «Дам бу дамдур».

Б а й т:

Мозию мустақбал аҳволин такаллум айла кам,
Не учунким, дам бу дамдур, дам бу дамдур, дам бу дам.

X о т и м а д а:

Танбеҳ (125).
Сувдин асрағулукдур туфроқ ва балчиғ уйин. Ва ўтдин асрағулуқдур яғоч ва қамиш уйин. Ва елдин асрағулукдур бўз уйин. Ва туфроғдин асрағулукдур кўз уйин. Жамиъи мосиваллоҳдин асрағулукдур кўнгул уйин.

Б а й т:

Нечукким, тўрт уйга тўрт зидди нуқсони шойеъдур,
Бешинчи ун дағи ағёрдин ул навъ зоеъдур.

Олам асбобининг туганмаслигида бу танбеҳдурлар: Масалан, бировким кирпичдин бир—бирига фарш тўшар бўлса, чун маъхуд будурким, хиштни дарз бар дарз солмас, қироғларин бир—биридин ўткариб, аввалғиға ёндоштура солғон икки хиштнинг тарафларида икки улуғ фаржа пайдо бўлурким, яна икки хишт тилар. Они солмоқ лозимдур. Бу қиёс била минг ё икки минг хишт фарш соли(н)са бу навъ фаржалар бағоят кўп ҳосил бўлур. Ҳар қайсининг ислоҳиға яна хишт солғон сайн ул фаржалар ул хиштларга кўра кўп зоҳир бўлур. Агарчи ул фаржа зоҳир бўлғон такмили учун яна хишт соли(н)са, арзи оллоҳ воссат юзни, балки кураи арз даврасин тамом хишт солмоқ лозим бўла    келур.   Бовужуди улким, бу маҳол хаёлни киши тааққул қилса туганмоғининг имкони йўқтур. Қиши туганмагини фараз қилса, ул фаржалар бирла минг, балки юз минг билониҳоят ортар. Аларинг ислоҳини маҳол фараз бирла ҳам тааққул қилса бўлмас. Мунинг иложи ва тадоруки хиштни зовия қилмоқ била ва андин ҳам ушоғроқ ушатмоқ била муяссар бўлурким, муддао қилғонча ерга чун фарш тўшалди, пайдо бўлғон фаржаларға кўра хиштларни ушотиб солғайлар ё ул душворлиғ осонлиғ била илайдин қўпқай.

Танбеҳ (126).
Келдук мушаббаҳғаким, олам асбобидур, киши тиласаким, кўнгул тилагандек ва башарият томеаси тақоза қилғондек асбобини тузатгай нима кўп керак ул кераклик нималардин бир нечаси муяссар бўлса, яна анинг итмоми ва такмилиға юз онча, балки кўпрак керак бўлур ҳам анинг анжомин тааққул қилса ул ҳам мужиби завоидлар бўлур. Андоқким, анинг саранжомининг тасаввури маҳолотқа юз қўяр. Масалан, баъзи салотиндекким, неча иқлимни олдилар ўзга ақолим хаёли бошлариға тушти, мунинг дағи иложи ва тадоруки бир неча муддаодин кечмак ва бир неча орзудники башар табъининг лозимасидур, ўтмак била ҳосил бўлур. Эмди сўзнинг аслиға шуруъ қилоли: Бу олам асбоби муддао ва орзусин андоқким, бирор нима хотирдин салб қилғон била кўп ташвиш за таклифдин махлас воқеъ бўлур, агар билкулл тамоми муддао ва орзудин киши илих тортса, дунёнинг барча офат ва балиятидинким, иштиғоли ҳақ йўлининг монеъидур, озод ва фориғ бўлмоқ муяссардурким, бу давлат кўп мувофиқ бандаларга даст берибдур ва арода бор экандурлар ва ҳоло ҳам бор эканлар. Ва аларким, ародин чиқибдурлар, зикрлари машойих ва уламо кутубида мазкурдир.   
Эмди келдук мушаббаҳғаким, фарш тўшмамакдур, ул дағи андоқ хишти ушотқон била, зовия қилғон била кўп мушкуллиги осонлиққа юз қўяр. Агар бу фарш хаёлин тамом кўнгулдин чиқарулса, киши ул    маҳол    тасаввурдин ҳам тинар ва халос ҳам бўлур ё ўйга агар фарш бўлмаса танаъумоти ва талаззузотидин не ўксугай. Ва авлиё (қуддиса аллоҳу асрориҳум) ахлоҳ ва сифоти таърифида, балки анбиё (саловотиллоҳи алайҳум) аҳком ва шароеъи зикрида ўй фарши сўзи ўтубму экин андоқким, ўй фаршиға ҳеч иш вобаста эмас ва ул ҳеч ишга муҳтожи алайҳ эмас. Фил—ҳақиқат олами асбоби дағи беш кунлик умрдаким, ниҳояти ўлмакдур ва барча қонлар ютуб ҳосил қилғон асбобин юз ҳасрат ва армон ила қўюб кетмак.
Ҳар кишиким, ҳақдин қабул саодатиға мушарраф бўлубтур, ани рад қилибдур ва бори аҳли қабулнинг мардуди билибдур чун ани тамоми хотирдин маҳв этибдур, асли мақсудиға етибдур. Ва ул мушаббаҳ ва мушаббаҳунбиҳ аросида бу тафовут ҳам борким, ул фаршқа шуруъ ва таркидин фоилиға суд ва зиёники, айтса бўлғай, йўқтур. Ва дунё асбоби иштиғолидаким, ҳақ йўли сулукидин монеъдур бир нафс юз оламча
зиён ва ҳар дам минг фалаки аъзамча нуқсон кутишдин равшанроқдур.

Ҳ и к о я т: Хорун ар—Рашид27 Шайх Баҳлул28 суҳбатин ҳавас қилди ва ул матлуб ҳусулин мултамас қилди. Баҳлулғаким, бу хабар етти, Ҳорун суҳбатин мушарраф этти. Халифаким, Баҳлул аёғин ёланг кўрди, кафш киймаганнинг кайфиятин сўрди. Мажзубким, йиллар кафшсиз сайр этиб эрди, кафш деган нима ёдидин кетиб эрди. Билгачким, кафш дунёда мавжуд бор, табассум била дедиким: «Киши ани тиласа қайдин топар?» Ҳорун дедиким: «Бозорда кўптур. Олур ани ҳар кишиким, ҳар қайси аёғига хўбдур». Баҳлул сўрдиким: «Ҳар ким ани олмоқ майли қилур, аммо баҳоси қайдин топилур?». Ҳорун айттиким: «Баҳосин биз саранжом қилали ва сенинг учун сотқун олали». Баҳлул дедиким: «Ани кийган гоҳи аёғидин чиқарса, ким асрар ва кеча уюса, ким саҳлар?» Ҳорун дедиким: «Қул бераликим, асрасун ва сен қайда чиқарсанг, сахласун». Баҳлул дедиким: «Ул ҳам ёланг аёғ бўлса нетай? Қафш олай деса баҳоси қайдин етгай? Ҳорун дедиким: «Ани ҳам биз берали, ул санга кийдургандек биз анга кийдурали». Баҳлул дедиким: «Ул оч қолса, не егай ва ёланг қолса дардин кимга дегай?» Ҳорун дедиким: «Киймагин хазонадин еткурай ва емагин боварчидин буюрай». Баҳлул дедиким: «Мен аёғ ёланг ўрганибмен ва кафш ва ўтукдин ўсонибмен. Кафш кийсам, шояд дастор ҳам чирматқайсен ва мени боштин аёғ балоға қолғонларға қотқойсен. Ва ўзунг ҳам бу икки таклифга қолғайсен. Бу савдодин кечсанг санга бу меҳнатдин қутулмоқдур, манга ҳам бу боштин аёғ балодин ҳалос бўлмоқдур».
Пири роҳ ва солики огоҳ мундоқ дуррдек такаллумким сурди, бу гавҳарларни анинг қулоғиға урди. Шоҳни ул можародин ўткарди ва ўз аёғин кафшдин тортти, бошин дастордин қутқарди.

Б а й т:

Фориғ этти бесару фоний ул гуфтордин,
Ҳам аёғин кафшдин, бошини дастордин.

Танбеҳ (127).
Кафшсизликдин малул бўлмағил, аёғсизларға боқиб шукр қил. Дастор йиртуғлуғидин ғам ема, боши ёруғларға боқиб тенгри ҳамдидин ўзга дема. Танпўшунг дуруст бўлмаса тандурустлуғунгға шокир бўл, ичинг қувватиға ғизо топмасанг, ич оғриғин йўқ шукриға зокир бўл. Кисангда агар дирам йўқ, кўнглунгда кисабур ғами ҳам йўқ. Ифлос машаққатин буржлулуғунг йўқидин унут, ҳар ҳолда шукр ва қаноат тариқин берк тут. Агар отинг йўқтур, арпа ғамин емассен. Агар қулунг йўқтур, киши қули худ эмассен. Қамар курсиға илкинг етмаса, қўғлама, ўтмак ҳам мағнамдур. Зарбафт баҳоли либоси бўлмаса, фароғат бўрёси қачон андин камдур. Агар шунқордек бошингда зардўзлук тумоғадин тож эмасдур, шукр қилким, кўзунг ёруқ дунёни кўрарга муҳтож эмастур. Агар шунқор эгасидек белингда баҳлийи зарнигор йўқ ҳам, шукрдурким, илгинг баҳли панжасидек нокор йўқ ва андин санга озор йўқ.
Ҳар шиддатеким, билурсен андин қатиқроқ ҳол бордур ва ҳар суубатеки, гумон қилурсен андин саъброқ кўб кишига гирифтордур. Ҳар машаққатким, сенда йўқтур, сенингдекда бор. Ул санга неъматедур шукр айтурға сазовор. Ҳар неъматким, санга берибтур ва сенингдекка бермайдур. Ҳамду сано айтурға кироманд ҳақдин бу беҳисоб иноятларни бил ва мунга кўра бандалик фикрини қил. Ҳар неча ибодат қилсанг, кўнглунгни тақсир қилғонға мойил тут ва ҳар неча тоат қилсанг, тилингни узр айтурға қойил тут. Сен ва қилғанинг маъдуми маҳз, вужуд ҳақ вужуди, ҳар не анинг ғайри нобуди мутлақ ва буд анинг буди.   
Илоҳи, бу ажзоким, яхши—ёмон сифоти анда мазкурдур, мақбулу мардуд ҳолоти мастур, битгувчиси агарчи ёмонлардиндур ва яхшилардин эмас, аммо сендин яхшилиқ тамаъиға ўзин ёмонлардин демас.
Илоҳи, ани яхшилар орасидин ҳавр этма ва ёмонлар хайлиға қотма. Тилига келган била кўнглин содиқ тут ва қаламиға ёзилғон била замирини мувофиқ тут. Ўзингдин ўзга сўзин кўнглидин чиқар. Ул ён тутким, санга етишгай ва ул йўлға юрутким, санга қоришгай. Тилига ўзунгдин ўзгани ёвутма ва кўнглини ўзунгдин ўзгага овутма. Кўнглини тасаллийи висолинг била овут ва кўзини тажаллийи жамолинг била ёрут. Бу замири фарзандин кўзларга маҳбуб эт ва бу бағри пайвандин кўнгулларга марғуб эт.

