Ҳар бир халқнинг тарихий, маданий-миллий қиёфасини аниқ белгиловчи улуғ шоҳлари, буюк олимлари, йирик адиб ва шоирлари бўлади. Инсониятнинг абадиятга мансуб ана шундай буюк фарзандлари сафида Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳам ўз ўрнига эга. Кишилик тарихида Бобурчалик шахсий имкон, иқтидор ва фазилатлари беқиёс кишилар жуда кам учрайди.

Бобур — буюк подшоҳ, мумтоз шоир, назариётчи адабиётшунос, фақиҳ, тилшунос, санъатшунос, этно­граф, ҳайвонот ва наботот оламининг билимдони сифатида кўпқиррали фаолият ва ижод соҳиби эди. Биргина «Бобурнома» унинг йигирмадан ортиқ соҳаларга қизиққанлигига яққол мисолдир.

Шоҳ Бобур

Бобур, биринчи навбатда, шоҳ, бобурийлар сулоласининг асосчиси. Балки, бобурийлар жаҳон тарихида энг узоқ йиллар(332 йил) ҳукмронлик қилган сулола бўлиб чиқар...

У подшоҳ сифатида лашкар тортиб шоҳларга хос мағлубиятларнинг аччиқ аламларию зафарларнинг улуғвор нашидаларини суришни кўп маротаба ўз бошидан кечирди. Отаси сингари улуғ ҳимматли ва олий мақсадли шахс бўлганлигидан Фар­ғона вилоятини кичик жой деб ҳисоблаб, Самарқандга интилди. У ерда Шайбонийхондан енгилиб, Кобулга келди ва кейин Ҳиндистондек бепоён йирик мамлакат ҳукм­дорига айланди.

Буюк шоҳ Бобур Ҳиндистонда темурийларга хос улуғ бунёдкорлик анъаналарини давом эттирди: муҳташам қасрлар тиклаш, ариқ-каналлар қазиш, боғ-роғлар бунёд этиш, адабиёт, илм-фан ривожига ҳомийлик қилиш, элни адолат билан бошқариш сингари фазилатлар кейинчалик Ҳиндистоннинг буюк фарзандлари томонидан чинакам ижобий баҳоланди. Ҳиндистоннинг донишманд фарзанди, буюк давлат арбоби Жавоҳирлаъл Неҳру ўзининг «Ҳиндистоннинг очилиши» ва «Жаҳон тарихига бир назар» асарларида Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳақида самимиятга тўлиқ ушбу фикрларни изҳор этган:

«Бобур — дилбар шахс. Уйғониш даври ҳукмдорининг ҳақиқий намунасидир. У мард ва тадбиркор одам бўлган.

Бобур ўта маданиятли ва жозибали инсонлар орасида энг етук инсонлардан бири эди. У мазҳабпарастлик каби чекланишдан ва мутаассибликдан йироқ эди... Бобур санъат ва, айниқса, адабиётни севарди».

Бугун Ҳиндистоннинг Панипат шаҳрига борган киши Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг Султон Иброҳим Лўдий билан бўлган тарихий музаффарона жанги манзараларини шаҳарнинг очиқ осмони остидаги музейда кўраркан, улуғ ҳинд халқининг Бобурга нисбатан ҳурмат-еҳтироми кучлилигига амин бўлади. Ёки Бангладеш пойтахти Дакка шаҳрини кезган киши «Лаъл­боғ-қалъа» тарихий музейига кириб Бобур ва бобурийларга бағишланган хоналарни кезаркан, Бобур ва унинг ворисларига тегишли кийимлар, уй-рўзғор буюмлари, ҳарбий қурол-аслаҳалар, Устод Алиқули қуйган тошотар тўплар, милтиқлар — туфаклар, совут, қилич-қалқонлар, дубулға, от кежимларини(ўқ ва қилич зарбасидан ҳимоя қилувчи ёпинчиқлар), ўша давр кишиларини ўз замонлари либосларида томоша қилган киши Ҳиндис­тон ва Бангладеш халқларининг Бобур ва бобурийларга бўлган ҳурматларини ёрқин тасаввур эта олади.

Бу мозийгоҳда бўлган адиб Қамчибек Кенжа «Андижондан Даккагача» номли сафарномасида ҳаяжонини яшира олмай ёзади: «Ҳиндистон ва Покистон шаҳарларида кўп мозийгоҳларда, жумладан, Ҳайдар­ободдаги машҳур Соларжанг, Лоҳурдаги миллий музейларда бўлган эдик. Лекин Шарқ оламининг олис бир четида фақат ва фақат бобурийлар ҳаёти, уларнинг подшолик фаолиятига оид ягона, махсус музейни кўрамиз, деб сира ўйламовдик».

Ҳиндистон ва Бангладешда Бобур ва бобурийлар салтанати шунчалик қадрланишидан Бобур ва ворисларининг подшоликлари бу юртларда хайрли чуқур из қолдирганлиги маълум бўлади.

«Бобурнома»нинг котиби Бобурнинг улуғ подшоҳларга хос саккиз шахсий фазилатини қайд этган: «Ва маҳолдурким, ул подшоҳи қобилнинг яхшилиғларини айтган билан ва битиган билан тугангай. Лекин мужаммал буким, секкиз сифати асил анинг зотиға муттассил эди: бириси буким, нажҳати баланд эди; иккимчиси, ҳиммати аржуманд эди; учимчиси, вилоят олмоғ; тўртумчиси, вилоят сахламоғ; бешумчиси, маъмурлуғ; олтимчиси, рафоҳият нияти Тенгри таоло бандалариға; еттимчиси, черикни кўнгли(ни) қўлға олмоқ; секкизимчиси, адолат қилмоқ».

(Матн табдили: «У қудратли подшоҳнинг яхшиликларини айтган билан ва ёзган билан тугатиш маҳолдир. Лекин қисқаси буки, саккиз асл сифат унинг зотига хос эди: бири буким — иқболи баланд эди; иккинчиси — ҳиммати юксак эди; учинчиси — вилоят олмоқ; тўртинчиси — вилоят сақламоқ; бешинчиси — маъмурлик; олтинчиси — Оллоҳ бандаларига фаровонлик нияти; еттинчиси — лашкар кўнглини қўлга олмоқ; саккизинчиси — адолат қилмоқ».)

Буюк тарихий сиймо сифатида Бобур шахси Европа ва АҚШ шарқ­шунос-тарихчи олимлари диққат-еътиборини ўзига жалб этган. Инглиз тарихчиси Эдуард Ҳолден, аввало, Бобурни машҳур Юлий Сезар билан қиёслашни лозим топади: «Бобур феъл-атворига кўра Сезарга қараганда севишга арзигуликдир. Унинг манглайига юксак фазилатли инсон деб битиб қўйилган».

Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг болалик ва ўсмирлик йиллари ҳақида роман ёзган «Бобурнома»нинг инглиз таржимони Уилям Эрскин Бобурни Осиё подшоҳларига қиёсан шундай баҳолайди:

«Саховати ва мардлиги, истеъдоди, илм-фан, санъатга муҳаббати ва улар билан муваффақиятли шуғулланиши жиҳатидан Осиёдаги подшоҳлар орасида Бобурга тенг келадиган бирорта подшоҳ топилмайди».

Бобур — соҳибдевон соҳир шоир

Бобур шуҳратда даҳо Алишер Навоийнинг ёнида турадиган мумтоз сўз санъаткори, шоир ва адибдир. Бадиий маҳорат бобида бирор ўзбек шоҳ ва шоири Бобур билан беллаша олмайди. Шеърият учун хос бўлган бир неча заруратлар: нуктапардозлик(янги фикрлар айта олиш маҳорати), жозибали бадиий санъатлардан меъёрида усталик билан фойдаланиш сеҳргарлиги ва эҳтирос жўшиб турган рангин туйғулар тал­қини бобурона самимий шеърият фазилатларидир. Бунинг устига унинг мумтоз шеъриятга дадил киритган таржимаиҳоллик хусусияти ҳам Бобур шеъриятини алоҳида нурлантириб туради. Ана шу кейинги хусусият шоирнинг ватанпарварлик туйғуларига жон бағишлайди. У она шаҳри, Ватани соғинчларини шеърда ифодалар экан, Ҳиндистон шаҳаншоҳи беихтиёр ўзининг андижонлик ғариблигига китобхон эътиборини тортади:

Шоирона юртсеварлик, ватанфидойилик Бобур шахсида шунчалик тантана қиладики, буюк император Бобур энди Андижондан йироқликни, гарчи бу мартаба Ҳин­дистон тахти бўлса ҳам, қисматдаги юз қаролиғ, деб ҳисоблайди:

Шеър таъсирчанлигини таъминлаган фикрий кашфиёт: толесизлик, жонга бало орттиришлик, хато қилишлик, юзи қаролик — буларнинг ҳаммаси ўз юртидан бош олиб кетишда, ғарибликни бўйинга олишдадир.

Кечагина Бобур ўзининг Кобулга ташрифи вақтинчалик экани, ҳамишалик(муқим) эмаслигига иқрор бўлган эди:

Ҳеч бир шоир Ватандан йироқлик фожиасини Бобурчалик кўптомонлама ва таъсирчан ифодалай олмаган бўлса керак.

Бобур ғазалларининг асосий мавзуси ошиқона эҳтирослар, муштоқликлар, ёлворишлар, изтироблару куйиб-ёнишлардир.

Ошиқнинг маҳбубага илтижоси талқинида тазод усулида йигит юзининг кузги япроқдек сарғишу, сулувнинг лола юзи қирмизилигига диққат тортилгани таъсирчан:

Ошиқона муносабатларнинг Бобур топган ажабтовур зиддиятига қойил қолмасликнинг иложи йўқ: ошиқнинг маҳбубаси айрилиғига сабр қилиши жуда мушкул. Бироқ учрашувда — висолда ҳам уларнинг чиқишмоқликлари бундан-да мушкулроқ:

Чунки:

Шеърда нур ва соялар жилваси, яъни маъно жиҳатидан қарама-қарши сўзларни қўллаш таъсирчанликни таъминловчи омиллардан бўлиб, буни тазод(зидлов) санъати дейилади. Одатда, байтда бир-бирига зид маъноли икки сўз ушбу санъатнинг мисралардаги кўрсаткичи бўлади.

Бобур тазод санъатидан фойдаланишда маҳорат кўрсатиб, зид маъноли икки сўзни эмас, тўрт сўзни эмас, олти сўзни бир байтда қарама-қарши маъноларда тиза олади:

Байтдаги ўзаро зид маъноли тазод кўрсаткичларини тизиб кўрайлик:

рафиқ — рақиб;

меҳр — жавр;

вафо — жафо.

Ошиққа жафокор, рақибга лутф-марҳаматли офатижон маҳбубанинг феъл-атвори ана шундай зидлов усулида бир байтдаёқ ойдинлашади.

Алишер Навоий бадиий тасвир воситаларидан ийҳом санъатининг «хосса маъно» ифодаловчи унсурлигини қайд этган эди. Бобур шеърияти байтда бир ёки икки сўзни икки маънода қўллаш санъати бўлган ий­ҳомга жуда бойдир. Чунончи, унинг қуйидаги байтида «сўрорим бор» бирикмаси сўрамоқчиман ва сўрмоқчиман маъноларида қўлланган:

Бугина эмас, ҳатто таржимаиҳоллик хусусияти сингдирилган ушбу рубоийнинг тўртинчи мисрасини қуйидагидек тўрт хил талқин қилиш мумкинки, Бобурнинг ўзи қайси мисра маъносини назарда тутгани китобхонга жумбоқлигича қолади:

Зеро, мумтоз адабиётнинг мумтозлиги ҳам сўз, бирикма ва мисраларнинг турфа маъно товланишлари ва кўпмаънолилиги, ўқувчини фикр юритишга рағбатлантириши билан изоҳланади.

Маълумки, Бобур фарзандларининг оналари Гулрухбегим ва Моҳимбегим эдилар. Шунинг учун рубоий сўнгги мисрасининг қолган уч мазмунини юзага чиқаришга уриндик.

Ҳарфий бадиий тасвир воситаларидан жозибалиси ва мураккаброғи истихрож санъатидир. Буни тасаввур этиш учун аввал оддий истихрожга Бобур ижодидан мисол келтирайлик:

Ошиқ севгилисининг қоматини алифга, қошини ё ҳарфига ўхшатиб, уни «ой» деб даъво қилмоқда. Зотан, алиф, ё ҳарфларидан ой сўзи ҳосил бўлади...

Энди ҳарф айтилмайдиган мураккаб истихрож қатнашган байт намунасини кўрайлик:

Адабий анъанага кўра оғиз «мим» ҳарфига, зулф «лом» ҳарфига ва қад — «алиф» ҳарфига ўхшайди. Ана шуни назарда тутган ҳолда ҳарфларни тизсак, эски ёзувда матндаги «малол» сўзи ҳосил бўлади.

Кўпинча мутахассислар ҳам истихрожнинг бу турини ҳадеганда ил­ғайвермайдилар. Чунки ҳозирги байтда таҳлилчи диққатини аввало оғизни ғунча, зулфни райҳон, қаднинг сарвга ўхшашлиги системаси ўзига тортади ва у беихтиёр байтдан лаф ва нашр санъатини кузатади.