Р у бо и й:

Бу номаки, хомасиға қилдинг мактуб,
Қил аҳли қулуб олида «Маҳбуби қулуб» .
Эл айб топардин қилма маъюб.
Ҳар ким ўқуса насиба этгил матлуб.

Т а р и х:

Бу номағаким, лисоним ўлди қойил,
Килким тили ҳар навъ эл ишига ноқил.
Тарихи чу «хуш»29 лафзидин ўлди ҳосил,
Ҳарким ўқуса, илоҳи, ўлғай хушдил.








«МАҲБУБ УЛ-ҚУЛУБ»НИНГ ИЗОҲ  ВА ТАРЖИМАЛАРИ

Асар Навоийнинг умри охирида — 1500 йилда ёзилган. Ўзбек насрининг ғоят гўзал намунасидир. Навоий бадиий тафаккурининг, хулосаси, ҳаётий мушоҳадаларининг якунидир. Асарда муаллиф ўзигача бўлган форсий насрнинг энг илғор анъаналарини ривожлантирган, қатор масалаларни ўз даври ижтимоий—сиёсий воқеъликни, ҳоким мафкура билан боғлаб, янгича талқин қилган. Асардаги инсонни улуғлаш, баркамол кўриш, унинг бош хатини, ҳажвий портретлар, қайдлар — фош қилувчи қудратини, рад этишлик мантиқи — исёнкорлик руҳини, ахлоқий — этик ҳикмат — дидактик йўналишини, баёндаги фикр теранлиги, тилнннг гўзаллиги, пухталик, мухтасарлик, услубий жилолар,  шеърий парчаларнинг келтирилиши — юксак бадииятини белгилайди.
Муқаддимада, Навоийнинг эътироф қилишича, бу асар замондошлари ва авлодларга ўрнак бўлиши, яхшилик ва ёмонликни англашда, гўзалликни ардоқлаш ва эзгуликларга интилиш, чиркин хислатлар ва ёвузликлардан асранишда дастур ул—амал бўлишлигини назарда тутади.
Одоби тасниф анъанасига кўра асар Оллоҳ ҳамди билан бошланган. Унинг ёлғизлиги, азамати, ниёзмандлиги, қодирлиги ва ҳ. к. мадҳ этилади.   
Муҳаммад пайғамбар (алайҳисаллом)нинг мадҳи наът қисмида берилади. Шундан сўнг Навоий ўзи ҳақида, ҳаёти, фаолияти қандай кечганлигини нималардан хурсанд, нималардан ранжиб яшагани қаламга олинади. Асарнинг ёзишдан кўзлаган мақсади ва унинг мундарижаси баён этилади. Навоий «умид улки, ўқиғувчилар диққат ва эътибор кўзи билан назар солғайлар ва ҳар қайси ўз фаҳму идрокларига кўра баҳра олғайлар, битувчига ҳам бир дуо била баҳра еткургайлар ва руҳини ул дуо била суюндурғанлар, — деб муқаддимани якунлайди.
«Маҳбуб ул-қулуб»нинг аввалги ноширлари давр сиёсати ва ундаги ҳукмрон мафкура тазйиқи билан матнни қисқартириб тайёрлаган эди. Бу нашр эътиборли қўлёзмалар асосида илк бор тўлиқ ҳолда нашр этилмоқда. Натижада Навоийнинг тасаввуфга муносабати, диний масалаларни талқин этишдаги позицияси ҳақида аниқ тасаввур пайдо бўлади.
Китоб охиридаги изоҳ ва шарҳлар шу тасаввурни тўлдириш ҳамда теранлаштиришга хизмат қилади.

Муқаддима

1. Маҳмуд— Муҳаммад  пайғамбар   (а.  с.)нинг лақаби.
2. Аносир — тўрт унсур  (сув, ҳаво, тупроқ, олов).
3. Масиҳ— Исо пайғамбарнинг лақаби.
4. Яъқуб — Иброҳим пайғамбарнинг невараси.   Унинг 12—ўғли
бўлган. Отаси ўлимидан сўнг уни Оллоҳ пайғамбарликка ноил қилган. Оғалари Юсуфни қудуққа ташлаб, бўри еб кетди, деб хабар берганларидаи кейин Яъқуб ўғли ҳасратидан Байт ул-аҳзон кулбасида йиғлай—йиғлай кўзлари кўр бўлиб қолади. Юсуфдан яхши хабарлар эшитгач, кўзи очилади. Яъқуб пайғамбарнинг лақаби «Исроил»дир. Ундан сўнг келганларни «Бани Исроил» дейдилар. Қуръони каримда Яъқуб ҳақида 15 га яқин оятлар бор (масалан, Бақара, Имрон, Нисо ва б.). Адабиётда талмиҳ санъатида кўп келади. Ошиқнинг ҳузн, изтироблари, айрилиқдан кўз ёшлари тўкиши ва ҳ. к.лар қаламга олинар экан, унинг ўзини ёки кўнглини Яъқубга ўхшатилади. Кўпинча  Яъқуб Юсуф билан бирга тилга олинади.
5. Ҳизр — Оби   ҳаёт ичиб,   барҳаётликка     эришган     авлиёлардан. Адабиётда кишиларга йўлдошлик, мададкорлик қилиш билан  машҳурлигига  урғу  берилади.
6. Буроқ — Муҳаммад пайғамбар   (а. с.)нинг оти. «Меърож» кечаси  пайғамбар уни  миниб, кўкка кўтарилган.
7. Руҳ ул—амин — Жаброил (а. с.)нинг лақаби.
8. Тарж.  ар.:  ишқ ҳақида  гапириладиган нарса.
9. Тарж. ар.: ваҳйдан бошқа нарса эмас.
10. Тарж.  ар.:  оламга   [Аллоҳнинг]   раҳмат бўлсин!
11. Тарж. ар.: юлдузлар каби.   
12. Тарж.  ар.:  Қиёмат кунида  унга,  унинг оила  аъзолари ва  саҳобаларига оллоҳнинг салавотлари бўлсин.
13. Тарж.  ар.:  гуноҳларидан  кечиб, айбларини бекитсин.
14.  Соир  ун—носнинг афъол ва аҳволи кайфияти — ҳар  хил  тоифа одамлар феъл—атвори ва аҳволи кайфияти демакдир.
15. Ҳамида  афъол  ва  замима  хисол  хосияти — яхши   феъллар ва ёмон хислатлар хосияти демакдир.
16. Мутафарриқа   фавоид  ва   амсол  сурати — хилма—хил  фойдалар ва  ҳикматли сўзларнинг кўриниши демакдир.