Ғазалларининг асосий қисми ўта содда, мислсиз маҳорат билан битил­ган саҳли мумтанеъ маҳсулидир:

Саҳли мумтанеъ — кўринишидан осон, жўнгина туюладиган, аслида эса, бундай ёза олиш жуда мураккаб бўлган антиқа баён услубидир. Бу услубни биз Бобур ва Машраб ижодидагина кузатамиз, холос. Юқоридаги ғазал бичими киши эгнида таранг турадиган нафис устки кийимни эслатади. Анъанавий ташбеҳ бичим таранглиги туфайли ўзгача таъсир кучига эга бўлади. Қисқа мисраларнинг ички қофиялар билан таъминлангани, уларнинг ҳар бирини яна икки бўлакка бўлади. Натижада байт тингловчида тўртлик каби таассурот қолдиради. Бу эса жарангдорликни янада кучайтиради:

Шу биргина байтнинг поетик фазилатларини бир дафтар қилиб шарҳласа арзийди. Иккитагина мисрада яратилган маъшуқа тимсоли феъл-атворининг кўпқирралилигига эътибор берайлик. Янгича поетик шакл мўъжиза содир этиб, анъанавий фикр­ларга янгидан жон ато этган, залвор берган, оҳорли қилган. Улкан полотно миниатюрага нисбатан таъсирчан эканлиги санъатшуносликда маълум. Аммо Бобур шу таъсирчанликни тескари амалиётда юзага чиқарган.

Улкан полотно — достонлардаги тасвирни жажжи байт — миниатюра ҳолатига келтириб мўъжиза яратган.

Шу биргина байтда шоир ишвада қудратли, ғамза қилиш(кўз сузиш)да устоз даражасидаги, жабрнинг кўз кўриб-қулоқ эшитмаган хилларини ошиқ бошига сола оладиган, зулмни моҳирлик билан ўтказа оладиган маҳбуба сиймосини ярата олган.

Бобур жозибали мумтоз ғазаллар ижодкоригина эмас, у рубоий жанрида ҳам ўз шахсий услубини намойиш эта олган улкан санъаткордир. Ўзбек мумтоз адабиётининг рубоий жанри ривожида Бобурнинг ўрни алоҳидадир.

Фалсафий ва тасаввуфий рубоийчиликда Умар Хайём форс адабиётида пешво бўлганидек, Бобур ўзбек адабиёти рубоийчилигида икки жиҳатдан: рубоийларининг кўплиги ва рубоийга таржимаи ҳолга доир деталларни сингдиргани билан бош­қа мумтоз шоирларимиздан устун туради.

Бобур бу кичик лирик жанр намуналарида ўз исми, гоҳ вафодор хотинлари — Моҳимбегим ва Гулрухбегим, гоҳ ўғли Комрон, гоҳ хушовоз ҳофизи Руҳдамнинг исми шарифларини муҳрлаган. Шуниси эътиборлики, Бобур рубоийларининг мавзулари ғоят хилма-хил. Фалсафий, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий-таълимий, диний-тасаввуфий, севги-муҳаббат, дўстлик-тотувлик, ҳаётга муҳаббат, ёру диёр, нифоқ ва ноиттифоқлик, жўмардлик ва тантилик, ҳаётдан тўйиб кетиш ва далли-девоналик сингари талқинлар маънавий теранлигию табиийлиги билан ўқувчини мутолаага мойил этади.

Таъбир жоиз бўлса, айтиш мумкинки, «Вақоеъ»(«Бобурнома») Бобур саргузаштларининг воқеий тарихий лавҳаларидан иборат бўлса, унинг рубоийлари ана шу қомусий асарга ўзига хос иловадир. Зотан, «Бобурнома» воқеалар баёни бўлса, рубоийлар ўша воқеалар иштирокчиси Бобурнинг ҳис-туйғулари ғалаёни ифодасидир.

Таржимаи ҳолнинг рубоий ёки ғазалга дахли бадиий матнга ҳужжатлилик бахш этади; ҳужжатлилик эса умумийликдан кўра таъсирчанликда устунлик қилади. Чунки китобхон умуман лирик қаҳрамондан кўра, Бобурнинг ўзини юракка яқинроқ олади.

Шуниси диққатга сазоворки, муайян рубоийда, юзаки қараганда, таржимаи ҳолга доир ҳеч қандай белги кўринмайди. Агар биз унга адабиётшуноснинг ўткир кўзи билан боқиб, тадқиқ эта бошласак, у рубоийнинг кимга аталгани ва унинг исботини ҳам манзур этишимиз мумкин. Чунончи, Бобурнинг:

рубоийсини ўқиганимизда гап ким ҳақида бораётганини аниқ билмаймиз.

Ўйлаймиз: у қандай буюк шоир эканки, дунёда то шеър оти бор экан истеъдодли шоиру адиблар унинг шеърларига мафтун ва шайдо бўладилар?

Бобур — қаттиққўл адабиётшунос. У кимни бундай улуғ мақтовлар билан сийламоқда?

«Бобурнома»даги қуйидаги сатрларни кўз олдимизга келтирамиз:

«Алишербек назири йўқ киши эди. Туркий тил била то шеър айтубтурлар, ҳеч ким онча кўб ва хўб айтқон эмас...»;

«Бу иккинчи навбат Самарқандни ол­ғанда, Алишербек тирик эди. Бир навбат манга китобати ҳам келиб эди. Мен ҳам бир китобат йибориб эдим, орқасида туркий байт айтиб, битиб йибориб эдим».

Балки, Бобур ёзган мактуб варағининг «орқасида байт айтиб, битиб йибор»гани шу рубоийдир?

Исботи шуки, оламдаги бирор шоир «Мен гавҳарга денгизни жойлаганман» демаган. Алишер Навоий эса ана шу гапни айтган:

Бобур юқоридаги байтда даҳо устознинг ушбу байтига ишора қилиб, талмеҳ санъатининг риёзий намунасини қўллаган. Демак, рубоий Алишер Навоийга аталган бўлиши мумкин экан...

Бобур – адабиёт назариётчиси

Бобур шоиргина эмас, йирик адабиёт назариётчиси ҳамдир. Шеършуносликда аруз вазни масаласи ҳамиша асосий ва долзарб бўлган. Нега шоҳ Бобур бу соҳага жуда қизиқади? Гап шундаки, шеъриятда кўп вазн қўллаш ҳодисаси муайян маънода шу адабиёт нуфузи ва савиясини белгилайди.

Ҳатто Ҳусайн Бойқаро девонидаги ғазаллар бир вазнда ёзилганини махсус қайд этар экан, бу ҳолни Бобур ижобий ҳодиса деб қарамаган.

Бобургача ўзбек тилида аруз илмига доир икки рисола ёзилган. Биринчиси — Шайх Аҳмад бин Худойдод Тарозийнинг «Фунун ул-балоға»(1436/37) асари бўлиб, бундаги тўрт илмнинг бири аруздир.

Иккинчиси — Алишер Навоийнинг «Мезон ул-авзон» асаридир. Бу рисолада 140 вазн ҳақида илмий маълумот берилган.

Навоийнинг «Фунун ул-балоға» асаридан хабари бўлмаган кўринади. Бобур ўзбек тилидаги арузшуносликнинг бу манзарасидан яхши хабардор бўлгани учун ундан қониқмаган ва бу соҳага ҳисса қўшишга шайланган.

«Бобурнома»ни кўчирган котиб Бобурнинг аруз рисоласи номини «Муфассал» деб кўрсатади. Дарҳақиқат, Бобур бу рисолани шундай ёзганки, унда асл, фуруъ ва зиҳофлар юзасидан ишлаб чиқилган 537 вазн миқдорига аҳамият берилса, тадқиқотнинг бежиз «Муфассал» деб аталмаганига амин бўламиз. Ушбу маълумот келгусида Бобурнинг аруз рисоласи номини турли нашрларда ва мактаб адабиёт дарс­ликларида «Муфассал» тарзида эълон қилинишини тақозо этади...

Бобур — фиқҳ олими

Фиқҳ — мусулмончилик фарз ва суннатлари ҳақидаги амалий низом илмидир. Бобурнинг нега бу соҳага қизиққанини унинг исми шарифи маъно-мазмунидан мушоҳада қилсак мақсадга мувофиқ бўлади. Зотан, исм ва унинг маъноси инсоннинг феъл-атвори ёки умрбод фаолиятининг мазмунини белгилайдиган муҳрдир.

Биз «Заҳириддин Муҳаммад» — унинг исми, «Бобур» адабий тахаллуси деб мулоҳаза юритамиз. Аслида эса, Мирзо Олим Мушрифнинг «Ансоб ус-салотин фи таворихи хавоқин»(«Султонлар насаблари ва хоқонлар тарихи») номли тарихий асари ва Бобурнинг қуйидаги рубоийсига қараганда учала сўз ҳам шоҳ ва шоиримизнинг исми шарифидир:

Сабоҳат Азимжонова ва Азиз Қаюмов уч жилдлик Бобур «Асарлар»­ининг И жилдида ушбу рубоийни шу тарзда манзур этганлар. Нашрга тайёрловчилар китобхон исм маъносига аҳамият берсин, дея шундай қилишган. Чунки рубоийнинг аслияти қуйи­дагича кўчирилмоғи керак эди:

Мирзо Олим Мушрифнинг «Ансоб ус-салотин фи таворихи хавоқин» номли тарихий асари маълумотларига қараганда, Умаршайх мирзонинг тўнғич ўғлига бу исм­ни Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор қўйган. Исм сўзларининг шарҳига келсак: Заҳири дини Муҳаммад — Муҳаммад динининг таянчи, посбони, демакдир. Бобур — бабр(шер)сифат, шердек деган маънога моликдир.

Шунинг учун ҳам Заҳириддин Муҳаммад Бобур бир умр шариатпаноҳ ҳукмдор бўлиб яшади; шариатга амал қилди; шаръий ҳукмлар берди ва фиқҳга оид «Мубаййин»(баён этилган) номли асар ёзди. Ушбу китобда муаллиф фарзанд­лари билиши зарур бўлган фарз асосларини(имон, намоз, рўза, закот, ҳаж) ўташ масалаларини шеърий усулда бутун муфассаллиги билан баён этди.

Бобур ёзади:

Матннинг охирги мисрасидаги ийҳом сўз ўйини(ҳумоюн, Ҳумоюн)да исм келтирилган бўлса, демак, «Мубаййин» валиаҳд фарзанди Ҳумоюн мирзога бағишланган бўлиб чиқади. Агар ундан кейинги байтдаги сўз ўйини(Комрон, комрон)да атоқли от инобатга олинса, балки бу рисола ўғли Комрон мирзога атаб ёзилгандир, деб тахмин қилиш ҳам мумкин:

ХХ асрда «Мубаййин» таркибидаги «Китоб уз-закот», «Китоб ул-ҳаж», «Китоб ус-салот» қисмлари алоҳида китоблар ҳолида бир неча маротаба нашр этилган эди. Ниҳоят, «Мубаййин» тўлалигича профессор Саидбек Ҳасанов томонидан 2000 йили нашр этилди.

ХВИ асргача фиқҳга оид асарларнинг асосан араб ва форс тилларида битилганини инобатга олсак, эл устида турган Бобурнинг ўз миллатдошлари — ўзбеклар тушунадиган тилда бундай асарлар яратгани нақадар муҳим ва долзарблигини аниқроқ тасаввур этиш мумкин.

«Бобурнома» котиби бу ҳақда: «... маснавий китоби ҳам борким, оти «Мубай­йин»дур» деб маълумот берар экан, ҳаяжонини яшира олмай мақтовга ўтади: «Тил билур доно халқ орасида анингдек лато­йиф(ажойиб китоб) йўқтур».

Бобур — бадиий таржимон

Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор ва уларнинг фарзанду невараларига ҳурмат-еътибори катта бўлган. Хожа невараларидан икки киши Бобур хизматида бўлган. Айниқса, Хожа Калоннинг Бобур билан қадрдонлиги бир умрлик хизмати билан изоҳланади.

Бобур Хожа Убайдуллоҳ Аҳрорнинг форс тилида насрда ёзилган «Волидия» асарини шеърий усулда ўзбек тилига таржима қилган. Хожа Убайдуллоҳ бу асарни оталарининг тавсиялари билан ёзган:

Бобур ота сифатида бу асардаги ота тилидан фарзандга айтилган диний-тасаввуфий ўгитларни ўз фарзандларига етказиш учун ушбу китобни назмда она тилига ўгирган.

Нега насрда эмас? Чунки назмни хотирада сақлаш имкони каттадир. Қолаверса, назмнинг ҳурмат ва эътибори насрга нисбатан жуда юқори ҳисобланган.

Таржимон таржимани бошлаш ва охирига етказиш сабабини «Вақоеъ»да шундай баён этади(матн табдили): «Жума куни, ойнинг йигирма учинчисида баданимда иситма зоҳир бўлди. Шундай бўлдики, жума намозини масжидда қийналиб ўқидим. Эртасига пешин намозини эҳтиёт юзасидан китобхонада бироз муддатдан сўнг ўқидим. Индини, якшанба куни яна иситмам чиқди, озроқ титрадим.