I қисм
1. Тарж. ар.: мен ер юзида  қилғувчи — халифа.
2. Тарж.  ар.:  Одил султон замонида  туғилиш демакдир.
3. Хожаи кавнайн — а.  ф.  икки  дунё эгаси  демакдир. Муҳаммад пайғамбар (а. с.) кўзда тутилади.
4. Тарж. ар.: бир соатлик адолат, инсу жинс ибодатидан яхшироқ.
5. Шоҳ Абулғозий — Ҳусайн Бойқаронинг лақаби. Шоҳ Султон Ҳусайн Бойқаро (1438, Ҳирот —1506, ўша шаҳар) темурийлардан. Темурнинг ўғли Умаршайхга набира, Мансур бинни Бойқарога ўғил. Онаси Темурнинг набираси Ферузабегим. Бу тарафдан Мироншоҳ Мнрзонинг ҳам набираси эди. Ҳусайн Бойқаро шеърият билан шуғулланган соҳиби девон шоирдир. У «Ҳусайний» тахаллуси билан асосан дунёвий ишқ ва унннг кайфиятлари ҳақида шеърлар битган. Ҳусайн Бойқаро  1485 й.да насрий бир Рисола ҳам ёзган. Унда ўзининг фаолиятини шахсий кечинмаларга бой, кўтаринки руҳда баён этар экан, мамлакатдаги маданий илмий, адабий ижод равнақига алоҳида тўхталади ва Жомий ҳамда Навоийларга юксак баҳо беради. Маълумки, Алишер Навоий ҳам ўз фаолиятида, ҳам ўзининг ҳар бир асарида Ҳусайн Бойқарога мустасно ўрин ажратади. Бу ерда Навоий Ҳусайн Бойқарони одил султонларнинг энг сараси сифатида тилга олади.   
6. Жаброил — Худо билан пайғамбар ўртасидагн воситачи, ваҳй келтирувчи фариштанинг номи.
7. Ҳомон — Мусо пайғамбар замонидаги Миср Фиръавнининг вазири. Мусо душмани бўлган эронли бу вазир Фиръавнга болаларини ўлдиришни тавсия қилган. Ҳомон Фиръавн учун икки иш қилган: бири «тарихи Ҳомон» номи билан машҳур расадхона қурган; иккинчиси — катта бир саватга ўлимтик ейдиган, узоқ умр кўрадиган каргас қушларини солиб, устига гўшт парчаси ташлаб қўйган. Фиръавн гўё уларга миниб, Мусо тангрисини  маҳв этажагини  билдирган.
8. Осаф — Шарқ адабиётларида энг яхши вазирга берилган унвон сифатида  келади. Осаф бен Барҳаё Сулаймон пайғамбарнинг машҳур вазири бўлган. У «илми симиё (ботиний илмлардан — Оллоҳнинг сўзлари, гўзал исмларннннг сирларини очиш)ни пухта билган. Бир ривоятда Осаф «Исми аъзам (Оллоҳнинг энг улуғ 1000 та исмидан 300 таси Тавротда, 300 таси Забурда, 300 таси Инжилда ёдга олинадн. Қуръонда 100 дан 99 ёдланади. 1 исми эса халқдан яширин қолдирилади. Бу эса Сулаймон пайғамбар хотами—узугида нақшланган экан) қудрати билан Сабо маликаси Билқисни тахти билан бирга Сулаймон пайғамбар ҳузурига келтирган экан. Адабиётда Осаф «соҳиби тадбир», донишманд вазир тимсолига айланиб кетган. Умуман Осаф  исми вазир маъносида қўлланилади. Кўпинча бу образ Сулаймон пайғамбар ва унинг хотами-узуги билан бирга келади. Бу ерда Навоий ҳам шу маъноларда қўллайди.
9. Тарж. ар.: Инсоф қилганга  Оллоҳ раҳм  қилади сўзлари Осаф узугига нақшланган.     
10. Тарж. ар.:   азоб  келтирадиган   (нарсалардан)   қутулдинг.
11. Хотам — Ибн Абдуллоҳ бин    Саъднинг лақаби Хотами тойи номи билан ҳам машҳур. Той қабиласининг бошлиғи ва шоир бўлганлиги ҳақида ривоятлар бор. Хотам адабиётда саховат,  сахийлик  тимсолига  айланнб  кетган.
12.    Рустам — Фирдавсий   «Шоҳнома»сидаги     бош   каҳрамонлардан Золнинг ўғли. Фирдавсий Рустамнинг дунёга келиши ва унга исм қўйилишини шундай ҳикоя қилади; Золнинг хотини Рудоба ҳомилани оғир кўтаради. Ойи-куни келганда, дард бошланиши билан ҳушидан кетади. Саросимага тушган Зол афсонавий қуш — Симурғ воситасида жарроҳ топиб келади. Жарроҳ Рудобанинг ёнини кесиб, болани омон олади. Ҳушига келган она ёнида ётган фарзандини кўриб хурсанд бўлади ва оҳ тортиб «Рустам!» (яъни азобу дардлардан халос бўлдим маъносида), дейди. Онанинг оғзидан биринчи чиққан шу сўзни болага исм қилиб қўядилар. Шарқ адабиётида Рустам анъанавий образ — тимсолига айланиб кетади. У паҳлавонлик, мардлик рамзида тилга олинади.
13. Тарж. ар.:  тенг, баробар  демакдир.   
14. «Ло» — а.  «йўқ»,  «наам» — «ҳа» демакдир.
15. Руҳуллоҳ — Исо пайғамбарга нисбатан қўлланиладиган таъбир. Отасиз  туғилгани  учун бу исм  билан аташган. Бу ерда Исойи  Руҳуллоҳнинг ўз нафаси билан ўликни  тирилтириш қудрати   табибларнинг  давосозлигига   қиёс   қилинмоқда.
16. Тарж.  ар.:  қасд  билан, қасддан демакдир.
17. Али — Али бин Абу Толиб тўрт буюк халифаларнинг охиргиси  (598 — 661), Муҳаммад пайғамбар (а. с.)нинг амакиваччаси ва куёви.   
18. Тарж. ар.: Аллоҳ ундан рози бўлсин ва Аллоҳ уни буюк қилсин!
19. Фаридиддин  Аттор — Муҳаммад  ибн Абубакр   бинни  Иброҳим (1148/51—1219/21) тасаввуф олими. Ижодиётда Ҳусайн ибн Мансур ал—Халлож (858 — 922), Боязид Бистомий (ваф. 875) таълимотининг давомчиси. У инсон иродаси билан боғлиқ ҳамда яхши ва ёмонликнинг замири инсоннинг ўзида, ўз табиатида мавжуд, деб ҳисоблаган. Атторнинг «Мантиқ ут—тайр»ига Навоий, ўз эътирофича таржима йўсини ила «Лисон ут—тайр»ни ёзган. Бу ерда Навоий Атторни сирлар жавоҳирларини  яратган,  шоир  деб таърифламоқда.
20. Мавлоно Жалолиддин Румий — тасаввуфнинг     буюк    шоири (1207, Балх — 1273). Қуния шаҳрида мударрислик қилган. Унинг ижоди Фаридиддин Аттор таъсирида шаклланган. Манбаларда Аттор Жалолиддин билан Нишопурда учрашиб суҳбатлашгани ва «Асрорнома» асарини унга туҳфа қилгани қайд этилади. «Девони Шамси Табризий» номи остида машҳур бўлган лирик шеърлар мажмуасида Жалолиддиннинг 3000 байтдан зиёд шеърлари 270 байтдан иборат «Маснавийи маънавий» асари ўрин олган. Навоий бу ерда Румийни  «ғаввоси  баҳри яқин»   (яъни ҳақиқат асрорини ўрганувчи, Оллоҳни таниганлар денгизининг ғаввоси) деб таъ—рифлайди.
21. Саъдий Шерозий — Муслиҳиддин Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибни Мушрифиддин (1203 — 08, Шероз — 1292, шу шаҳар) шоир, носир ва мутафаккир ёшлигида етим қолиб, кичкина бир баққолчилик дўконидан тушган ночор даромади билан оилага кўмаклашади. Мўғуллар истилосидан кейин саёҳатга чиқиб, 20 йил мобайнида Туркистон, Ҳиндистон, Шимолий Африка, Жанубий Арабистон, Кичик  Осиё шаҳарларини кезиб, Боғдодга қайтади. Саъдий бошланғич таълимини ўз юртида олган эди. Эндиликда у Бағдоддан «Низомия» ва «Мустансирия» мадрасаларида араб тили ва адабиёти, ҳадис  ва  Қуръони карим, калом ва тасаввуфни ўрганади.
Унинг «Бўстон», айниқса «Гулистон» асарлари ўша вақтдаёқ ва кейинги даврларда ҳам жуда машҳур бўлган. 4 та ғазаллар девонида ҳам ғиноий шеъриятининг энг гўзал намуналари жамъланган. Саъдий ижодида ишқи мажозий ва ишқи ҳақиқий тараннуми чатишиб кетган. Унда дидактик йўналиш ҳам кучли. Бу ерда Навоий Саъдийни «Маъно аҳлининг гўзал сўзлар айтувчиси» деб таърифлайди.
22. Амир Хусрав Деҳлавий — Яминиддин Абулҳасан Амир (1253, Патёл—1325, Деҳли). Шоир ва мутафаккир. Унинг отаси Сайфуддин Маҳмуд мўғуллар истилоси олдидан Шаҳрисабздан Ҳиндистонга кўчиб кетади. Хусрав илк шеърларини «Султоний» тахаллусида ёза бошлайди. Унинг ғиноний—лирик шеърлар девони 5 та бўлиб (умумий ҳажми 32645 байт), уларни алоҳида номлаб чиққанди ва бу анъанага асос солади. Хусрав Низомий «Панж ганж»ига жавобан «Хамса» яратиб, хамсачилик анъанасини ҳам бошлаб берган шоирдир. Хусрав қатор насрий асарлар муаллифи ҳамдир. «Хазойин ул-футух» (Ғалабалар хазиналари) «Эъжози Хусравий (Хусрав мўъжизаси), «Маноқиби Ҳинд» (Ҳинд маноқиблари) шулар жумласидандир. Навоий Хусрав Деҳлавийга катта муҳаббат ва юксак эҳтиром билан қараган ва уни ҳар бир достонида ҳамда бошқа насрий асарларида мадҳ этиб ўтган. Бу ерда уни ишқ аҳли орасидаги садоқатли ошиқ ва пок ақидалар юритувчиси, деб таърифлайди.
23. Заҳириддин Саноий — Абдулмажид Маждуд ибни Одам (1079 — 80, Ғазна,  1140, шу шаҳар)  бўлиши керак. Бу шоир исми ё лақаби Заҳириддин бўлгани маълум эмас. Заҳириддин Тоҳир ибни Муҳаммад Форёбий (1160, Форёб (Балхдаги—1202, Табриз) деган шоир ҳам бор. Лекин Навоий шоир тахаллусини Саноий деб аниқ ёзади. Саноийнинг катта шеърлар девони, айниқса «Ҳадиқат ул—ҳақиқат» (Ҳақиқатлар гулзори) номли достони ғоят машҳурдир. 12 минг байтдан иборат бу достонни адабиётда тасаввуф қомуси деб атайдилар. Бу ерда Навоий Саноийни «тасаввуф мушкилотлари тугунини ечувчиси», деб ёдлайди.
24. Шайх Авҳадиддин — Авҳадиддин  Али ибни    Муҳаммад   ибни Исҳоқ Анварий (1105, Ховарон (Абиварддиги) —1187, Балх) шоир ва мутафаккир, Тусдаги мадрасада таълим олган. Замонасидаги турли илмларнинг — нужум, ҳандаса, ҳикмат, тиб, фалсафа билимдони. Султон Санжар даврида (1118 — 1157) сарой шоири бўлган.У шўх табиатли, озод фикр шахс бўлиб, шеъриятда ҳажвга мойил эди. Авҳаддиддин Анварийни «қасида пайғамбари деб аташган. Унинг қасида (250), ғазал (337), қитъа (557) ва рубоийлардан (472) таркиб топган Девони қарийб 15 минг байтдан иборат. Навоий бу шоирни «аҳли яқин (Аллоҳни таниганларнинг) ягонаси», деб таърифлайди.
25. Хожа  Ҳофиз    Шамсуддин    Муҳаммад    (1321,  Шероз — 1389, ўша шаҳар) — Машҳур шоир тожир оиласида туғилиб, ёш етим қолади. У нонвойга шогирд тушиб, оила рўзғорига қарашади. Қуръони каримни ёд олган ҳофиз бўлган, тахаллуси шу фазилатидан олинган. Ҳофизни ўз давридаёқ «ринд» деб аташган эди. Бунинг боиси кўпроқ унинг шеъриятда жаранглаган журъатли овози, ҳур ва дадил фикрларига кўра эди. Ҳофиз, асосан ғазалсаро шоир 1967 й. Теҳронда Халхолий Ҳофиз вафотидан 35 йил ўтгач, тартиб қилинган девон матнини бошқа нашрлар билан қиёс қилиб босиб чиқаради. Унда 418 ғазал, 5 қасида, 41 рубоий, 3 та кичик маснавий — «Соқийнома», «Оҳуйи ваҳший» ва «Муғаннийнома» асарлари мавжуд. Ҳофиз талқинида ишқ — ҳаловат сабаби айни чоғда ишқ — азият моҳияти. Ҳофиз ғазалларида ирфоний ғоялар, тасаввуфга эътиқод устундир. Навоий лирик шеъриятда Ҳофизни ўз устозларидан бири сифатида эътироф этади. Бу ерда шоирни маъноларни очиб берувчи деб таърифлайди.
26. Камол    Исфахоний — Камолуддин     Исмоил   Исфахоний   (1170, Исфахон — 1237, ўша шаҳар). 10 минг байтдан зиёд шеърлар кирган девонга эга шоир. Девони ғазал, қасида, қитъа, рубоий ва таркиббандлардан таркиб топган. Шоир қасидалари фақат мадҳия руҳида бўлмай, уларда маҳорат билан замона носозликлари, илм -ҳунар аҳлининг ночорликлари, баъзи давлатмандларнинг жоҳиллиги юзасидан дадил фикрлар илгари сурилади. Шоирнинг ижтимоий қарашлари, айниқса унинг қитъаларида ўз аксини топгандир. Навоий бу шоирни шеъриятда кўпроқ мажоз тариқида ёзган шоирлар сирасида тилга олади.
27. Хоқоний   Шервоний — Афзалиддин Бадил ибни Али     (1120, Шервон —1198, Табриз). Косиб оиласида дунёга келади. Амакиси қўлида табиб ва шоир бўлиб етишади, илм ўрганади. Бирмунча вақт шервоншоҳлар саройида хизмат қилади. Лекин бу муҳит ва ундаги макр—ҳасад, фитна—фужурларга дош бера олмай Ҳаж сафарига отланади. Қайтгач «Туҳфат  ул—Ироқайн»   (Икки  Ироқ  туҳфаси)   маснавийсини ёзади. Саройни тарк этган шоирни  Шоброн зиндонига ташлайдилар.   У  Рум   (Византия)     шаҳзодаси    Андроник   Комнонга  қасида билан  мурожаат қилиб, унинг кўмагида зиндондан  халос  бўлади.  Зиндонда шоирнинг  машҳур  «Ҳибсиёт» манзумалари яратилади. Хоқоний девони 17 минг байтдан таркиб топган. Унда 220 қасида, 330 ғазал, 300 рубоий, 230  форсча  қитьа  ва  450  арабча    шеърлар бор. Хоқоний шеъриятининг кейинги  давр  шоирларига   таъсири сезиларли бўлган. Навоий бу ерда Хоқонийни  мажоз тариқида қалам тебратган  шоирлар  қаторида  санаб ўтади.
28. Хожуйи Кирмоний— Абулато   Камолуддин   Маҳмуд  ибни  Али (1290, Кирмон —1354, Ироқ), шоир Хусрав Деҳлавийдан кейин Низомий Ганжавий анъаналарини давом эттирган иккинчи шоирдир. У олти достон ёзиб «Хамсаи Хожу»га бирлаштирган. Икки шеърий девони бор. «Гул ва Наврўз» ҳамда «Шавқиёт» номли маснавийлар ҳам яраттан. Ҳофиз уни ўз устозларидан деб билган. Хожу Кирмоний Саноий, Шайх Аттор Жалолиддин Румий анъаналарини давом эттирган. Навоий бу ерда шоирни мажоз йўлида ижод қилган сўз  санъаткорлари  сирасида  тилга  олади.
29. Мавлоно Жалолиддин — Ибни Жаъфар Фароҳоний  (ваф. 1336) соҳиби Девон шоир. Низомий Ганжавийнинг «Махзан ул—асрор»ига 3 минг байтли жавоб ёзган. Шеъриятда фалсафий, диний ва ахлоқий ғояларни тараннум этган.
30. Хожа Камол — Камолуддин Амид XII асрда яшаб, ижод қилган шоир. Бухородан Хуросонга Султон Санжар саройига келган. Донишманд инсон, моҳир хаттот ва мусиқачи бўлган. Анварий таъсирида ёзган шеърлари анчагина. Камол девони замонамизгача етиб келмаган. Улардан баъзи намуналар тазкираларда берилган. Навоий бу шоирни мажоз йўлида  шеър битган  ижодкорлар сирасида келтиради.
31. Анварий — қаранг: Авҳадиддин Али ибни  Муҳаммад. Шу китоб, 7-6.
32. Заҳир — Заҳируддин Нишопурий  XII   асрда   яшаган  шоир   ва тарихчи, ишқий ва ахлоқий мавзуларда пароканда шеърлари бор. Яна Заҳир  Самарқандий деган   (XII)  насрнавис бўлган. Энг муҳим асари «Синдбаднома» бўлиб, адолатли шоҳ тимсолини сержило бадиий бўёқларда яратган. Навоий бу ерда мажоз  тариқида  қалам  тебратган   шоирларни  санаб  ўтаётгани  учун сўз Заҳир Нишопурий  устида кетаяпти чоғи.
33. Абдулвосеъ — Бадеуззамон   Фаридуддин   ибни  Умар ибни   Рабеъи Гуржистоний. Абдулвосеъ Жаболий номи остида таниқли (ваф. 1160). Ҳиротда таҳсил кўрган, Ғазна ва Машҳадда фаолиятда бўлган. Девони қасида, ғазал ва рубоийлардан таркиб топган. Уларда баҳор ва наврўз, ишқу муҳаббат, дўстлик ва садоқат тараннум этилган. Айни чоғда, замонадан  шикоят, халқ аҳволидаи огоҳликка даъват, шахсий дард—алам оҳанглари ҳам баралла сезилади. Навоий бу шоирни  мажоз тариқида  ёзганлар  сирасига  киритади.
34. Асир — Асируддин  Абдуллоҳ  Авмоний     (ваф.   1236)     араб ва форс тилларида ижод қилган, айниқса Анварий шеърларига пайравлик қилган шоир. Содда, таъсирчан ва ширин шеърларидан тузилган Девони тахминан 5000 байтни ташкил қилади. Қарийб шу даврларда яна бир Асири Ахсикантий (Асириддин Абулфазл Муҳаммад Тоҳир) деган шоир (1108, Фарғона Ахсикати —1196 — 98, Озарбайжон Халхоли) яшаган. У Ҳирот ва Марвда таҳсил олиб, риёзат, тиб, кимё, нужум, ҳайъат, фалсафа, тилшуносликда шуҳрат қозонади. Маълум муддат Ироқи Ажамда истиқомат  қилади. Девонида 120 қасида, 220 ғазал, 80 қитъа, 80 рубоий, 4 таркиббанд ва таржеъбанд, 24 фард мавжуд. Ғоялари — кажрафтор фалакдан шикоят, давлатмандларнинг ҳирсу ҳавасга ружуълари ва тамаъкорликларни қоралаб, сабру тоқат, илм-донишга  даъват каби  ирфоний  фикрлардан  иборат. Фикримизча, Навоий Асир деганда Асириддин Ахсикатийни эмас, Асируддин Абуллоҳни кўзда тутган. Зероки, бу шоир Навоий тилга олган мажоз тариқида ижод қилгай шоирлар жумласидандир.
35. Салмон  Соважий — Жамолуддин    Хожа   Салмон   ибни    Хожа. Алоуддин Муҳаммад (1310, Ироқи Ажам Соваси — 1376, ўша ер) Шарқ шеъриятида воқеа саналган машҳур «Қасидаи маснуъ» ижодкори. Бу қасида жалоирийлар вазири (даври 1327—35) Хожа Ғиёсуддин Муҳаммадга бағишланган. Мувашшаҳ тариқида ёзилган бу  қасидада бир неча баҳрлардан моҳирона фойдаланилган. Адабиётда бадиий жиҳатдан ғоят баркамол асарни «қасидаи Маснуъ»га ўхшатилади. Шеъриятда Саъдий Ҳофиз, Камолуддин Исмоил, Заҳири Форёбий, Анварий ва Манучеҳрларга пайравлик қилган. Ўзи асарларидан «Куллиёт» тузган. 16 минг байтни ўз ичига олган «Куллиёт»ида ғиноий шеърлари ва «Жамшед ва Хуршид» ҳамда «Фироқнома» маснавийлари ўрин олган. Навоий бу шоирни ҳам мажоз тариқида ижод қилганлар сирасида санаб ўтади.