Сешанба кечаси, сафар ойининг йигирма еттинчисида ҳазрат Хожа Убайдуллоҳнинг «Волидия» рисоласини назм қилмоқ фикри кўнглимга келди. Ҳазратнинг руҳига илтижо қилиб, кўнглимдан кечирдимки: агар бу манзума ҳазратга маъқул бўлса, худди «Қасидаи Бурда»нинг қасидаси маъқул бўлиб, соҳиби фалаж касалидан халос бўлгани сингари, мен ҳам бу хасталикдан фориғ бўлсам, назмим қабул қилинганига шу далил бўларди. Ушбу ният билан... рисолани назм этишга киришдим. Ўша кечанинг ўзида ўн уч байт ёздим. Худди ата­йин келишилгандек, ҳар куни ўн байтдан кам битилмас эди. Дарвоқеъ, бир кунгина бу иш қилинмади. Ўтган йили ва балки ҳар гал бу хасталикка чалинганимда, ақалли бир ой, қирқ кун оғрирдим. Тангри инояти билан, ҳазратнинг ҳимматидан, пайшанба куни, ойнинг йигирма тўққизинчисида бирозгина иситмаладим, кейин мутлақо тузалиб кетдим. Шанба куни, раби ул-аввал ойининг саккизинчисида рисола сўзларини шеърга солиш ниҳоясига етди...».

«Волидия» рисоласи инсон ихтиёри ва фаолиятини Оллоҳ билан боғлаш, унигина зикр этиш, сўзи(«Қуръон»)ни ёдлаш ва айтишни тавсия этувчи, инсоннинг ҳаётий фаолияти, еб-ичиш, маишатда ўртачаликка чорловчи панднома, насиҳатномадир. Шунинг учун ҳам гарчанд асар шеърга солинган бўлса-да, матнда асосий диққат шоирона сеҳрсозлик эмас, балки Хожа насиҳатларини китобхонга аниқ етказишга қаратилади.

Шундай бўлса-да, шеър сеҳрига қизиқувчилар, бадиий унсурларга аҳамият берувчилар учун асар бошидаги бир байтдаги лафзий ва маънавий тасвир воситаларини кузатамиз. Оллоҳ ҳамдидан:

Ижодкор лафзий санъатлардан такрорнинг беш-олти хилидан фойдаланган. Чунки такрор санъатлари таъкид ва таъсирчанлик унсурларидан ҳисобланади. Аввало байт бошидаги ва охиридаги остин ва устин икки сўзга аҳамият берайлик.

Биринчи мисрада қатнашган «тил» ва «бил» сўзлари иккинчи мисрада ўрин алмашиб такрорлангани туфайли тарду акс санъати қўлланилган.

Байтни бошлаган сўз(«тил») байт охирида такрор келса(«тил») тасдир санъати бўлади.

Биринчи мисра охиридаги сўз(«бил») такрори билан иккинчи мисра бошланса тасбе санъатидан даракдир.

Байтнинг боши ва охиридаги сўзлар ўртага олган сўзларга аҳамият берамиз: «анинг ҳамдида қосирдур» сўзлари ҳар икки мисрада қофия олдидан такрорланмоқда. Бу усул ҳожиб санъати намунасидир.

«Тил» ва «бил» сўзларининг байт бошидаги оҳангдошлиги музораа санъати иштироки туфайлидир. Байтдаги фикрни «бил» деб буюриш эса амр санъатидан даракдир.

Тилнинг Оллоҳ мақтовида(ҳамдида) восита эканлиги ва айни пайт­да қосирлиги — тегишлича мақтовга яроқсизлигига аҳамият берилса: тил, ҳамд ва қосир сўзларининг ўзаро дахлдорлиги туфайли таносиб санъати қўлланганига амин бўламиз.

Ниҳоят, биринчи ва иккинчи мисралардаги барча сўзларнинг остин ва устин ҳолатини назарда тутсак: улар оҳангдошлик вазиятидадирлар. Демак, байтдаги остин ва устин турган сўзларнинг ўзаро оҳанг­дошлиги(музораа, такрор ва қофия) тарсеъ санъати иштирокини кўрсатмоқда.

Демак, Бобур бу байтда тарду акс, тасбе, тасдир, тарсеъ, музораа лафзий санъатларини, амр ва таносиб маънавий санъатларини қўллаган экан...

Бобур — янги ёзув кашфиётчиси

Маданият тарихида ёзувларнинг аҳамияти катта. Маънавий меросни, маданият ва санъатни кейинги авлодларга етказадиган муҳим восита — ёзув(хат)дир. Туркийлар ўз узоқ тарихларида кўплаб ёзувлардан, чунончи, турк-руний ёзувидан, араб ёзувидан, уйғур ёзувидан фойдаланганлар. Бобур араб ёзувида савод чиқарган ва умри бўйи шу ёзувда икки-уч тилда матн битган, бу ёзувнинг ифода имкониятлари, ўзлаштириш усулларини яхши билган. Шунинг учун у бу ёзувни янада мукаммаллаштириш, осонлаштириш, сўзни ҳар хил ўқиш нуқсонларини бартараф этиш мақсадида янги ёзув — Бобурий хаттини кашф этди. Унинг бу жасорати, биринчидан, маънавият ва саводхонликка куюнчаклигидан бўлса, иккинчидан, ўқиш ва ёзишни осонлаштириш, қулайлаштиришга интилиши туфайли эди.

Бобур замонида ёзувни янгилаш ёки янги хатни жорий этишга уриниш осон эмасди. Чунки араб ёзуви — «Қуръон» ёзуви эди. Шунинг учун Бобурий хаттини амалиётга жорий қилиш ниятида Бобур бу хатда, аввало, Қуръони каримдан икки нусха тайёрлаб, бирини Маккага, иккинчисини Теҳронга жўнатади.

Бобурий хатти ҳақидаги маълумотларга Бобурнинг девонида бир маротаба ва «Бобурнома»да кўплаб маротаба дуч келамиз. Шоир бир ғазалида ёзади:

Мутахассисларнинг фикрларига қараганда, Бобурий хаттининг амалдаги араб ёзувидан фарқи(гарчанд шу ёзув асосида яратилган бўлса-да) ва афзалликлари имлода сўз аниқлиги(ҳар хил ўқилмаслиги), ёзиш ва ўқишнинг қулайлиги билан изоҳланади. Буни «Бобурнома»да келтирилган қуйидаги парча мазмунидан ҳам билиб олиш мумкинки, Бобурий хатти алифбоси билан илк бор танишган киши шу ўрганиш жараёнидаёқ бирмунча сўзларни ёза олган(матн табдили):

«Мурғобда мирзолар билан мулоқот қилганимда, Қози Ихтиёр Муҳаммад Мир Юсуф билан келиб мени кўрдилар. Бобурий хаттидан сўз чиқди, муфрадотни(ҳарфларини) сўради, ёзиб бердим. Ўша базмдаёқ муфрадотни ўқиб, қоидасига амал қилиб, бир нималар ёзди».

Матндан икки нарсани: аввало, Қози Ихтиёрнинг ўта зийраклигини, сўнгра Бобурий хаттининг ўқиш ва ёзишга қулайлигини билиб оламиз.

Таассуфки, биз билмаган сабабларга кўра, бу ёзув ҳаётга жорий этилмасдан қолиб кетган.

«Бобурнома»нинг охирги варағидаги котиб иловаларига эътибор берилса, Бобурнинг яна бир неча китоблар ёзгани ҳақида маълумот олиш мумкин(матн табдили): «У подшоҳнинг мусиқа илмидан ҳам хабари бор эди»; «У подшоҳнинг аруз ва қофияга доир ҳам рисолалари бор».

Мусиқага оид айрим китобларда Бобурнинг «Мусиқа сирлари» номли рисоласи тилга олинади. Афсуски, бу асарни излаш ҳозирча ижобий натижа бермаяпти.

Бобурнинг қофия илмига оид рисоласининг номи ҳам номаълум, ўзи ҳам ҳануз топилган эмас.

Бобурнинг ҳарбий саркарда сифатида бир умр катта-кичик жанг-жадалларда бўлгани маълум. Унинг ҳарбий санъат сирларига жуда қизиққанини «Бобурнома»ни ўқиган киши билиб олади. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Ҳарб иши» номли рисоласи ҳақида ҳам маълумотлар бор, аммо асарнинг ўзи ҳозирча топилмаган.

Бобур — «Бобурнома» ижодкори

Биз Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг мумтоз шоир сифатидаги шуҳратидан воқифмиз. Биз ўзбеклар учун Бобур бошқа барча мумтоз шоирларимиз каби азиз ва муҳтарам.

Бироқ Бобурга жаҳоний шуҳрат келтирган асар унинг «Девон»и, «Мубай­йин»и ёки «Аруз рисоласи» эмас, балки «Бобурнома», янада аниқроғи, унинг турли тилларга қилинган таржималаридир.

ХВ—ХВИ асрларда Хуросон ва Мовароуннаҳр, Ҳиндистон ва Афғо­нистон, Эрон ва Туркияда форс тили ва адабиёти нуфузининг қай даражада юксак эканлигини «Бобурнома» котиби ва таржимони сўзлари билан изоҳлаш мумкин: асарнинг форс тилига ўгирилиши Ҳиндис­тондан Туркиягача бўлган жуда улкан ҳудуд халқларига, зиёлиларига етиб борди, деган ишонч эди. Котиб «Бобурнома»ни назарда тутиб ёзмоқда: «Ушбу китобким, «Бобурия»дур, Байрамхонни ўғли Мирзохонға буюрдиларким, туркийдин форсийға келтургилким, туркий билмоғон халойиққа осон бўлғай».

«Бобурнома»ни яна форс тилига ўгирган Рашид Ахтар Надвий Байрамхоннинг ўғли Абдураҳим Хонихононнинг илк форсий таржимаси хусусида тўхталиб ёзади: «Шундан кейин жаҳон аҳли биринчи марта буюк тождор(Бобур)нинг сўз мулкининг ҳам шаҳаншоҳи эканидан хабар топди».

Шоҳ, адиб, шоир, лашкарбоши Бобурнинг ,,Вақоеъ»(Воқеалар), ке­йинчалик «Бобурнома» номида шуҳрат қозонган асари Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг онгли ҳаёти ва фаолияти муҳим қисмининг кундаликсимон баёнидир. Шунинг учун шоир бу асар ва унинг ўз таржимаи ҳолига нечоғли дахлдорлиги хусусида бир рубоийсида шундай ёзади:

«Бобурнома», аввало, етук бадиий асар. Бадиий тасвирга хос талқинлар, воқеа-ҳодисаларни бутун воқеийлиги билан китобхон кўз олдида гавдалантира олиш, сўз устида санъаткорона ишлаш, услуб бақувватлиги — бу услубнинг бир хусусияти фикран сахийлигу ихчам баён бўлса, иккинчи хусусияти — ўзигагина хослиги ва, энг муҳими, таъсирчанлик устуворлигидир.

Муаллиф гарчанд камтарлик билан кўпинча ўзини четроқ тортиб, «фармон бердим» ўрнига «фармон берилди» тарзида матнда ўз дахлини олдинга чиқаришдан тийилса-да, асардаги бош қаҳрамон — Бобурнинг ўзи бўлиб қолаверади. Фарғона, Кобул ва Ҳиндистондаги воқеа-ҳодисалар уммонида Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ўктам шахсияти баралла кўзга ташланади.

Инглиз шарқшуноси Монстюарт Элфинстоннинг «Бобурнома» ва унинг бош қаҳрамони ҳақида айтган қуйидаги фикрлари эътиборга моликдир:

«Бу хотираларда буюк туркий подшонинг ҳаёти батафсил тасвирланган, унинг шахсий ҳис-туйғулари ҳар қандай муболаға ва пардалашлардан холи. Унинг услуби оддий ва мардона, жонли ва образли. У ўз замондошларининг қиёфалари, урф-одатлари ва интилишларини, қилиқларини ойнадек равшан тасвирлайди. Шу жиҳатдан бу асар Осиёда ягона, чинакам тарихий тасвир намунасидир. Бобур ҳарбий одамнинг ташқи кўриниши, кийими, табъи ва одатларини ифода этади, мамлакатларни, уларнинг иқлими, табиати, хўжалиги, санъат ва ҳунармандлик намуналарини тасвирлаб беради. Лекин муаллифнинг ёрқин характери асарга энг кўп жозиба бағишлайди».

Асардаги воқеа-ҳодисалар муайян маънода унинг қисмат саргузаштларига чамбарчас туташиб кетган. Шунинг учун асарни бошдан охиригача ўқиган китобхон ўсмир Бобурни, йигит шаҳзода Бобурни, ошиқ Бобурни, умрбод жанговар лашкарбоши Бобурни, подшоҳ ва мутафаккир, меҳрибон ота Бобурни, барча зафару мағлубиятлари, фазилатларию нуқсонлари билан равшан тасаввур эта олади. Муаллиф «Вақоеъ»(«Бобурнома»)ни ёзгани қўлига қалам олган кунидан бошлаб воқеа-ҳодисалар талқини ва кишилар шахсиятига доир фикр-мулоҳаза ва маълумотларнинг фақат ростини ёзишга аҳд қилган (матн табдили): «Бўлган воқеаларни рост ёзганман. Чунки бу асарда шу нарса лозим топилганки, ҳар сўзнинг рости битилади ва ҳар иш айнан қандай воқеъ бўлган бўлса, шундай айтилади». Шу боис Бобур ҳар бир шахсга баҳо берганда унинг барча муҳим фазилатлари ва феъл-атворидаги нуқсонларини айтишга ҳаракат қилади. Бунда у мус­тасноликка йўл қўймайди, ҳатто отаси бўлса ҳам ўша икки зарурий ўлчовга амал қилади. Фақат отасига эмас, ўзига нисбатан ҳам.

Бобур, назаримизда, бир неча жиҳатдан камолот соҳибидир:

биринчидан, ўз қариндош-уруғларигагина эмас, бегоналарга ҳам меҳр-мурувват ва ҳадялар саховатидаги олийҳимматлилик;

иккинчидан, ким бўлмасин, дўст ёки душманми, унинг шахсини холис, тўла-тўкис баҳолаш иқтидори;

учинчидан, шариатнинг толмас байроқдори, шариатпаноҳлилик;

ҳар бир ижтимоий-сиёсий, ахлоқий ҳолатга баҳо ва ҳукмни шаръан бериш салоҳияти, зинҳор бундан чекинмаслик;

тўртинчидан, жисмоний етуклик (чунончи, Ҳаштияк қишлоғида қирғоғи музлаган чуқур тезоқар ариқда кўп маротаба чўмиб чиқади (матн табдили): «Менга ғуслга эҳтиёж бор эди. Бир ариқ сувидаким қирғоқлари қалин муз тўнгуб эди, ўртаси сувнинг тезлиги сабабли муз боғламаган эди, бу сувга кириб ғусл қилдим. Ўн олти қатла сувга чўмдим. Сувнинг совуқлиги хийла таъсир қилди»);

бешинчидан, кечиримлиликда мусулмони комилга хос энг юксак даража соҳиби эди (Бобур Ҳиротга, Ҳусайн Бойқаро таъзиясига кетганида поччаси Мирзохон Кобул салтанатини эгаллаб олади. Бобур қайтиб келиб, ўз тахтига эга бўлиб, ҳеч бир жазо чорасини қўлламай, Мирзохонни Хуросонга жўнатади. Бир йил ўтар-ўтмас Мирзохон қайтиб келиб, Бобурнинг ишончли ва эътиборли кишилари сафига қабул қилинади);

олтинчидан, ҳар соҳада фикр етуклиги — мутафаккирлик унга хос эди. Ижтимоий-сиёсий ҳодисалар, ахлоқий муаммолар, ҳатто адабиётшунослик соҳасида ҳам. Мутафаккирликнинг илк белгиларидан бири — йўл қўйилган хатодан тегишли хулоса чиқариб, тажриба ҳосил қилишдир. Бобур иккинчи марта Андижонга эга бўлгач, ўз кишиларининг мол-ҳолларини Жаҳонгир мирзо тарафдорларидан қайтариб олиш ҳақидаги ҳақли талабларига кўниб, бу ҳақда фармон бериб, хато қилади ва Андижондан яна маҳрум бўлади (матн табдили):

«Жаҳонгир мирзодек ғаним ёнимизда ўтирганда элни бундай ҳуркитмоқнинг ҳеч маъноси йўқ эди. Мамлакатларни эгаллаш ва юрт сақлашда баъзи ишлар юзаки қараганда маъқул ва асосли кўринади. Бироқ ҳар ишнинг зимнида юз минг мулоҳаза вожиб ва лозимдир. Ушбу бир мулоҳазасиз ҳукм қилганимиздан қанчалик ғавғо ва тўполонлар содир бўлди. Ахир Андижондан иккинчи маротаба чиқиб кетишимизга ушбу пухта ўйланмаган ҳукмимиз сабаб бўлди».

Ушбу кўчирмадаги «ҳар ишнинг зимнида юз минг мулоҳаза вожиб ва лозимдир» жумласи мутафаккир Бобурнинг ёмби фикридир.

«Бобурнома» нинг аҳамияти ва унинг ижодкори фазилатлари ҳақида инглиз бобуршуноси Лейн Пуулнинг мулоҳазалари жуда қимматлидир: «Бобурнинг хотиралари бир аскарнинг ҳарбий юриш ва чекинишлари ҳақидаги оддий кундалик дафтар эмас; бу хотираларда Шарқ адабиётини жуда яхши билган, нозик ва билимдон кузатувчи, одамларни синчиклаб ўрганадиган, улар ҳақида холис ва одил фикр юрита оладиган мутаассир қалб эгасининг дунё ҳақидаги шахсий таассуротлари ва нозик фикрлари берилган.

Унинг ўз қиёфасини чизишдаги самимийлиги, фазилат ва нуқсонларини ҳам мардона тасвирлаши, очиқкўнгиллилиги, ҳаққонийлиги ва ажойиб ҳазилкашлик туйғулари бу гўзал хотираларнинг қадри ва аҳамиятини янада оширади».

«Бобурнома» бадиий асар бўлгани учун унинг бош қаҳрамони Бобур тимсоли таҳлили, бизнингча, жуда муҳим ҳисобланади.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур, аввало, мард инсондир. Бу хислат айниқса Бобур каби қисматлари мураккаб ва кўпқиррали кишиларни тез-тез турли синовларга солади. Чунки мардлик фақат дўстлар билан эмас, балки душман билан муносабатларда янада қаттиқроқ синалади.

«Бобурнома»даги жуда кўп воқеа-ҳодисалар Бобур шахсининг ана шу мардона хислати тантанасини қайта-қайта намойиш этади. Чунончи, хонлар Бобур билан биргаликда Андижон ва Ахсини эгаллаш ниятида ҳарбий юриш қилганларида Ахси қўрғонбеги Шайх Боязид Бобурни чорлайди. Бу ҳақда Бобур тоғаси Султон Маҳмудхон ва кичик хон — Олачахондан бир киши орқали маслаҳат сўрайди: «Унинг (Шайх Боязиднинг) чорлаганини хонларга ишора қилдик. Хонлар дебдиларки: «Борсин. Ҳар нима қилиб бўлса-да Шайх Боязидни тутсин».

Бу макру фириб бизнинг одат ва усулимиз эмас эди. Алалхусуским, орада аҳд бор. Бундай аҳдни бузиш қандай бўлади?!».

Вазият янада оғирлашади. Хонлар Шайбонийхон келишини эшитиб, Тошкент томонга жуфтакни ростлайдилар. Бобур, шартга мувофиқ, Ахсида. Танбалнинг йирик лашкар билан келиши кутилмоқда. Яна «Бобурнома» воқеаларига қайтамиз (матн табдили): «Биз бу ҳолатда тараддудда эдик: турмоққа хийла ишонч йўқ эди. Сабабсиз-несиз Ахсини ташлаб чиқмоқ ҳам хуш ёқмасди. Бир куни эрталаб Марғи­нондан Жаҳонгир мирзо келди. Кўришдим. Ушбу замон Шайх Боязид ҳам изтироб билан келди. Эсанкираб қолган. Жаҳонгир мирзо ва Иброҳимбек дедиларки: «Шайх Боязидни тутмоқ керак. Аркни қўлга олмоқ керак». Дарҳақиқат, тўғри ишнинг ҳисоби шу эди. Мен дедимки: «Аҳд қилган. Биз нега аҳдга хилоф қиламиз?!».

Кўраётирмизки, ҳар қандай оғир, таҳликали вазиятда ҳам Бобурнинг мардлиги, аҳдига содиқлиги яққол намоён бўлади.

Мардлик ғанимга нисбатан ҳам аҳд ва шартга устуворликда билинганидек, ўта қийин жисмоний азобларни эл қатори ўзига тенг раво кўришда ҳам зуҳур этади.

Бобур мардликда ҳиммати юксак давлат арбоби эди. Ҳиротдан Кобулга боришда қор отнинг қорнидан келадиган йўлларда ўзи олдинга тушиб қор тепиб, лашкарга йўл очади. Бошқалар ғорда қор бўронидан жон сақласалар, Бобур қорда ўра қазиб, ўша ерда тонг оттиради (матн табдили): «Бир ҳафтага яқин қор тепиб, кунда бир шаръий — бир ярим шаръийдан ортиқ кўчилмас эди. Қор тепар киши мен эдим, ўн-ўн беш ичкилар билан ва Қосимбек эди, икки ўғли — Тангриберди ва Қанбар Али билан, яна икки-уч навкари ҳам бор эди. Ушбу зикр этилганлар яёв юриб, қор тепар эдик. Ҳар киши етти-саккиз-ўн қари илгари юриб қор тепар эди. Ҳар қадам қўйганида белигача, кўксигача бота-бота қор тепар эди.

Шу усулда қор тепиб... Ҳаволи Қутий деган ғорга келдик. Ушбу кун даҳшатли бўрон билан қор ёғар эди. Шунчаликки, барчага ўлим ваҳимаси бўлди... Ғор торроқ кўринди. Мен ғорнинғ оғзида курак олиб, қор кураб, ўзимга бир такя миқдори ер ясадим, қорни кўксимгача қаздим. Ҳануз оёғим ерга тегмасди. Бироз шамолдан паноҳ бўлди. Ўша ҳолатда ўтирдим. Ҳар неча дедиларки: «Ғорга боринг». Бормадим. Кўнгилга кечдиким, барча эл қорда ва чопқунда, мен иссиқ уйда ва истироҳат билан; унда барча эл ташвиш билан машаққатда, мен бунда уйқу билан фароғатда. Мурувватдан йироқ ва ҳамжиҳатликдан нари ишдир. Мен ҳам ҳар ташвиш ва машаққат бўлса кўрайин, ҳар нечук эл тоқат қилиб турса — турайин. Бир форсий мақол бор: «Дўстлар билан ўлим — тўйдир» деган...»

Бу мулоҳазалар улуғ раҳбарга, мард сардорга хосдир, албатта.

Шунинг учун ҳам «Бобурнома»ни франтсуз тилига таржима қилган Паве де Куртейл Бобурга қуйидагича ҳаққоний баҳо беради: «Ҳар қандай синовга бардош бера олувчи, ирода ва матонатни мужассамлаштирган бу зот ўзида ҳарбий ҳийла ва жасоратни уйғунлаштира олар, зарур бўлганда жазолашга ҳам, афв этишга ҳам қодир эди; у истеъдодли ҳарбий арбоб ва ишнинг кўзини биладиган, қўшинларни моҳирлик билан бошқара оладиган, уларнинг ишончини қозона олган саркарда эди...».

Бобур — шариатпаноҳ подшоҳ ва шариатга риоя қилувчи мусулмон

«Бобурнома»да ижтимоий жиноят содир этганларга турли-туман жазолаш усуллари қўллангани ҳикоя қилинган. Чунончи, Бобур тинч аҳолининг ёғли хумини ўғирлаган бир навкарни таёқ тутган саф ўртасидан ўтказиб, таёқлатиб ўлдиртиради.

Айниқса, оилавий муносабатлардаги шаръий ва ношаръий ишларга Бобур катта аҳамият беради. Ҳисор беги Хисравшоҳ — йирик бек. Навкари 20—30 мингга етадики, бу жуда фавқулодда ҳодисадир. Бироқ у шариатдан бехабар бир нусха. «Ҳисор халқи, — деб ёзади Бобур, — хусусан, Хисравшоҳга тааллуқли эл ҳамиша ичкилик ва зинога машғул эди. Шу даражадаки, Хисравшоҳнинг навкарларидан бири бир кишининг хотинини тортиб олиб кетади. Бу хотиннинг эри Хисравшоҳга келиб арз-дод қилади. Хисравшоҳ жавоб берадики: «Бир неча йил сен билан бирга эди, бир неча кун бу билан бирга бўлсин».

Бу воқеани эшитган ва ёзган шариатпаноҳ Бобур шу даражада ғазабланадики, «Бу воқеани эшитиб Хисравшоҳга лаънатлар ёғдирмаган кишига ҳам лаънатлар бўлсин!» деб юборади.

Бобур Хисравшоҳ беклик қилган Ҳисордан ўтаётганда ҳам шаръий бир даъво воқеаси берилади (матн табдили): «Хисравшоҳни кўриб қайтган оқшом Мирзохон менинг қошимга келиб, оғаларининг қонини даъво қилди. Бизнинг орада баъзилар ҳам амин эдилар, дарвоқеъ, шариат ва урф билан ҳам муносиби шундай эдики, бундай кишилар жазосига етгай».

Ҳусайн Бойқаронинг феъл-атворига баҳо берганда Бобур унинг эътиқоди юзасидан мулоҳазалар юритади (матн табдили): «Жами иш кучи суннат ва жамоат мазҳаби билан мувофиқ эди. Мафосил(ревматизм) хасталиги туфайли намоз ўқий олмас эди. Сўзамол ва хушхулқ киши эди. Хулқи бироз тезроқ эди. Баъзи муомалаларда шариатга кўп риоя қиларди. Бир марта бир ўғли бир кишини ўлдиргани учун хунталабларига топшириб, қозихонага юборди...