36. Носири  Бухорий — Шоҳдарвеш   ҳамда  Дарвеш   Носир   номларида ҳам таниқли (ваф. 1371—72) шоир. Таҳсил олиш мақсадида Хуросон, Озарбайжон ва Ироққа сафар қилган. Девонида 4000 байт шеърлар мавжуд. «Ҳидоятнома» номли маснавийси ҳам бор. Лирик шеъриятда Ҳофизга пайравлик қилган. Бу шоирни ҳам Навоий мажоз тариқида қалам тебратгаи ижодкорлар қаторида тилга олади.
37. Котибий   Нишопурий — Шамсуддин   Муҳаммад   ибни   Абдуллоҳ (ваф.  1435, Астробод). Нишопур  мадрасасида таҳсил олган. Мавлоно Сиймийдан хаттотликни ўрганиб, хушхат котиб бўлиб етишгани учун Қотибий тахаллусни олган. Ҳирот, Самарқанд, Астробод, Мозандарон, Гелон, Ҳижозга сафар қилган. Бир неча девонлари ва  маснавийлари бор. Навоий Котибийни «Мажолис ун—нафоис»нинг I мажлисида келтиради ва «ўз замонининг беназири эрди. Ҳар навъ шеърғаки, майл кўргузди, анга маонийи ғариба кўп юзланди. Батахсис, қасоидда балки ихтироълар ҳам қилди ва кўп яхши келди». Навоий Котибий ғазаллари ва қасидаларига юксак баҳо беради, «яхши сўзи кўпдур» деб ёзади Котибийнинг Астрободда тоун (вабо) марази билан дунёдан ўтганлиги ва Нўх гўрон деган мазорда дафи этилганлиги  «Мажолис»дан маълум. Бу ерда Навоий Котибийни ҳам мажоз йўлида ёзган шоирлардан деб қайд этади.
38. Шоҳий Сабзаворий — Амир  Оқмалик  ибни    Малик    Жамолуддин Ферузкўҳий, тахаллуси Амир Шоҳий (1385, Сабзавор — 1453, Астробод) шоир. Аждоди сарбадорлардан бўлгай, Шоҳий Бойсунғур мирзо надими сифатида сарой хизматини бажарган. Сарбадорлар мағлуб этилгач, ота юртига қайтиб, деҳқончилик билан машғул бўлган, Шоҳий 5—7 байтли ошиқона ғазалларни кўп битган. Уларни Жомий, Навоийлар юксак баҳолаган. «Мажолис ун—нафоис»да Навоий ёзади: «Фароғатдўст ва хушбош киши эрди. Анинг шеърини чошни, салосат ва якдаст ва латофатида таъриф қилмоқ ҳожат эрмас. Ғазали гарчи оздур, аммо барча халойиқ қошида писандида ва мустаҳсандур». Навоий уни кўрмаган, лекин мактуб ёзишиб турганлигини таъкидлайди. Навоий Шоҳий номи билан   мажоз  тариқида  ёзган  шоирларни  якунлайди.
39. Мавлоно Абдураҳмон  Жомий — Нуруддин    Абдураҳмон    ибни Низомуддин Аҳмад ибни Шамсуддин Муҳаммад (1414, Жомнинг Харгарди —1492, Ҳирот) шоир ва мутафаккир Навоийнинг дўсти, тариқатдаги устоди. 3 та шеърлар девони, «Хамса» йўлидаги 7 достондан иборат «Ҳафт авранг (етти тахт), «Баҳористон» каби бадиий ва қатор илмий асарлар жумладан, «Рисолан аруз», «Рисолан қофия», «Рисолаи мусиқий», «Рисолаи муаммо» (3 та) ва б. шарҳлар ҳам ёзган. Навоий Жомийни ғоят ҳурмат қилган, ҳар бир достонида алоҳида мадҳ қилган, бошқа асарларида ҳам юксак ҳурмат билан ёдга олади. Жомий вафотидан сўнг у ҳақда «Хамсат ул—мутаҳаййирин» (Ҳайратланганлар бешлиги) номли муқаддима, уч мақолат вз хотимадан иборат махсус асар ёзган. Унга ўзининг Жомий вафотига бағишлаб ёзган марсиясини илова қилган. Садруддин Айний бу асар «марсия   адабиётнинг  энг  жон  ўртовчи  намунасидир. Бу  таркиббандда Жомийнинг бутун илмий ва адабий қудрати мужассамлалган», — деб ёзган эди. Бу ерда  Навоий Жомийни  ҳақиқат ва   мажоз тариқида ижод  қилган  комил    ва  етакчи    сўз  санъаткори    деб  келтирди.
40. Тарж.  ар.:   Оллоҳ  унинг ётган  жойини  нурга  чўмдириб,  қабрини муқаддас айласин.
Тарж.   ар.:   Оллоҳдин   нафсларимизнинг   ёвузликлари  ва ишларимизнннг ёмонлигидан сақланишни   сўраймиз.
41. Валоят  аҳли — авлиёлар   аҳли.   Валий — дўст,   тасарруф  соҳиби ва амир маъноларига ҳам эга. Оллоҳнннг 99 исмидан биридир. Авлиёлар Оллоҳнинг амрларини умматларга тушунтирадилар. Ҳақ билан халқ орасида бир муомаладир. Пайғамбарнинг валояти нубувватидан устундир, деган тушунча бор. Валийлар Оллоҳ ҳукмига мутлақо риоят этишлари лозим.   
42. Шиблий — Абубакр Шиблий    комил    авлиёлардан.  «Насойим
ул—муҳаббат»да Жомий 4—табақа авлиёларидан деб ёзади. Атторнинг «Тазкират ул—авлиё»сида Шиблий маноқибларидан турли ҳажмдаги 60 та нақл, суҳбатларни келтиради. Шиблий  334/945—46  й.  Бағдодда  вафот этган.
43. Нурий — Абулҳусайн Нурий, исми Аҳмад бин Муҳаммад. 2 – та бақа авлиёлардан.   Ибн   ал—Бағавий   номи  остида  танилган. Нурий 353/964 й. Нишопурда оламдан ўтган.
44. Тарж. ар.: Оллоҳ қабрини муқаддас айласун.
45. «Ҳудий» — туячилар ашуласи.
46. Савт — а.  луғавий   маъноси — қамчи,   қамчи   урмоқ.  Мусиқада овоз, товуш, куй, оҳанг, демакдур.
47. Наъам — наво, оҳанг, куй, тарона.  
48. Тарж. ар.: Оллоҳ деди.
49. Тарж. ар.:  Оллоҳнинг элчиси, яъни Пайғамбар деди.
50. ёрод — мусиқа асбоби.
51. аёлғучи — куйнинг  чўзиқ нағмаларини  ижро этувчи.
52. Зиж — юлдузнома; жадвал.
53. Тарж. ар.: қочиш, узоқлашиш лозим бўлган.
54. Тарж. ар.: ойнинг юксаклиги.
55. Тарж.  ар.:   мунажжимлар,  ёлғон  гапирадилар.
56. ажнос — жинснинг  кўплиги — тур, нав; мол, матони ҳам англатади.
57. Тарж.  ар.:  мусулмонларнинг икки  елкасида  ўтирган  икки фаришта (ўнг елкадагиси савоб ишларини, чап елкадагиси гуноҳ ишларини ёзиб борар экан).   
58. Одам — Оллоҳ   яратган   илк   ннсон.   «Абулбашар»   (Башарият
отаси), куняси «Сафиуллоҳ» (Оллоҳнинг соф қули) лақаби билан ҳам таниқли. Ҳалқда Одам Ота деб юритилади. Одамнинг яратилишида ер юзидаги ҳар жинс тупроқдан олинган эмиш. Оллоҳ одамга руҳ киритгач, унга  малакларнинг сажда қилишини буюрибди. Улардан бири жаннатнинг хазинадори Азозил (Иблис, шайтон) оташдан яратилгани учун бўйсунмабди ва Оллоҳ уни жаннатдан қувибди. Одамнинг сўл қовурғаси суягидан Ҳавва яратилгач, улар бирга нурдан либослар кийиб, роҳатда яшарканлар фақат жаннат меваларидан емасликларн керак экан. Иблис уларни йўлдан урмоқ учун қанчалик ҳаракат қилмасин, жаннат дарвозабони Ризвон рози бўлмабди. Иблис ҳийла билан тўрт оёқли, гўзал ҳайвон бўлган илоннинг тишлари орасида жаннатга кириб олибди. Ниҳоят Иблис найранг билан Ҳавва ва Одамга жаннат меваларини едирибди. Шундан сўнг Оллоҳ илонни оёқ ва тишларидан маҳрум этган экан. Оллоҳ Одам ва Ҳавванинг либосларини ечдириб, жаннатдан қувибди. Улар маҳрам ерларини анжир япроғи билан бекитиб, Иблис ва илон билан жаннатдан чиқарилибдилар. Одам Сарандиб, Ҳавва Арабистондаги Жиддага, Иблис Майсонга, илон эса Исфаҳон (ёки Нусайбин)га бориб тушибдилар. 200 йил тоат-ибодат, тавба-тазаррудан сўнг Жаброил Одам ва Ҳаввани Арофатда бир—бирига қовуштиради. Улар 20 жуфт (қиз ва ўғил — эгизак) фарзанд кўрадилар. Буларнинг энг машҳурлари Ҳобил ва Қобил ҳамда Шит пайғамбардир. Қуръони каримда ҳадисларда ва адабиётда Одам ҳақида оят нақл ва қиссалар ғоят кўп. Навоий «Рисолаи тийрандохтан» асарида Одам ато жаннатдан чиқарилгач, Оллоҳ унга деҳқончилик қилишни, буғдой экишни буюрганини ёзади. Бу ерда ана шунга ишора бор.   
59. Тарж. ар.: азият берувчиларни ўлдиринглар.
60. «Сод» — араб   алифбосидаги   ҳарфнинг  номи. «Ҳирс»  сўзининг
охирги ҳарфи «сод» билан ёзилганига бу ерда ишора қилинади.   
61. «айн» — араб   алифбосидаги   айириш   белгисининг номи, «тамаъ» сўзида охирги ҳарф бўлиб келишига ишора.
62. Тарж. ар.: Оламнинг тўрт иқлимига сипоҳгарлик қилиш — мол ҳандашликдир.   Бу  ерда   сипоҳийлик   моҳиятига   киноя бор.
63. Тарж. ар.: шовқин-сурон, тўполон, таралла-ялла.
64. Ринд — дунё ишларини хуш кўрган киши. «Ғиёс ул—луғат»дан «Ринд  шариат қоидаларини, жоҳиллик юзасидан эмас, онгли суратда инкор қилувчи одам, дейилади. Адабиётда ринд жоҳу давлатни кўзга илмаган ҳур фикр, исёнкор руҳиятли, майпараст, бодадан ҳақиқат сармасти бўлиб ишқ саҳроси саргардонлари тимсашда келади. Ҳофиз