Аввал тахтни олган пайтлари олти-етти йил ичкилик ичмади. Ундан кейин ичишга тушди. Қирқ йилга яқинки, у Хуросонда подшоҳ эди, ҳеч кун йўқ эдики, пешин намозидан сўнг ичмасин. Лекин ҳеч қачон «бош оғриғи» қилиб эрталаб ичмас эди. Ўғиллари, барча амалдорлари ва шаҳар аҳолисининг аҳволи ҳам шу эди. Ўта айш-ишрат ва ахлоқсизлик қилар эдилар».

Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг юқоридаги мулоҳазаларида икки нуқта алоҳида эътиборли: биринчиси, Ҳусайн Бойқаронинг шариатга амал қилиши; иккинчиси, шариатга хилоф иш қилиши.

Шариатпаноҳ Бобур Ҳусайн Бойқаронинг шариатга хилоф ишларини бирма-бир санагач, ниҳоят, шаръий ҳукм ҳам ижро қилинганини «Бобурнома»да шундай қайд этади: «Ушбуларнинг касофатидан эдики, шундай хонадондан етти-саккиз йилда бир Муҳаммад Замон мирзодан ўзга ному нишон қолмади».

Бобур — фидойи ота

«Бобурнома» маълумотларидан биз Бобурни ўз укалари, опа-сингилларига ғамхўр, хола ва бўлаларининг, тоғаларининг, хуллас, барча уруғларининг қадрига етувчи андишали инсон сифатида таниймиз. Ҳар икки укасини ўзи билан Кобулга, сўнг Ҳиндистонга олиб кетди; уларни тарбиялади ва қадрлади. Поччаси Мирзохон Бобур тахтини олганда холаси туфайли, холаваччаларининг юзини қилиб, у ўлимга мустаҳиқ бўлса ҳам, кечирди.

Фарзанд тарбияси масаласида ҳам Бобур идрокли маърифатпарвар, талабчан устоз мақомидаги падардир.

Ҳумоюнга ёзган хатида унинг ёзувидаги нуқсонлар, услубидаги камчиликларни қайд этади; ҳукмдорга хос бўлмаган хилватпарастликни танқид қилади; кўп билан ишлаш, беклар билан шуғулланиш, кенгашиш шартлигини уқтиради.

Ўзи ҳам оталик бахтидан сурур топади. Мақтовга хасис бўлган Бобур Ҳумоюннинг ахлоқ-одоби ва камолотига жуда юқори баҳо беради.

Ҳумоюн мирзо ота-онасини соғиниб ўз вилояти Бадахшонни ташлаб Ограга келади.

У отаси Бобурни шу даражада қўмсаганки, йирик вилоят ҳукмдорлигидан ота дийдорини устун қўйиб, пойтахтда қолиш майли борлигини одоб доирасида билдиради (матн табдили): «Муҳаммад Ҳумоюн, бир йили эдики, Бадахшонда дийдорлардан айру тушиб эди. Сўнгра бизни соғиниб, Бадахшонни куёви Мирзо Сулаймонга топшириб, бир кунда Кобулга келди. Мирзо Комрон ҳам Қандаҳордан Кобулга келган экан. Ийдгоҳда мулоқот қилиб, ҳайрон бўлиб, қайтиш сабабини сўрабди. Муҳаммад Ҳумоюн бизнинг иштиёқимизни айтиб, Мирзо Ҳиндолни Кобулдан Бадахшонга юбориб, бизнинг тарафга юраберипти. Бир неча кунда пойтахт Ограга етиб, ўша соатда, биз унинг онаси билан номини айтиб, сўзлашиб ўтириб эдик, етиб келди.

Кўнгуллар гул каби очилиб, кўзлар чироғдек ёришди. Муқаррар ҳар куни катта зиёфат эди. Бир-биримиз билан тўйиб-тўйиб суҳбат қилардик. Чиндан ҳам суҳбатда мислсиз эди ва комил инсон ким, дер эдилар, шу эди.

... бизга шундай хабар еттиким, кошғарийлар келиб, Бадахшонни олдилар. Биз Хожа Халифага буюрдикки, Бадахшонга бориб, ўз мулоҳазасича бу масалани ҳал қилиб келсин. Бироз тушунмовчилик бўлдимикан, у қабул қилмади. Муҳаммад Ҳумоюнга айтдикки: «Сен борсанг қандай бўларкан?». У жавоб бердики: «Фармонни бажармасликка иложим йўқ. Бироқ ўз ихтиёрим билан дийдорингиздан айрилгим келмайди». Шунинг учун Мирзо Сулаймонни Бадахшонга жўнатдик».

Кейинроқ Бобур Ҳумоюнни Санбал вилоятига ҳоким қилиб жўнатади. Олти ойча туради-ю, негадир, об-ҳавоси ёқмайдими, доим иситмалай бошлайди. Ота буйруғи билан Ҳумоюн мирзо пойтахтга келтирилиб, мумтоз табиблар қарамоғида бўлади. Бироқ ҳадеганда тузалавермайди. Фарзандининг куйиб-ёниб ётишини ҳар куни кўравериб, Бобурнинг тоқати тоқ бўлади. Салтанатнинг улуғ кишиси Мир Абдул­қосим Бобурга арз қиладики, бундай дард дармони учун энг яхши нарсаларни садақа қилмоқ керак: токи Оллоҳ таоло сиҳат-саломатлик берсин. Воқеа давомини «Бобурнома»дан ўқийлик (матн табдили): «Менинг кўнглимга келдики, Муҳаммад Ҳумоюннинг мендан бош­қа яхшироқ нарсаси йўқ. Мен ўзим садақа бўлайин, Худо қабул қилсин. Хожа Халифа ва бошқа яқинлар дедиларки: Муҳаммад Ҳумоюн сиҳат топар, сиз бу сўзни нечун тилингизга келтирасиз? Мақсад: дунё матоидан яхшисини садақа қилмоқдир. Иброҳим билан бўлган урушда қўлга тушган олмосни сиз Муҳаммад Ҳумоюнга ҳадя этган эдингиз. Ўшани садақа қилмоқ керак.

Тилимга келдики, дунё моли унинг эвазига ярармиди?! Мен ўзимни унга фидо қиламан. Чунки унинг аҳволи жуда оғир. Мен ортиқ унинг куйиб-ўртанишларига тоқат қилолмайман.

Ўша ҳолатда унинг ҳузурига кириб, уч маротаба бошидан айланиб-ўргилиб, дедимки: «Ҳар қанча дардинг бўлса мен кўтардим.»

Ўша заҳоти мен оғир бўлдим, у енгил бўлди. У сиҳат бўлиб ўрнидан турди. Мен нохуш бўлиб йиқилдим...».

Бобур эртаси куни тахту тожни Ҳумоюн мирзога топширади ва кўп ўтмай вафот этади.

«Бобурнома»да бадиий санъатлар — тасвирий ва ифодалилик воситалари намуналарини кўплаб кузатиш мумкин. Чунончи, юқоридаги ўғилнинг келиши туфайли ота-онанинг беҳад шодланганликлари талқинидаги матнда қўлланилган ташбиҳ (ўхшатиш) санъати ҳам табиийлиги, ҳам латофати билан ўқувчини ром этади: «Кўнгуллар гул каби очилиб, кўзлар чироғдек ёришди».

Насрда шоир Бобур шеъриятига хос қатма-қат тазодлар — қарама-қарши маъноли сўзларни қаторлаштириш ва ички қофиясимон — оҳангдошлик яратувчи сажъ усулини қўллаш ҳолатлари ҳам оз эмас: «Ҳар неча дедиларки: «Ғорга боринг». Бормадим. Кўнгилга кечдиким: барча эл қорда ва чопқунда, мен иссиқ уйда ва истироҳат билан; унда барча эл ташвиш билан машаққатда, мен бунда уйқу билан фароғатда». Матндаги «қор ва чопқун» каби тушунчалар ёнида роҳат-фароғатни ифодаловчи «иссиқ уй ва истироҳат» сўзлари зидлиги воқеа таъсирчанлигини китобхон кўнглига етказишда унумли тазод воситасидир. Муаллифнинг сеҳргарлиги шундаки, у қайд этилган ушбу тазод кўрсаткичлари билангина чекланмайди. Балки, уларни қалаштириб ташлайди: «ташвиш ва машаққат» ҳамда «уйқу ва фароғат» сўзларидаги маъно зидлиги ҳам ана шу бадиий санъатдан Бобурнинг унумли фойдаланганлигини кўрсатади. Бу усул нур ва соялар ўйини бўлиб, ҳам китобхон диққатини тортади, ҳам юракка кучлироқ таъсир этади.

Қуйидаги қисқа гапдаги хушоҳанглик сажъ санъати туфайли юзага келгандир:

«Бажавр эли чун боғий эдилар, ислом эли била ёғий эдилар».

Назмда мутойиба вазиятларини акс эттириш, сўз ўйини қилиб бир сўзни икки маънода қўллай олиш маҳорати айниқса қайд этгуликдир. Бобур Самарқанд ҳокими Фўлод(Пўлат) Султонга ўз шеърлари девонини юбориб, мактубга ушбу қитъасини ҳам илова қиладики, тўртинчи мисрадаги «Фўлод» сўзи ҳам ҳокимнинг исми, ҳам пўлат (қаттиқ) маъноларини ифодалагани туфайли ийҳом санъати кузатилади:

Сўнгги мисрани ўқувчи қуйидагича икки хил мазмунда идрок эта олади:

Ийҳомдек нозик бадиий санъатни даҳо Алишер Навоий «хосса (юксак) маънолар»ни ифодаловчи восита деб қайд этгани маълумдир.

Дарҳақиқат, юқоридаги қитъанинг тўртинчи мисрасидаги икки хил мазмунни сезган китобхон ижодкор салоҳиятига қойил қолади.

«Бобурнома» — энциклопедик асар

Шоҳ асар «Бобурнома»да илмий маълумотларнинг беҳад кўплиги ва улар ҳозирги тармоқлашган фанларнинг элликка яқин соҳаларига мансублигини инобатга олсак, «Вақоеъ» — «Бобурнома»ни қомусий — энсиклопедик асар дейиш мумкин. Чунончи:

1. «Бобурнома» — тарихий асар. Унда ХВ асрнинг охири — ХВИ асрнинг биринчи яримларигача Хуросон, Мовароуннаҳр, Ҳиндистонда кечган муҳим тарихий воқеалар ўз аксини топганидек, асарда юзлаб тарихий шахсларнинг номлари бор. Уларнинг айримлари ҳақидаги маълумотлар ҳар қандай тарихий асарда топилмайдиган ноёблиги, муҳимлиги билан олимларни ҳам лол қолдиради.

Агар «Бобурнома» ёзилмаса, бизнинг Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоий ҳаётлари, фаолиятлари ва ижодлари, хусусан, шахслари ҳақидаги тасаввурларимиз анчайин юзаки бўлиб қолган бўларди.

Айниқса, темурийлар салтанатининг таназзули йилларидаги тарихий жанг-жадаллар, инқироз сабаблари, Ҳусайн Бойқародек буюк подшоҳнинг, Бобур ибораси билан айтганда, «Темурбек ўрнида бўлган» Ҳусайн Бойқаронинг сусткашлиги, Шайбонийхонни қақшатқич ҳужум билан енгиш ўрнига мудофаа билан чекланганлиги, Ҳусайн Бойқаро фарзандларининг базму созда моҳиру, жангу жадалда яроқсизлиги Бобур томонидан таҳлил этиб берилган.

«Бобурнома»да тарихий воқеа-ҳодисаларнинг юз бериши сабаб ва оқибатлари ўта пухталик, теранлик билан ўз талқинини топган.

«Бобурнома» китобхон учун гўё кўпсерияли филм. Бу улуғ кўзгуда деярли 50 йиллик Мовароуннаҳр, Хуросон, Ҳиндистон ва уларга ёндош мамлакатларда кечган воқеа-ҳодисалар тизилишиб китобхон кўз ўнгида намойиш этилади. Шу маънода «Бобурнома»ни ажойиб воқеий тарихий роман дейиш мумкин. Чунки жанг-жадаллар тарихий асарлардагидек ҳисобот-ахборот тарзида эмас, балки бадиий асарга хос юз хил қиёфали, феъл-атворли кишилар фаолияти тасвири орқали кўрсатилади.

Тарихий шахсларнинг якка шахсият, давлат бошлиғи, лашкарбоши сифатидаги фаолиятларининг кўпқиррали талқини ва таҳлили бу асар учун хослигини Ҳусайн Бойқаро шахси, тарихий қисмати, шахсий ва оилавий фожиаси сабаблари хусусидаги маълумотлар билан исботлашга ҳаракат қиламиз.

Бобур Ҳусайн Бойқаро салтанати ва нуфузини Амур Темур билан қиёслаб улуғлайди, уни чин юракдан темурийларнинг энг улуғ подшоҳлари сафида қадр­лайди.

Бобурнинг фикрича, Ҳусайн Бойқаро ва фарзандлари бир ёқадан бош чиқариб, Бобур ва унга ўхшаганларни ўз иттифоқчилигига чорлаб, шайбонийларга қарши курашилса, уни енгиб бўларди.

Лекин Ҳусайн Бойқаро худди Муҳаммад Хоразмшоҳ йўл қўйган хатони такрорлайди: ўз фарзандлари, Бобур, Хисравшоҳ, Зуннун арғун ва Шоҳбекларнинг ҳар бирига ўз қалъасини мустаҳкамлаб, ғанимга нисбатан мудофаани ташкил қилиш юзасидан мактублар йўллайди; бу хато тактикасини бир вақтлари қўл келган ўз тарихий тажрибаси билан асослашга уринади.

«Вақоеъ»да Бобур бу ҳақда ёзади (матн табдили): «Ушбу фурсатлар Султон Ҳусайн мирзодан Бадиуззамон мирзога, менга, Хисравшоҳга ва Зуннунга бир мазмунда узундан-узоқ мактублар келди...

Мазмуни бу эдики: «Султон Аҳмад мирзо, Султон Маҳмуд мирзо ва Улуғбек мирзо — уч оға-ини иттифоқ қилиб юриш қилғанларида мен Мурғоб ёқасини беркитдим. Мирзолар яқин етиб ҳеч иш қила олмай қайтиб кетдилар. Ҳозир ҳам агар ўзбак (шайбонийлар) юриш қилса, мен Мурғоб ёқасини беркитай, Бадиуззамон мирзо Балх, Шабурғон ва Андхуд қўрғонларига сақлай оладиган кишиларини қўйиб, ўзи Гурзавон ва Дарайи Зангда у тоғликларни беркитсин».

Менинг бу ерларга келганим хабари унга етган эди. Менга ҳам битиб эдики: «Сен Коҳмард ва Ажарда у тоғ этакларини беркитиб, Хисравшоҳ Ҳисор ва Қундуз қўрғонларида ишончли кишиларни қўйиб, ўзи билан иниси Вали Бадахшон ва Хатлон тоғларини беркитсинлар. Ўзбак ҳеч иш қила олмай қайтгусидир», деб.

Султон Ҳусайн мирзонинг бу хатлари ноумидликка сабабчи бўлди. Не учунки, Темурбекнинг юртида ҳозирги пайтда ундан улуғроқ подшоҳ ҳам ёш, ҳам вилоят ва ҳам лашкар билан йўқ эди...

Султон Ҳусайн мирзодек Темурбек ўрнига ўтирган улуғ подшоҳ ғанимнинг устига юришни демай, ер беркитмоқни деса, эл ва улусга не умидворлик қолгай?!».

Энди Бобурнинг Ҳусайн Бойқаронинг замони ва ободончиликдаги фаолияти хусусидаги мулоҳазалари — ҳайратларининг гувоҳи бўлайлик (матн табдили): «Султон Ҳусайн мирзонинг замони ажаб бир замон эди: фазл аҳли ва мислсиз санъаткорлардан Хуросон, хусусан, Ҳирот шаҳри тўла эди. Ҳар кишинингки, бир ишга машғуллиғи бор эди, ҳиммати ва мақсади шу эдики, у ишни камолга етказгай»;

«Яна Ҳиротким, ернинг одамлар яшайдиган қисмида бундай шаҳар йўқдир; Султон Ҳусайн мирзонинг замонида мирзонинғ саъй-ғайрати ва такаллуфидан Ҳиротнинг зеб-зийнати бирга ўн, балки йигирма баравар обод бўлиб эди».

Бобур Ҳусайн мирзонинг шахсий фазилатларидан яна бир нечасини намо­йиш қилади: «Шижоатли ва мардона киши эди. Кўп маротаба ғанимга ўзи қилич солган. Темурбек наслидан ҳеч ким маълум эмаски, Ҳусайн мирзодек қилич чопган бўлсин. Назмий истеъдоди бор эди. Девон ҳам тартиб қилиб эди. Туркий ёзарди. Тахаллуси Ҳусайний эди. Баъзи байтлари ёмон эмас. Лекин мирзонинг девони батамом бир вазндадир».

Худди ана шундай теран таҳлил, муҳим ҳаётий нуқталарни, ижод ва шахсни кўпқиррали таҳлил этишни биз Алишер Навоийга нисбатан ҳам кузатамиз.

Алишер Навоий ҳақидаги «Бобурнома» маълумотлари шу даражада ўта муҳим, кенг қамровли ва муфассалки, ўрта асрларда Алишер Навоий ҳақида ёзилган маълумотлар, бағишловлар ва ҳатто улуғ даҳога махсус бағишланган Хондамирнинг «Макорим ул-ахлоқ» асари ҳам илмий ва таржимаи ҳолга доир маълумотларнинг бойлиги, муҳимлиги, аниқлиги ва жозибалилиги жиҳатидан «Бобурнома»даги битиклар билан беллаша олмайди, десак муболаға бўлмас.

Алишер Навоий ва Бобурнинг шахсий муносабатлари 1500 йиллар — Бобурнинг Самарқандни иккинчи маротаба қўлга киритганидан бошланади.

Бобурнинг Алишер Навоийга берган баҳоси: мислсиз туркийгўй шоир, жаҳон кам кўрган олийҳиммат мураббий ва ҳомий. Ана шу фикрда Бобур умрбод собит (матн табдили): «Алишербек мислсиз киши эди. Туркий тил билан шеър ёза бошлаганларидан буён ҳеч ким унчалик кўп ва яхши шеър ёзган эмас»;

«Фозиллар ва ҳунармандларга Алишербекча мураббий ва ҳомий инсон бўлгани ёки ўтгани оламда маълум эмас».

Бобур ҳар бир тарихий шахс ва унинг фаолиятини пухта таҳлил этади. Унинг маълумотларида шахснинг кимлиги, феъл-атвори, кишиларга ва оилага муносабати, қилиқлари, эл орасидаги обрў-еътибори, фаолияти, унинг ижобий, салбий ёки мулоҳазаталаб хусусиятларигача фақат энг муҳим томонлари саралаб талқин этилади. Айни ана шу таҳлил усулида Бобур Навоий таржимаи ҳоли, шахси, фаолияти ва асарларига ёндашади.

«Бобурнома»да Ҳусайн Бойқаро беклари бирма-бир саналаётганида навбат Алишер Навоийга келади (матн табдили): «Яна Алишербек Навоий эди, беги эмас, балки суҳбатдоши эди. Ёшлигида Ҳусайн мирзо билан мактабдош экандирлар. Хислатлари кўп экан.

Билмадим, нима сабабдандир, Султон Абусаид мирзо уни Ҳиротдан сургун қилди. У Самарқандга борди. Неча йилки Самарқандда эди, Аҳмад Ҳожибек мураббий ва ҳомийси эди. Алишербекнинг мизожи нозиклик билан машҳурдир. Эл унинг нозиктабиатлилигини давлатининг ғуруридан деб тасаввур қиларди. Ундай эмас экан. Бу сифат унда туғма экан. Самарқандда эканида ҳам ўшандай нозикмизож экан».

«Бобурнома»да улуғ шоирнинг давлат амалдори сифатида Ҳусайн Бойқарога садоқати ва саховати, унинг бир байти мазмуни ҳалокатига сабаб бўлган хасталикка ишора эканлиги ўта ихчам талқин этилади (матн табдили): «Авваллари муҳрдор эди. Фаолиятининг ўрталарида бек бўлиб, бир қанча вақт Астрободда ҳокимлик қилди. Охири амалдорликни тарк этди. Мирзодан ҳеч нарса олмас, балки ҳар йили унга йирик-йирик маблағлар тортиқ қилар эди. Султон Ҳусайн мирзо Астробод лашкаридан қайтганда истиқболига чиқди. Мирзо билан кўриша туриб, ҳолати ўзгарди, тик туролмади, кўтариб олиб кетдилар. Табиблар унга асло ташхис қўя олмадилар. Эртасигаёқ Тангри раҳматиға борди. Бир байти ўз ҳолати ифодасига мувофиқ келган:

«Бобурнома» ундаги тарихий шахсларнинг кўплиги, сулолалар, салтанатлар тараққийси ва таназзулини ёрқин намоён этувчи бадиий-илмий ҳужжат, урушлар тарихи, жанг қурол-яроғлари, жангга саф тортиш ва жанг усуллари, давлатлар­аро ва шоҳлараро муносабатлар йилномаси сифатида қимматли тарихий манбадир.

Айниқса, жангларнинг бу асардаги талқини кишини ҳайратга солади. Жанг учун сабаб ва баҳоналар, жанггоҳ танлаш ва жой жуғрофиясига кўра, қуёш нури тушишига кўра ҳарбий сафларга жой танлаш, қўшин қисмларини ҳарбий амалиётда мувофиқлаштириш усуллари, ҳарбий асбоб-ускуна, жангчи ва от-уловлар учун совуту зирҳларнинг аҳамияти, шаҳарга кириш ва қалъани забт этиш чора-тадбирлари шунчалик мукаммал берилганки, гўё бу асар шоҳларга ўзига хос қўлланма вазифасини ҳам бажара оларди. «Бобурнома» бизга Ўрта Осиё ва атрофдаги давлатларда ишлатилган ҳарбий қуроллар, мудофаа воситалари, қалъага чиқиш асбоб-ускуналарининг ўзига хос қомуси сифатида ҳам тарихий-маърифий аҳамиятга моликдир.

«Бобурнома» Амир Темур, Шоҳрух мирзо, Абусаид мирзо, Улуғбек, Ҳусайн Бойқаро, Муҳаммад Шайбонийхон, Убайдуллахон, Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор, Умаршайх мирзо, Султон Аҳмад мирзо, Султон Маҳмуд мирзо, Султон Маҳмудхон, Аҳмад Танбал, Хисравшоҳ, Зуннун арғун, Исмоил Сафавий, Шоҳ Таҳмосп, Абулмакорим, Хожа Мавлонойи Қози, Бадиуззамон мирзо, Абдуллатиф мирзо, Раана Сангаа сингари шоҳ ва шаҳзодалар, амир ва беклар, пир-муршидлар ҳақида муҳим тарихий маълумотларни ўзида акс эттиргани билан бағоят қимматлидир.

2. «Бобурнома»ни адабиётшунослик асари дейиш ҳам мумкин. Зотан, адабиёт намояндалари ҳақидаги маълумотлар, адиб ва шоирларнинг асарлари таҳлили, уларга баҳо бериш адабиётшунослик илми соҳасига мансуб.

«Бобурнома»да элликка яқин шоирнинг исми шарифи айтилиб, уларнинг асарлари таҳлил этилган ёки баҳо берилган. Кўплаб шоирлар номлари айтилмай(уларнинг асарлари шунчалик машҳурки, муаллифларини эслатиб ўтиришни Бобур лозим топмаган), асарларидан талай парчалар бирор воқеа муносабати билан келтирилган. Бу жиҳатдан, айниқса, Шарқда ахлоқ отаси сифатида шуҳрат қозонган Саъдий Шерозий ва унинг «Гулистон» асари алоҳида қайд этгулик. Бобур бу асардан гоҳ эслатиб, гоҳ эслатмай ўнларча иқтибослар келтиради. Чунончи, шулардан иккитаси айниқса таъсирчан ва эсда қоларлидир:

бири — Оббурдонда тошга ўйиб ёздирилган Жамшид ҳақидаги Саъдий шеъри(бу тош ҳозир Душанбе давлат музейида сақланади);

иккинчиси, Ҳусайн Бойқаро вафотидан сўнг унинг икки ўғли — Бадиуззамон мирзо ва Музаффар мирзонинг шериклик билан тахтга ўтиришлари воқеаси айтилганда «Гулистон»дан қуйидагича ҳикмат келтирилади (табдили): «Шайх Саъдий сўзи мазмунининг хилофи юз берди. «Гулистон»да келтирганки: «Ўн дарвиш бир гиламга сиғиб ётарлар-у, икки подшоҳ бир иқлимга сиғмайди».

«Бобурнома»да бизга таниш ва таниш бўлмаган жуда кўплаб ўша даврнинг форсийгўй ва туркийгўй шоир, адиб ва олимлари ҳақида маълумотлар ҳамда асарларидан парчалар, уларнинг таҳлиллари берилган. Асарда зикр этилганлардан Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Бадриддин Ҳилолий, Камолиддин Биноий, Камолиддин Ҳусайн Гозургоҳий, Муҳаммад Солиҳ, Абдулло Ҳотифий, Осафий, Мир Муртоз, Муллозодайи Мулло Усмон, Атоуллоҳ Маҳмуд Ҳусайний, Амир Шайхим Суҳайлий, Хондамир, Абдураззоқ мирзо, Асириддин Ахсикатий, Байрамхон, Аҳмад Ҳожибек(Вафоий), Ҳусайн Али Жалойир, Сайфий Бухорий, Мир Ҳусайн Муаммоий, Мулло Муҳаммад Бадахший, Юсуф Бадиий, Маҳмуд барлос, Султон Маҳмудхон, Оҳий, Шоҳ Ҳусайн Комий, Аҳлий, Мир Сарбараҳна, Қози Ихтиёр, Мулло Масъуд Ширвонийни эслатиш мумкин.