Риндон боданўшки, бо жам ҳамдаманд,
Воқиф зи сирри олам ва аз ҳоли одаманд

(яъни,   риндлар   жом   билан   ҳамдам   боданушдирлар, Улар олам сирларию одам ҳолидан воқифдирлар), деб ёзади.
65. Дайр — луғавий   маъноси — ибодат гунбази: калисо, бутхона, мажозан: майхона.  Тасаввуфда лисон оламини  англатади.
66. Жамшид — Жам   Қадимий Эроннинг   пешдодийлар   сулоласининг 4—ҳукмдори. Мифологияга кўра у Нуҳ замонида 700 ёки 1000 й. яшаган. Инсонларга зарур бўлган кўп нарсаларни, жумладан, сипоҳийлик аслаҳалари найза, қилич, пичоқ, қалқон, ясатган. Ҳаммом бино қилган. Ипак либослар, ранглар ихтиро этган. Истаҳр деган шаҳарни кенгайтириб, унда улуғ бир бино қурдирган. Иморат битгач катта тантанали йиғин ўтказиб, ўзи жавоҳирлар қадалган тахт устида ўтирганда, қуёш чиқиб, унинг ҳашаматидан ҳамма ёқ порлаб кетади. Халқ бу куни Наврўз (янги кун) Жомни эса Жамшид (нур шоҳи) деб атай бошлади. Оқибат Жамшидда ғурур ва кибр пайдо бўлади. Навоий «Тарихи анбиё ва ҳукамо» асарида ёзади: ўз суврати била бутлар ясаб, ақолим (иқлимлар), ва кишвар (мамлакат)ларга йибориб, элга ўзининг парастишини (ўзига сиғинишни) буюради. Оллоҳнинг қаҳрига учради ва Заҳҳок Жамшидни арра билан иккига бўлиб,  пора—пора қилди, тахтини  эгаллади. Тасаввуфда Алавий, Мавлавий Бектошин тариқатларида Жом бир зикр номи бўлиб, зикрдан сўнг шароб ичилади. Жам мақоми, жам ул—жам деган комил мақом ҳам бор. Бу ерда Навоий Харобот риндлари ўз шавкатини Жамшидникидан  ортиқ биладилар деган фикрга  урғу бермоқда.
67. Дарвеш — бир тариқатга боғли одам. Асл маъноси Оллоҳ йўлида хоксорлик ва фақирликни қабул қилган кимсани англатади. Адабиётда дарвеш фароғат гўшасида сокин, қаноат хазинаси соҳиби, мартабада султондан юксак, маънавият подшоҳи, ўз юртида мусофир, хирқапўш сайёр сифатида қаламга олинади.   
68. Фаридун — Афридун ҳолида ҳам учрайди. Қадимги Эрон пешдодийлар сулоласига мансуб подшоҳ. Навоийнинг «Тарихи мулуки ажам» асарида ёзишича, баъзи манбаларда Жамшид набираси, баъзиларида Тахмурас наслидан дейилади. Навоий Фаридунни «Яхши ахлоқлик олим ва одил подшоҳ эрди» деб мақтайди. У Мусо пайғамбар ва Ҳорун унинг замонида яшаганлар, деб ёзади Навоий. Фаридун ўз яраларига одамзод мағзидан бошқа даво топмаган Заҳҳокни маҳв этган, Кова оҳангар (темирчи) сахтнёнини байроқ қилиш қоидасини ўрнатган эди. Фаридун ўзининг бой хазинаси билан ҳам машҳур бўлган экан. Бу ерда ана шу Фаридун ганжга ишора қилинади.   