Заҳириддин Муҳаммад адабиётшунос сифатида ўта талабчан, ҳатто қаттиққўл. Сара бадиий ёки илмий асарларга улуғлар берадиган баҳо муштарак бўлиб чиқади, албатта. Чунончи, Мир Атоуллоҳ Машҳадийнинг «Бадойи ус-санойиъ» номли поетикага доир асари хусусида Бобур ёзади: «Яна санойии шеърда «Бадойи ус-санойиъ» номли рисола ёзган экан, хийла яхши ёзган».

Энди шу асар ҳақида Алишер Навоий нима дегани билан қизиқайлик: «Саноеъда бир китоб ёзган: «Бадоеъи Атоий» номида. Энди оққа кўчирилди. Маълум эмаски, бу илмда ҳеч ким унчалик мукаммал ва фойдали китоб ёзган бўлсин».

Адабиётшунос Бобурнинг асар ҳақида «ёмон эмасдир» деган баҳосини олиш ҳам катта ютуқ. У мақтовга нисбатан — хасис, танқид ва камчилик топишда мислсиз моҳир. Унинг баҳолаш меъёри билан Алишер Навоийникини қиёсласак, Навоийда мақтов кўпроқ, танқид озроқ. Нега бунақа? Чунки Навоий ўқитувчи, алқаб истеъдодларни улғайтирувчи устод. Бу жиҳатдан у Мавлоно Лутфий усулидан кўпроқ фойдаланади. Ҳар ҳолда, танқид қилиб тарбиялашдан кўра, алқаб, мақтаб истеъдодларни ўстириш устозлар учун кўпроқ хосдир. Бобурга келсак, у — подшоҳ. Ҳамма — унинг хизматида. Савияси ўртача асар­ларни у арзимас қоралама деб ҳисоблайди. Биз юқори савия талаб қиладиган Бобурга айб қўёлмаймиз, уни инсофсизликда айблаб бўлмайди. Аслида чинакам адабиётшунос ҳамиша ана шу даражада турмоғи лозим.

Алишер Навоий ҳам, Бобур ҳам Бадриддин Ҳилолийнинг кўп матн ёд билиш қобилияти — мислсиз ҳофизасига бирдай аҳамият берганлар. Навоий «Мажолис ун-нафоис»да йигитча Ҳилолий ҳақида ёзади: «Мавлоно Ҳилолий — турк элидиндир. Ҳофизаси яхшидир. Истеъдоди ҳам ҳофизасича бордир».

Бобур «Вақоеъ»да орадан йигирма йиллар ўтгач ёзади: «Яна Ҳилолий эди. Ҳозирги вақтда ҳам бордир. Ғазаллари текис, ажойиб... Жуда кучли ҳофизаси бор эмиш: ўттиз-қирқ минг байт ёдида бор эмиш. Дейдиларки, «Хамса»нинг аксар байтлари ёдида бор...»

Адабиётшунос Бобур Ҳилолий ҳақидаги ушбу маълумотлари давомида адабиёт назариясининг муҳим муаммолари — мазмун ва композитсия амалиётига махсус эътибор беради; Ҳилолий достонининг композитсияси бўшлигини уқтиради, образлар мантиқи масаласида ҳам шоирни қаттиқ танқид қилади (матн табдили): «Бир достони бор, хафиф баҳрида, «Шоҳ ва Дарвеш» номли. Гарчи баъзи байтлари жуда ажойиб чиққан бўлса-да, лекин достоннинг мазмуни ва устухонбандлиги (композитсияси) жуда бўш ва харобдир. Илгари ўтган шоирлар ишқ ва ошиқликка оид достон ёзганларида ошиқликни эрга ва маъшуқликни аёлга нисбат берганлар. Ҳилолий дарвешни ошиқ қилипти, шоҳни — маъшуқ.»

Алишер Навоийнинг азиз дўсти Амир Шайхим Суҳайлий (Шайхимбек) ҳақидаги «Бобурнома» маълумоти икки жиҳатдан диққатга лойиқ: биринчидан, шоирнинг шеър ўқишидаги сунъийликка аҳамият берилган; иккинчидан, шеър санъатларидан муболаға санъатида меъёр муҳимлигига эътибор қаратилган (матн дили): «Яна Шайхимбек эди. «Суҳайлий» тахаллус қилгани учун Шайхим Суҳайлий дер эдилар. Шеърни алланечук оҳангда ўқирди. Қўрқинчли сўзлар ва маъноларни ифодалар эди. Унинг шеърларидан бир байти будир:

(Мазмуни: Ғам туни оҳим қуюни фалакни ўрнидан суриб юборди. Кўз ёшим селининг аждаҳоси ер куррасини ютиб юборди.)

Шу воқеа машҳурдирки, бир маротаба шоир бу байтни Мавлоно Абдураҳмон Жомий хизматида ўқибди. Мавлоно айтибдики: «Мирзо, сиз шеър айтасизми ёки одам қўрқитасизми?».

Адабий даҳонинг танбеҳли саволида икки хил эътироз бор: бири — ифодали ўқишдаги нуқсонки, муаллиф байтни ўқишда расмий меъёрга амал қилмаган; иккинчиси, байт ижодкори муболағанинг чўққиси бўлган ғулувни ҳам суиистеъмол қилган. Зотан, ҳар қандай муболағада ҳам меъёрни сақлаш жоиздир.

Бундан Бобурнинг ҳам адабиёт назарияси, ҳам бадиият яратувчи омиллар — шеър санъатларидан моҳирона фойдаланиш кераклигига алоҳида аҳамият берганлиги маълум бўлади.

3. «Бобурнома»ни тилшунослик асари деб ҳам қараш мумкин. «Вақоеъ» муаллифи тил илмининг энг қизиқарли соҳалари — этимология, фонетика хусусида ўта жозибали ва теран илмий кузатишларини баён қилади.

«Бобурнома» ёзилмаганида Қашқадарё вилоятининг маркази Қарши шаҳрининг нима муносабат билан бундай номланганини билмаган бўлардик. Чунки «қарши» сўзи кўплаб туркий достонлар ва тарихий асарларда асосан зид, рўпара, сарой, қаср сингари маъноларда учрар эди, холос.

Бобур шаҳар номи сифатида қўйилган «қарши» сўзининг мўғулча экани, бу сўз «қабристон» маъносини ифодалашини изоҳлаб, асослашга навбат келганида шаҳарнинг мўғул истилоси қурбони бўлганлиги билан далиллайди (матн табдили): «Яна Қарши вилоятидирки, Насаф ва Нахшаб ҳам дерлар. Қарши мўғулча отдир. Гўрхонани мўғул тили билан «қарши» дерлар. Афтидан, бу от Чингизхон истилосидан сўнг бўлгандир».

Шаҳар ва жой номларининг бундай фожеий номланиши Хўжанд ва Конибодом ўртасидаги Ҳодарвеш чўлидаги бир воқеа билан яна бир карра далиллангани диққатга сазовордир(матн табдили): «Хўжанд билан Кандибодом орасида бир дашт бор. Номи — Ҳодарвешдир. Ҳамиша бу даштда шамол эсади. Марғинон унинг шарқидадир, ҳамиша бундан шамол боради. Хўжанд ғарбидадир, доим ундан шамол келади. Қаттиқ шамоллари бор. Дерларки, бир неча дарвеш бу даштда қишда қаттиқ шамолга йўлиқиб, бир-бирларини тополмай, «Ҳо, дарвеш!», «Ҳо, дарвеш!», дея-дея ҳалок бўлибдилар. Ўшандан бери бу даштни Ҳодарвеш дерлар».

Бобур биринчи маротаба «адабий тил» тушунчасини «қалам» сўзида ифодалаган тилшуносдир. У Андижон вилояти халқининг тили туркий (ўзбек) адабий тилга мувофиқ эканлигини қуйидагича талқин этади: «Эли туркдир (ўзбекдир). Шаҳар ва бозорларида туркий билмас киши йўқдир. Элининг лафзи (тили, сўзи) қалам била ростдир. Ани учунки, Мир Алишер Навоийнинг асарлари Ҳиротда яратилиб шуҳрат қозонган бўлса-да, бу тил билан ёзилган».

Бобур исм ва лақабларнинг келиб чиқишига доир ажойиб фикрлар баён қилади. Шулардан бири ўзининг кичик тоғаси Султон Аҳмадхоннинг лақаби ҳақидадир (матн табдили): «Султон Маҳмудхондан кичиги Султон Аҳмадхон эди. У Олачахон номи билан машҳурдир. «Олача» исмининг қўйилиши сабабида дейдиларки, қалмоқ ва мўғул тилларида «ўлдирувчи»ни «олачи» дерлар. Қалмоқларни бир неча маротаба босиб, кўп кишисини қиргани учун Олачи деб кўп айтилаверганлигидан Олача бўлиб кетган».

Айрим кишиларга лақаб ўзларининг ёки оталарининг касб-кори билан боғлиқ ҳолда қўйилиши «Бобурнома»да кўплаб мисолларда далилланади. Чунончи (матн табдили): «Яна бири Қанбар Али мўғул эди, ахтачи эди. Отаси вилоятга кириб бир қанча вақт саллохлик (қассоблик) қилгани учун Қанбар Али саллох дер эдилар».

«Полвон», «курашчи паҳлавон» сўзлари ўзбек тилининг турли лаҳжаларида турлича ифодаланади. «Бобурнома» муаллифининг хизмати туфайли бу сўзнинг «зўр» ва «бўка» тарзидаги ифодасига ҳам дуч келамиз: «Ўзбак зўр кишини бўка дер эмиш. Жонибек дерки: «Бўкамусен? Бўка бўлсанг, кел, кураш тушайлик».

Сўз этимологияси жой номига нисбатан текширилганда Бобур ўша сўзнинг ясалиши ва ном қўйилишига тарихан ёндашади (матн табдили): «Яна бу мадрасанинг жанубида бир масжид солибди: «Масжиди муқаттаъ» дейдилар. Бу боисдан «муқаттаъ» дейдиларки, қитъа-қитъа (парча-парча, бўлак-бўлак) ёғочларни тарашлаб, ислимий ва хитойи нақшлар солганлар. Деворлари ва шифти батамом ушбу йўсинликдир».

Топонимикага бундай масъулиятли, илмий муносабатда бўлиш намуналарига «Бобурнома» анча бойдир. «Шаҳрисабз» шаҳри номининг келиб чиқишини ҳам муаллиф шу йўсинда талқин этади: «Баҳорлар саҳроси ва шаҳри ва боми ва томи хўб сабз бўлур учун Шаҳрисабз ҳам дерлар».

Бобур Самарқанд шаҳридаги Лақлақа масжиди атамасини ҳам қуйидагича жозибали илмий далиллайди (матн табдили): «Самар­қанд қалъасининг ичида яна бир қадимий иморат бор: масжиди Лақлақа дерлар. У гунбазнинг ўртасида туриб ерни тепсалар гунбазнинг ҳаммаёғидан «лақ-лақ» товуши чиқади. Ғаройиб ҳолдир. Ҳеч ким бунинг сирини билмас».

Бобур тилнинг товуш жиҳатига ҳам алоҳида эътибор беради. Айниқса, у халқ­нинг турли жойда яшаши натижасида, сўзга қўшимчалар қўшилганда ҳарфий ва айни пайтда товуш ўзгаришига учрашини қайд этади. Бобур тоғаси Султон Маҳмудхонга ўз аҳволи ва истагини ифодаловчи қуйидаги рубоийни манзур этар экан, қофиялардаги ўрин-пайт келишиги қўшимчаларидаги «д» товушининг «т» товушига айланишига диққатни қаратади: «Бу рубоийни хонга ўткариб, тараддудимни арз қилдим...

Сўнгра маълум бўлдики, туркий тилда жой тақозоси билан то(т) ва дол(д), яна ғайн(ғ) ва қоф(қ) ва коф(к) бир-бирларига айланиб қолар экан».

Бобур зийрак тилшунос сифатида айрим жойларда кўптиллилик ҳодисаси учраши, бир вилоятда кўплаб ҳар хил халқ ва элатлар бир неча тилда сўзлашишларига аҳамият беради. Чунончи, у «Бобурнома»да ёзади (матн табдили): «Кобул вилоятида хилма-хил қавмлар бор. Сайхонликлар ва текисликларда турклар(ўзбеклар), аймоқ ва саҳройи араблар; шаҳри ва баъзи кентларида сорт(тожик)лардир. Яна баъзи кентлари ва вилоятларида пашойи, парожи, тожик, бараки ва афғонлар истиқомат қилади. Ғазни тоғларида ҳазора ва накдарилар яшайди. Буларнинг орасида айримлари мўғул тилида гаплашади...

Ўн бир-ўн икки тилда Кобул вилоятида сўзлашадилар: арабий, форсий, туркий, мўғулий, ҳиндий, афғоний, пашойи, парожий, габрий, баракий, ламғоний. Бунчалик ҳар хил қавмлар ва бошқа-бошқа тилларда гаплашиш бошқа ҳеч бир вилоятда йўқ».

Ҳатто ўт-ўланлар номларининг нега бундай аталганини ҳам Бобур синчиклаб текшириб кўради, кузатади ва илмий хулосалар чиқаради. Кобул вилояти ўтлоқларидаги бутака хусусида ёзади (матн табдили): «... аксар бутака ўти бўлур, отга жуда яхши ўтдир. Андижон вилоятида бу ўтни «бутка ўти» дейдилар. Нега бундай ном қўйилганининг сабаби маълум эмас эди. Бу вилоятларда маълум бўлди: бу ўт бута-бута бўлиб чиққани учун бутака дейишар экан».