II қисм
1. Тавба шароитда вожиб, тариқатда шарт, сулукда лозим бўлган тушунча. Тасаввуфда банданинг парвардигор сари сафари (унинг ҳаёти)   бўлса, бу сафар манзиллари — мақомлари еттитадир. Биринчи мақом тавбадир. Тасаввуф истилоҳотида тавба руҳнинг бедорлигидир, деб таъриф қилинади. Ҳатто тавбани инсон руҳининг биринчи исёни ҳисоблаганлар. Оллоҳ исмлари орасида Таввоб (тавба қабул қилувчи) бор. Қурони каримда тавба 87 бор эслатилади. Муҳаммад пайғамбар (а. с.) «ҳар куни 70 марта тавбаъ қиламан», — деган экан.   
2. Тарж. ар.: Бу Оллоҳнинг фазилатидур, уни хоҳлаган кишисига беради.
3. Шайх Абдулло Муборак — Абу Абдураҳмон Абдуллоҳ бин Муборак Марвазий (ваф. 171/787—88) Ироқнинг Ҳит шахари, Шаҳаншоҳи уламо, шариат ва тариқатнинг имоми, қалам ва қилич амири деб таърифланган буюк шайхлардан Аттор «Тазкират ул-авлиё»да унинг маноқибларидан 22 нақл келтиради. Жомий «Нафаҳот ул-унс»да, Навоий «Насойим ул-муҳаббат»да Абдулло Муборак ҳақида алоҳида мақола берадилар. Навоий Аттор келтирган Абдуллоҳ Муборак маноқибларидан бири — тавбасининг бошланиши ҳақидаги нақл беради: У бир канизак ишқига гирифтор бўлади. Бир қиш кечаси тонгга қадар маъшуқа девори остида туради. Қор ва совуқда қолади. Саҳар намози азонини хуфтон деб ўйлайди. Ўзига келгач, дейди: —эй Муборакнинг номуборак ўғли, сенга уят эмасми? Агар Имом намозда узунроқ сура қироат қилса, толиқардинг. Энди нафсинг ҳавосига тонг отқунча мундоғ азоб тортарсен». Шундан сўнг Абдуллоҳ Муборак тавба қилиб, сулукка берилади. Худди шу нақл бу ерда ҳам келтирилади.
4. Зуҳд — дунё  ва  унинг  лаззатлари  орзуларидан кечиб, тоат—ибодат билан машғул бўлишликни англатади. Машойихлардан Жунайд: «Зуҳд шуки, мулкдан қўл, табъдан дил холи бўлғай». Зоҳид парҳезкор бўлиб, жисмоний халоват ва лаззатлардан сақланиб, дунё, молу жоҳ, ёру ағёрнинг кўпу озига парво қилмайди. Муҳаммад пайғамбар: «Зоҳид шундай кимсаки, дунё яъни, ундаги хайриятларни еганда мўминданми  ё кофирданми  у қўрқмайди»,— деган  экан.
5. Мавлоно Шамсиддин Муидди Уча — XV асрда Жомда  яшаган, суфийлар бошлиғи.
6. Тарж. ар.: кечаси безор.
7. Тарж. ар.: йил бўйи рўзадор.
8. Уҳуд ғазваси — 624 й.да Абу Суфён бошчилигидаги 3 минг яхши қуролланган қўшин Муҳаммадга қарши қўшин тортади. Муҳаммад 700 қўшин билан уларга қарши чиқиб, Уҳуд деган жойда жанг қилади. Жангда Муҳаммад бошидан яраланади ва тош тегиб икки тиши синади. Алининг жасорати билан  мадиналиклар ғалаба қозонадилар. Бу ерда Муҳаммаднинг муқаддас жангда йўқотган икки тиши хотири учун Шамсиддин Муидди ўзининг 32 тишини суғириб ташлагани ҳақида сўз кетади.
9. Кичик Мирзо — Ҳусайни Бойқаронинг эгачиси Оқобегимнинг ўғли. Бобурнинг ёзишича «Бурунлари тағойисига мулозамат қилур эди. Сўнгра сипоҳийликни (ҳукумат хизмати, амалдорлик) тарк қилиб, мутолааға машғул бўлди. Дерларки, донишманд бўлуб экандур». Навоий «Мажолис ун—нафоис»да ёзади: «хўб табълик, тез идроклиқ, шўх зеҳнлик, қавий ҳофизалик йигит эрди. Оз фурсатда яхши толиби илм бўлди ва кўпроқ улум ва фунундин ўз мутолааси била вуқуф ҳосил қилди. Шеър ва муаммони хўб англар эрди, балки кўнгли тиласа айта ҳам олур эрди. Бовужуди бу фазоил дарвешлиқларга мойил бўлиб, Макка зиёрати шарафига мушарраф бўлди». Бу ҳикоят кичик Мирзонннг ана шу дарвешликка мойиллигидан далолат беради.
10. Тарж. ар.:  унга Оллоҳнинг раҳмати бўлсин.
11. Таваккул — Парвардигорга   дилбасталик   ва   комил   эътимод —ишончдир. Бу маърифатнинг камолига боғлиқ мақом бўлиб, валийларга насиб қилади.
12. Тарж. ар.: Оллоҳга таваккал қилсин.
13. Шайх  Ибррҳим     Ситнаба — Иброҳим    Адҳам    саҳобаларидан. Куняси  Абу  Исҳоқ.  Асли  Кирмондан  бўлиб,  Ҳиротда  яшаган, шу боис уни Ҳиротий ҳам дейишган.  Қабри Қазвинда.
14. Қаноат — қисматдан   рози  бўлиш,  нафсдан  воқифликдир.   Озга қонеълик қаноатдир.
15.Мухбири  содиқ — садоқатли  хабар  етказувчи.  Муҳаммад  пайғамбар   (а. с.)га нисбатан қўлланиладиган  ибора.
16. Шайх Шоҳ Зиёратгоҳий — XV асрдаги Хуросон  машойиҳларидан бўлса керак.
17. Тарж. ар.: қаноат қилган азиз бўлади.  
18. Тарж. ар.: тез даволанмайдиган демакдир.
19. Айюб — пайғамбар. Исҳоқ пайғамбарнинг набираси. Ривоятларга кўра Айюбнинг мол-дунёси, Роҳма исмли хотини, бир уй фарзандлари бор экан.У дунё лаззатларидан баҳраманд экан. Оллоҳ уни имтиҳондан ўтказмоқчи бўлади. Молу мулки қўлидан кетади. Айюб сабр қилади. Бир—бир болалари вафот этади, у сабр қилади. Касал бўлади, аъзой баданига яра тошади, ҳатто бу яралар қуртлаб кетиб, азоб беради, у сабр қилади. Роҳма унга меҳрибонлик билан хизмат қилади. Ннҳоят Оллоҳ Айюбга шифо бахш этади, Ҳавран элига пайғамбар қилиб жўнатади. Унга янгидан мол-дунё ва фарзандлар ато қилади. Адабиётда Айюб сабр қаноат тимсоли сифатида тилга олинади. «Айюб сабрини берсин» деган дуо халқлар орасида кенг тарқалган.
20. Тарж. ар.: таъзим [фақат] Аллоҳ амричадир.
21. Тарж.ар.: Шавқат Аллоҳнинг яратганигадур.
22. Тарж. ар.: Аллоҳнннг яратгани.
23. Тарж. ар.: Аллоҳ томонидан яратилган.
24. Хожа  Абдулло   Ансорий — Абу   Исмои   Абдуллоҳ бин Абий Мансур   Муҳаммад   ал—Ансорий — лақаби Шайх ул—ислом (396/1005—06 —481/1088—89), Ориф, ёзувчи, шоир ва донишманд. Жомий «Нафаҳот ул—унс»да ёзишича, қалами остидан чиққан нарсалари ёдида нақшланиб қолар экан. 1000 байт араб шоирлари шерларини ёд билгн. Хожа Абдулло Ансорий Қуръон тазкир ва тафсирида ўзини Хожа Имом Яҳъё Амморниг шогирди ҳисобланган. У соф сунний бўлган 300 минг ҳадисни, минг—минг исноди (далиллар билан) ёддан билган. Асарлари Нақли табақоти суфия», «Қошиф ул—асрор»,  «Муножотнома», «Муҳаббатнома», «Зод ул-орифин», «Қанд ул-соликин, «Қаландарнома», «Ҳафт ҳисор», «Илоҳийнома» ва б. Навоий «Насойим ул—муҳаббат»идаги Ансорийга бағишланган мақола Жомий асаридаги мақоланинг қарийб айнан таржимасидир.
25. Мансур — Ҳусайн бин Мансур Ҳаллож Байзавий Кунияти Абулғайс (857—922). Аттор «Тазкират ул—авлиё»да унинг мақоласидан кўплаб нақллар, кароматлар, қатлининг тафсилотларини келтиради. Унинг «Аналҳақ»ини тушунган тарафдорлари ва рад этган муҳолифларини ном-баном санаб ўтади. Жумладан, Шиблий айтган экан: «мен ва Халлож бир машраб (феъл—атвор, тариқат, дин) данмиз. Лекин мени девоналикка нисбат бердилар, омон қолдим. Ҳусайнни эса унинг ақли ҳалок қилди». Мансур Халлождан «ишқ нима?» деб сўраганларида: «Ўлдирилган, соврулган кун — ишқдир», — деб жавоб берган экан. Аттор Мансурнинг қай тарзда қатл этилишини ёзади: аввал тошбўрон қилинади, кейин қўлларини, сўнг оёқларини, чопиб, бурун, қулоқларини кесиб, кўзларини ўйиб, ташлайдилар. Ҳар бир аъзосидан жудо қилишаркан, Мансур жавоблар бериб турган, жумладан тилини қирқишдан аввал: «Бироз сабр қилинг сўзим бор, деб юзини осмонга қаратиб: Илоҳи, сенинг учун шу ранжни тортаётганларни (яъни, унга азоб бераётганларни) марҳаматингдан маҳрум қилма, уларни шу давлатдан бенасиб этма!» деб илтижо қилган экан. Аттор таъкидлайдики, намозшом пайтида Халложнинг бошини танидан жудо қилар эканлар, у табассум билан боқарди ҳар андомидан «Анал — ҳақ» эшитилар, оққан ҳар томчи қонидан «Оллоҳ» нақши зоҳир бўлар эди», — деб ёзади.   
Жомийнинг «Нафахот ул—унс», Навоийнинг «Насоим ул— муҳаббат» асарларида Мансур Ҳаллож ҳақида мақола мавжуд. Охирида (ҳар икки мақола айнан) Мансур Ҳалложнйнг устоди Абу Амр бинни Усмон Маккий тавҳил (Худонинг ягоналигига ва улуғлигига эътиқод қилиш илми — С. Ғ.)да бир рисола ёзганлиги айтилади. Уни пинҳон тутар экан. Мансур уни яширинча олиб, ошкор қилади. Бу асар нозикликларини тушунмай, эл уни рад этади. Устод Ҳалложни «илоҳи, бировни анга гумонлаким, илик—аёғин кесгай ва кўзин ўйғай ва дорға тортқай, деб қарғаган экан.
Нимаики Мансур Ҳаллож бошига тушган бўлса, устоди дуоси билан бўлди», дейилади.
26. Таважжуҳ — зоҳиран, қалбан бутун борлиғинг билан ҳаққа юз тутмоқликдир.
27. Ризо — тасаввуфда таваккулдан кейинги   мақом   бўлиб, солик
ўз нафси ризосидан кутилиб, Худо ирода қилган, тақдир этган нарсаларга рози бўлади (Ризо қазонинг аччиқлигига нисбатан дилнинг шоҳлигидир).
28. Тарж. ар.: Оллоҳнинг ахлоқларини қабул қилгувчилар, демакдир.
29. Халилуллох — Иброҳим пайғамбарнинг лақаби.
30. Намруд — Иброҳим пайғамбарни ўтга ташлаган подшоҳнинг исми.
31. Ишқ  тасаввуфда  тариқатнинг  энг  муҳим   мақомларидан.  Унга фақат комил инсон етишади. Бу мақомда ошиқда шундай ҳолат юз берадики, у ўзидан бегона, ноогоҳ, замону макондан озод, маҳбуб фироқида куяди, ёнади, унга етишишга интилади.
32. Тарж. ар.: Ҳақиқатда Оллоҳ гўзалдур ва гўзалликни севади, демакдир.
33. Шайх Ироқий — Шайх Фахриддин Иброҳим Ироқий (1213, Ҳамадон —1289, Дамашқ). Ёшлигида Қуръони мажидни ёд олган ва ғоят гўзал қироат билан ўқишни ўрганган. 17 ёшида тасаввуфга майл қилган. Дарвешларга қўшилиб, Ҳиндистонда Закариёйи Мултонийга шогирд бўлган ва унинг қизига уйланган. Макка ва Мадинага сафар қилиб, Бағдодда Шиҳобиддин Суҳравардий суҳбатида бўлган. Куния ҳокими Муъиниддин парвона Тавқон шаҳрида унга хонақоҳ қуриб берган. Шом ва Мисрда ҳам бўлган. Қасида ва ғазаллардан иборат девонида 4800 байт ва Саноийнинг «Ҳадиқа»си пайравида «Ушшоқнома» номли манзумаси бор. Асарлари ишқий ва ирфоний мазмунда. «Ламаот» номли насрий рисоласи ғоят машҳур бўлиб, унга Жомий шарҳ ёзган. Шайх Ироқийнинг қабри Дамашқнинг Солиҳия деган ерида Шайх Муҳйиддин ал—Арабий қабри оёғидадир. Унинг ёнида ўғли Қабириддин ҳам дафн қилинган.
35. Сиддиқ тасаввуфда сўзлари ва ишлари, билиму аҳволи, равишу ниятлари, табиати ва ахлоқи тўғри бўлган кишилардир. Сиддиқлар валоятнинг аъло ва нубувватнинг адно (қуйи) даражасида турадилар.
35. Тарж.  ар.:  қудратли подшоҳ ҳузурида, демакдир.
36. Шайх Абу  Саид Ҳарроз — Аҳмад  бин    Исо  Бағдодий    (ваф. 277/890—891). Уни «Лисон ут—тасаввуф» (тасаввуф тили) деб улуғлаганлар. Асли Бағдоддан, Иккинчи табақа машойихларидан. Лақаби Ҳарроз (пайабзал ямоқчиси). Муҳаммад бин Мансур Тусийнннг шогирди: Зуннун Мисрий суҳбатида бўлган. Тасаввуфда 400 асари борлиги Атторнинг «Тазкират ул-авлиё»сида  қайд этилган.

III қиси
1. Жаъфар — Камолиддин   Жаъфар   бинни Али Табризий (ваф. 1456—58, Бухоро). Шоҳрух замонида камол топиб, Бойсунқур мирзо (1399 — 1434) даврида котиби ва мусаввирларнинг бошлиғи бўлган. Шу боис жаъфари Бойсунқурий деб имзо чеккан. «Сулс», «насх», «риқоъ», «райҳон», «тавқеъ» ва «шикаста» хатларининг мумтози бўлган. Фирдавсий «Шоҳнома»си Низомий «Хусрав ва Ширин»и, Ҳасан Деҳлавий «Девони», Саъдийнннг «Гулистон»и, Ҳофиз девонини кўчирган ва бу мўътабар қўлёзмалар Теҳрон, Париж, Истамбул, Лондон, Ленинград шаҳарларининг нуфузли китобхона ва музейларида сақланади.
2. Азҳар — Азҳар   Табризий   (1422,  Табрез — 1502/03,     Байтул-муқаддас). Жаъфар Табризийнинг шогирди, хаттот Мирали ва Жаъфардан сўнг «Настаълиқ» хатининг учинчи устоди ҳисобланади. «Сулс»ни олий даражага олиб чиққанн сабабли —«усули шашгона» (ситта) устоди ҳам саналади. Жалолиддин «Маснавий»си, ибни Яминнинг «Муқаттот» (қитъалар)и, Низомий ва Хусрав Деҳлавийнинг «Хамса»ларини китобат қилган. Бу нодир қўлёзмалар Теҳрон, Истамбул, Лоҳур, Манчестр, Нью—Йорк шаҳарлари китобхонлари ва музейларида сақланади.
3. Абдулҳай   (1360,   Боғдод —1420,   Самарқанд) — хаттот   ва   мусаввир. Султон Увайсий Жалоирий саройида, Боғдодда яшаган. 1393 й. Темур Ироқни истило қилганда Абдулҳайни Самарқандга олиб келиб, ўзининг тасвир устахонасига бошлиқ қилиб тайинлаган. Унинг «Бат» (ўрдак), «Жанг манзараси» ва «Гулистон» ҳикоятларига чизган расмлари давримизгача етиб келган. Умри охирида иртижоъчи доиралар таъсирида ўз санъатидан воз кечган ва кўп расмларини куйдириб ташлаган. «Насх», «сулс» ва «риқоъ» хатларини гўзал битган. Бу ерда моҳир хаттот сифатида номи келтирилади
4. Моний — Қадимий   афсоналарга   кўра   Румда   яшаган   наққош. Нубувват даъво қилиб, наққошликни ўзининг мўъжизаси деб халойиқни ишонтиришга интилган. «Аржанг» («Аржанг», «Арсанг» номида ҳам учрайди) номли асар ёзган дейилади. Бу асарнинг бир нусхаси Ғазнада мавжуд деган маълумотлар бор. Дейдиларки, Моний «Аржанг»ни бир ғорда сақлаган экан. Ғорнинг деворларига турли—туман гўзалларнинг расмларини ва манзараларини чизган экан. Бу ғорни «Нигористони Моний» деб аташар экан. Мумтоз адабиёт вакиллари (Рудакий, Фирдавсий, Низомий, Навоий ва б.) Монийни буюк рассомнинг тимсоли сифатида талқин қиладилар.
5. Аторид — Уторид — Меркурий сайёраси. Мифологияда  бу юлдуз ёзувчиларнинг ҳомийси ҳисобланади. «Дабир» деб ҳам юритилади. Уторид ҳоким бўлган буржларда туғилганлар зеҳнли, ҳийлагар бўлар эмиш. Дўст юлдузлари — Қамар, душманлари Шамс ва Зуҳра эмиш.   
6. Юсуф Канъоний — Яъқуб   пайғамбарнинг   ўғли,   ҳаёти  ва  қиссаси Қуръони каримда «Юсуф» сурасида келтирилган, лақаби Синодир. Юсуф пайғамбарликка ноил бўлган. У гўзаллик ва эзгулик тимсоли сифатида Шарқ адабиётига кирган. У ҳақда кўп қисса ва достонлар яратилган, жумладан, X асрда Абулмуайяд Балхий Бахтиёрий, Амъақ Бухорий достонларн яратилган. Фирдавсийга нисбат берилган Юсуф ҳақидаги қисса муаллифи Амоний деган шоир эканлиги маълум бўлди: XI асрда бу мавзуъда Масъуд Ҳиравий, Озори Тусий, Масъуд Кумий, Масъуд Деҳлавий, XV — XIX асрларда шоирлар ўнлаб достонлар яратдилар. Туркий забон адабиётларда Али (XII), Ҳамидуллоҳ Чалабий (XI) достонлари ёзилди. Нозим Ҳикмат «Юсуф Канъоний»  номли асар ёзди. Немис ёзувчиси Томас Мани 1926—33 йилларда бу мавзуъда қатор романлар ижод қилди. Ўзбек адабиётида «Юсуф ва Зулайхо» достонини Дурбек ёзган, дейилади. Лекин Афғонистонлик олим Муҳаммад Яъқуб Воҳидий Жузжоний бу достон муаллифинннг номи Ҳомиди Балхий  эканлиги ҳақида  маълумот эълон  қилди.
7. Анкар ал—асвот — а.:  Энг ёқимсиз товуш,  овозни  англатади.
8. Юсуф Андигоний — «Бадиий» тахаллуси билан ёзган шоир. Навоий «Мажолис ун—нафоис»да таъкидлашича, таҳсил учун Самарқандга борганида, у Андижондан келган ва бирга бўлишган. Кейин Ҳиротда яшаган. Навоий унинг яхши шеърлари борлигини, арузни билишлигини, муаммо рисоласи борлигини таърифлайди. «Бирмунча такаббур ҳам бор эди», деб қайд қилиб ўтади. Лекин Юсуф Андижонийнинг овозга алоқадор жиҳати ҳақида тазкирада сўз келмайди. Бинобарин, бу ерда Навоий нимани кўзда тутаётганини аниқлаш мумкин. Балки шоир чиройли овоз билан шеър ўқиган, балки хушовоз хонанда бўлгандир.
9. Салмон — қаранг: шу китоб 25—б.; 35—изоҳ.
10. Жоруллоҳ — бу  ном   билан    Маҳмуд    Хоразмий — Абулқосим Маҳмуд бин Умар Замаҳшарий (467/1074 — 538/1143 — 44) Асли Хоразмнинг Замахшар шаҳридан адабиёт ва луғат илмида катта ишлар қилган олим, маълум муддат Каъба мужовири (Каъба ёнида яшаган) бўлгани учуи Жоруллох (оллоҳнинг қўшниси) лақаби билан машҳур бўлиб кетган. Бир оёғидан айрилган эканлиги ҳақида маълумотлар бор. «Кашшоф», «Асос ул—балоға», «Муқадима дар луғат» каби асарлар ёзган.   
11. Бу ерда  Навоий Замахшарийнинг «Кашшоф» (кашф қилувчи, очувчи, тушунтирувчи, маънодор, пухта) асарини намуна сифатида келтирмоқда.
12. Тарж.   ар.:   У   ягонадур   ва   унинг  шериги   йўқдур. Оллоҳдан  ўзга илоҳ йўқдир.   
13. Жилла жалолаҳу умма ва умма навалаҳу ва ло илоҳа ҳайраҳу — а.:   Буюклиги яна ҳам юксалиб, неъматлар   умумий бўлсин. Ундан ўзга илоҳ йўқ.
15. Тарж.  ар.: Оллоҳ санга қандай яхшилик қилса, сен ҳам бошқаларга шундай яхшилик қилгин.   
16. Нуҳ — пайғамбар.   Ривоятларга   кўра,   одамларни   имонга   даъват қилиб мақсадига эриша олмай саросимага тушган Нуҳга «Кема яратгил», — деб ваҳй келади: кема тайёр бўлган тўфон аломатлари кўринади. Нуҳ оиласи, бир қанча мўминлар ва ҳар тур ҳайвондан бир жуфтдан олиб кемага чиқади. Унинг ўғли Ём «мен тоққа чиқиб, қутилиб қоламан», — дейди. Кема даҳшатли далғалар орасида сузиб юради.
Ниҳоят, Оллоҳнинг қудрати билан  бўрон тўхтайди. Олам бошқа олам бўлади. Нуҳнинг уч ўғли Сом, Ҳом ва Ёфасдан инсонлар яраладилар. Нуҳни иккинчи Одам деб таърифлайдилар. Нуҳ 1000 ёки 250 й. яшаган эмиш. Шунинг учун халқ орасида «Нуҳ умри» деган тушунча кенг тарқалган.
Адабиётда Нуҳ умри, тўфонларга бардош берган ошиқ, тўфон эса ошиқнинг, кўз ёши сифатида қаламга олинган. Бу ерда Навоий Нуҳ умрича умрим бўлса ҳам давр аҳли бевафоликлари ва замон хайли беҳаёликларини ёзиб тугатишим маҳол, — демоқда.
17. Луқмон — Шарқ халқлари  орасида  Луқмони ҳаким  номи билан машҳур асли ҳабаш бўлиб, Довуд пайғамбар замонида яшаган экан. У кимнингдир солиҳ қули бўлган, кейин озод қилинган, деган ривоятлар ҳам бор. Кўп билимларни айниқса, табобатни яхши билган Луқмон умри охирида ақлдан озган экан. Жомий «Нафаҳот ул-унс»да «Шайх Луқмон Сарахсий» деб мақола беради ва унинг дунёдан ўтган чоғида машҳур шайхлардан Абу Сайд Абул Хайр ва Абул Фазл  Ҳасанлар  тепасида  бўлганларини ёзади.
Жомий Луқмоннинг «Илоҳи, подшоҳларнинг қуллари қариб қолганда, уни озод қиладилар. Сен азиз подшоҳсан, мен сенга бандиликда қаридим, озод қил», — деб илтижо қилганида, ғойибдан «Эй Луқмон» сени «Озод қилдим» деган нидо келган. Унинг озодлиги шунда эдики, ақли олинган эди», — деб ёзади. Бу ерда Навоий Луқмоннинг оддий бир қул бўлганн ҳақ инояти билан ҳаким ва набийликка ноил қилинганига диққатни қаратади.
18. Тарж.  ар.:  яхшилик қанотлари йўқ бўлмайдиган ва йўқ бўлмайди.
19. Тарж.  ар.:  Тоқат  қилиб бўлмас  нарсадан қочиш.
20. Тарж. ар.:  Сенга  буйруқ қилингандек тўғри бўл.
21. Тарж. ар.: Қаноат қилган азиздур.
22. Тарж. ар.: Ярамасликлар онаси.
23. Тарж. ар.:  Икки дунё  (бу ва нариги дунё)да муқаддас — шариф инсондир.
24. Тарж. ар.: Ифлос бўлмоқ.
25. Тарж. ар.: Оллоҳ таоло уларнинг руҳларини муқаддас қилсин.
26. Шайх Боязид Бистомий — Тайфур бин Исо бин одам  бин  Сарушон (ваф. 280/873—74) улуғ машойихлардан, буюк авлиёлардан. Жомий биринчи табақага мансуб, деб ёзади. Жунайд Боязид ҳақида: «Бизнинг орамизда Боязид малоикалар орасида Жаброил кабидур», — деган экан.
Аттор «Тазкират ул—авлиё»да Боязнд Бистомнй ҳақидаги макрлатларда 125 нақл, каромат ва ҳикматлар. Шайх Боязиднинг меърожи, «ҳамд», «Шайх Боязиднинг муножати» деб номланган алоҳида боблар беради. Навоий бу ерда пир иршодидан четга чнқиш солик учун хатарли,  деган  тушунчанинг  исботи  учун  Боязид  Бистомий ҳақидаги бир нақлга эътиборни тортади.
27. Ҳорун  ар—Рашид   (763  ёки  766,  Боғдод — 809, Тус)    аббосийлар  сулоласинннг   бешинчи халифаси.    Унинг  даврида  деҳқончилик,   ҳунармандчилик,   тижорат,   илм—фан   ва   маданият равноқ  топган.   «Минг  бир   кеча»даги    нақлу    ривоятларда у адолатли ҳукмдор сифатида тилга олинади.
28. Шайх  Баҳлул — Ҳорун   ар—Рашид   даврининг   машойихларидан, замона алломаси Умар Куфийнинг ўғли бўлган. Ўзини девонавашликка солиб, жамият норасоликлари ва аъёну ашрофлар риёкорлигини фош этиб юрган. Лекнн Шайх Баҳлулнинг жунуни бор, деб уни жазолашмас эканлар. Навоий Ҳорун ар—Рашид билан Баҳлул орасидаги бир суҳбатни шукр ва қаноат бобидаги ўз ўгитларига мисол тарзида келтиради.
29. «Хуш» сўзининг арабча ёзилишидаги ҳарфлар йиғиндисидан «абжад ҳисоби» билан 906/1500 — 1501  й. чиқади.