Сўзларнинг ясалиши, тарихий асоси ва келиб чиқиши ҳақидаги бундай аниқ илмий маълумотлар бу асарда жуда кўп.

4. «Бобурнома»ни санъатшунослик асари, дейиш ҳам мумкин. Чунки унда санъатнинг жуда кўп хиллари: рақс, куй, ашула ва тасвирий санъатга доир маълумотлар берилган. Китобхон Бобур замонининг машҳур ҳофизлари: Руҳдам, Ҳофиз Ҳожи, раққослари: Тенгриқули, Рамазон, Мир Бадр; созандалари: Қулмуҳаммад Удий, Шайхий Ноий, Шоҳқули Ғижжакий, Хожа Абдуллоҳ Марворий; бастакорлари: Ғулом Шодий, Мир Азу, Камолиддин Биноий, Паҳлавон Муҳаммад Бусаъид; рассомлари: Камолиддин Беҳзод, Шоҳ Музаффар ҳақида, уларнинг куй, қўшиқ, рақс, сувратлари хусусида муайян тасаввурга эга бўлади.

Санъаткорлар ҳамма замонларда ҳам бўлган. Бироқ санъатдаги анъанавийликдан ихтирокорлиги билан ажралиб турган ижодкор­ларнинггина номлари эл оғзига тушиб, шуҳрат қозонган. Бобур Ҳиротда эканида Музаффар мирзонинг базми тасвирида Мир Бадрнинг раққослик санъатига қойил қолади (матн табдили): «Музаффар мирзонинг базмига ҳам бир навбат бордим. У базмда Ҳусайн Али Жалойир ва Мир Бадр Музаффар мирзо ҳам бор эди. Базм аҳлининг кайфи зўрайганда Мир Бадр рақсга тушди, яхши рақс тушди. Чамаси, бу нав рақс Мир Бадрнинг ўз ихтиросидир».

Бобур тасвирий санъатга жуда қизиққан, ҳатто унинг сир-синоатларини билишга ҳаракат қилган. У Беҳзодни мусаввирлар пешвоси сифатида ўта қадрлайди, айни пайтда, унинг ижодининг айрим мулоҳазаталаб жиҳатлари устида тўхталишни ҳам лозим топади (матн табдили): «Мусаввирлардан Беҳзод эди. Мусаввирлик санъатини жуда нозик қилди. Бироқ соқолсиз кишиларнинг чеҳрасини яхши очмайди: иягини узунроқ тортади. Соқолли кишининг юзини қойилмақом қилиб чизади».

Қўшиқчи ҳофизларнинг сараси, айниқса, Бобуршоҳ базмларининг хушхон булбули Руҳдам эди. «Руҳдам» сўзининг луғавий маъноси «нафаси жон бағишлайдиган» демакдир. Бундай улуғ мақтов сўзи биргина Исо алайҳиссаломга нисбатангина ишлатилган эди.

Бобур бу ҳофизни шунчалик қадрлайдики, унингча, гўё Руҳдам қатнашган базмлар руҳли, оромижон бўлади. Усиз, ё тасодифан у кетиб қолса, базмда руҳ қолмайди. Руҳдамнинг қадри шунчаликки, Бобур у ҳақда қуйидаги рубоийни ёзган:

Хушхонларни шунчалик юксак баҳолаган Бобур ашулани яхши, ёқимли қилиб айтолмайдиган, савияси пастроқ ҳофизлар ҳақида ҳам ёзишни лозим топган. Қуйидаги матнда Ҳирот аҳлининг бақироқ, аммо овози ширали ва таъсирчан бўлмаган самарқандлик Миржон ҳофиз хонишини қандай тинглаганликларини жуда қизиқарли баён этади. Музаффар мирзонинг Тарабхонадаги базмидан бир лавҳа (матн табдили): «Мажлисда мусиқачи ва ҳофизлардан Ҳофиз Ҳожи, Жалолиддин Маҳмуд нойи, Ғулом Шодийнинг иниси Шодибача бор эди. У чанг чалар, Ҳофиз Ҳожи яхши хониш қилар эди. Ҳирот эли паст, нозик ва текис хониш қилади. Жаҳонгир мирзонинг самар­қандлик Миржон исмли бир ҳофизи бор эди. Баланд, хунук ва нотекис хониш қиларди. Жаҳонгир мирзо кайф устида унга қўшиқ айтишни буюрди. У ажабтовур баланд овозда қўпол ва бемаза хониш қилди. Хуросон эли ҳазил-ҳузил билан тирик эл. Ҳожининг бу хонишидан бириси қулоғини беркитадими-ей, яна бири юзини бужмайтирадими-ей, аммо мирзо туфайли ҳеч ким уни ман қила олмайди...»

5. «Бобурнома»ни набототга оид асар ҳам дейиш мумкин. Муаллиф «Бобур­нома»да Фарғонадан Ҳиндистонга қадар ер, жой, тоғ, ўлкаларда ўсадиган дарахт, ўсимлик, ўт-ўлан, гуллар ҳақида қимматли маълу­мотлар берар экан, кўпроқ бу маълумотлар харитаси Афғонистон, Покистон ва Ҳиндистонга тўғри келади.

Бобур Ҳиндистон меваларидан, чунончи, анба ҳақида мукаммал ва муҳим маълумотларни бизга манзур этади (матн табдили): «Ҳиндис­тонгагина хос мевалардан бири анбадар... Яхшиси яхши бўлади, кўп ейиш мумкин. Лекин яхшиси кам бўлади. Уни аксар хом узадилар: уйда туриб пишади. Хоми яхши ош қатиғи бўлади. Ғўрасининг мураббоси ҳам яхши бўлади. Дарҳақиқат, Ҳиндистоннинг яхши меваси шудир. Баъзи одамлар анбани жуда мақтаб, қовундан бошқа барча мевалардан устун қўйган эдилар. Эл мақтаганича эмас. Кордий шоптолига ўхшашлиги бор. Пашакаал вақтида пишади. Икки хил ейилади: бирини сиқиб, пўла қилиб, терисини тешиб, сўриб сувини ичадилар; яна бирини кордий шоптолидек терисини арчиб ейдилар. Япроқлари шоптоли баргига бироз ўхшайди. Танаси кўримсиз ва хунукдир».

Ҳиндистон меваларидан кейла ҳақидаги маълумотлар ҳам ўта аниқ тасвир ва талқини билан китобхонни ҳайратга солади (матн табдили): «Яна бир меваси кейладир. Араблар «мавз» дейди. Дарахти унчалик баланд эмас, балки дарахт ҳам деб бўлмас. Бута билан дарахт орасидаги бир нарсадир. Барги амонқоранинг баргига ўхшайди. Лекин кейла баргининг узунлиги икки қари бўлади, яссилиги бир қарига яқинлашади; ўртасидан юракдек бир шох чиқади, ғунчаси ана шу шохда бўлади; ғунчасининг ҳар барги очилгач, баргининг тубида қатор олти-етти гули бўлади. Бу қатор гуллар кейла бўлади. Ушбу юракдек шох узайгани сайин у катта ғунчанинг барглари очилиб, қатор кейла гуллари кўринади. Кейла дарахти бир мартагина ҳосил берар эмиш.

Кейланинг икки латофати бор: бири буки, териси осон сўйилади; яна бири буки, ҳеч донаси ва вазни бўлмайди. Бодинжондан бироз узунроқ ва ингичкароқдир. Унчалик чучук эмас. Бангола кейлалари жуда чучук бўлар эмиш. Хийла хушбичим дарахти бор. Яп-ясси хуш­ранг яшил барглари яхши кўринади».

Меваларнинг кўриниши, таъми ҳақидаги тасаввур тўлиқ ва ишонч­ли бўлиши учун берилган бундай маълумотларнинг аниқ, лўнда ва муҳимлигига китобхоннинг қойил қолмасдан иложи йўқ. Ўқувчи тасаввурини бойитиш учун ўша меваларнинг дарахти, ҳажми, ранги, гули ва япроғигача тасвирлаш, аниқлик учун уларни бизда, Фарғона ва Ўрта Осиёда ўсадиган дарахт, мева, гул ва баргларига қиёслашнинг турли усулларини қўллаш намуналари асар муаллифининг адиб ва олимга хос кузатувчанлиги далилидир.

Бобур туғилган ватани — Фарғона набототи ҳақида оз-у соз ёзган (матн табдили): «Фарғона... кичик вилоятдир. Дон-дуни кўп, меваси фаровон. Қовун ва узуми яхши бўлади. Қовун пишиғи пайтида полиз бошида қовун сотмоқ расм эмас. Андижоннинг ношвотисидан яхшироқ ношвоти бўлмайди.

Яна Марғинондир... ноз-неъматга бой. Анори ва ўриги жуда яхши бўлади. Бир хил анори бор, «донакалон» — йирик донали дейдилар. Чучукликда ўрик таъмидан анча ширин. Самнон анорларидан устун қўйса бўлади.

Яна бир нав ўриги бўладики, данагини олиб, ичига мағиз солиб қуритадилар: «субҳоний» дейдилар, жуда лаззатли.

Фарғона вилоятининг теварак-атроф тоғларида яхши яйловлари бор. Тобулғу дарахти бу тоғларда бўлади. Ўзга ҳеч ерда бўлмайди. Тобулғу шундай дарахт: пўсти қизил, ҳасса, қушларга қафас қиладилар, қамчи дастаси ҳам қиладилар, тарашлаб камон ўқи қиладилар, хийла яхши дарахтдир. Табаррук қилиб йироқ жойларга элтадилар.

Баъзи китобларда битибдиларки, «ябруҳ ус-санам(женшен) бу тоғлардадир. Лекин бу муддатда ҳеч эшитилмади. Бир гиёҳ эшитил­дики, Еттикентнинг тоғларида бўлади. У эл уни айиқўти дейди: меҳригиёҳ хосиятли, эҳтимол, меҳригиёҳдир...».

Бобурни меваларнинг хиллари, навлари, энг сараси, дарахт­ларнинг ҳатто ўтинга боп-нобоплиги, чўғининг узоқ ёки қисқа муддат ўчмаслиги каби эл эҳтиёжига зарурати қизиқтиради.

Биз «Бобурнома»ни ўқиб 15-16 асрлардаги ҳайвонот ва наботот олами, экологик соғлом вазият гувоҳи бўламиз.

6. «Бобурнома» — ҳайвонот олами ҳақидаги қимматли маълу­мотлар манбаидир. Бу асардан Ҳиндистон ва Афғонистон теварак-атрофидаги биз номларини эшитмаган ёки эшитгану кўрмаган ўнлаб ёввойи, хонаки ҳайвонлар, қушлар ва ҳатто хилма-хил балиқлар ҳақида ўқиб ҳайратга тушамиз. Тўғри, ҳозирги телевидение имко­ниятлари мислсиз даврда ўша ҳайвон, қуш ва балиқлар тўғрисида анча-мунча маълумотлар бор. Аммо «Вақоеъ» («Бобурнома») яратилган даврлардан буён — деярли беш юз йил давомида асардаги ҳайвонот ва қушлар ҳамда балиқлар ҳақидаги маълумотлар кечаги кунгача Ўрта Осиё аҳолиси учун мўъжизалар дунёси бўлиб келганини тасаввур қилиб кўрайлик...

Бизнингча, Бобурнинг бу ҳақдаги маълумотлари бугунги ўзбек китобхони учун ҳам ўз янгилигини сақлаб келади.

Бобур Андижоннинг ов ҳайвонлари ва қушлари хусусида ёзади (матн табдили): «Ов қуши ҳам кўп бўлади. Қирғовули беҳад семиз бўлади. Шундай ривоят қилдиларки, бир қирғовулнинг гўштини тўрт киши еб тугата олмайди». Шундай маълумотни Хўжандга нисбатан ҳам берган: «Хўжанднинг овлоғи ва қушлоғи кўп яхшидир. Оқ кийик, буғу-марал, қирғовул ва товушқони (ёввойи қуёни) кўп бўлади».

«Бобурнома» муаллифини Ҳиндистоннинг бой, хилма-хил ва ғаро­йиб ҳайвонот дунёси қизиқтиради (матн табдили): «Ҳиндистонда жониворлар кўп: тўти ва шорак, товус ва лўча, маймун, нилагов ва кўтаҳпой(қисқаоёқ). Балки, бу мазкур бўлган жониворлардан яна ўзга-ўзга жинс қушлар ва жониворлар бўлур»;

«Ҳайвонотки, Ҳиндистонгагина хосдир. Ёввойи ҳайвонлардан бири филдир. Ҳиндистонлик уни «ҳаатий» дейди... Фил йирик жуссали ва зийрак жонивордир. Ҳар нима десалар билади ва ҳар нима буюрсалар қилади. Баҳоси ёши улуғлигига ярашадир. Улғайтириб сотадилар. Ҳар неча ёши каттароқ — баҳоси баландроқдир... Филнинг емак-ичмаги фақат хартуми биландир. Хартуми бўлмаса — яшаёлмайди. Хартуми­нинг икки ёнида — юқориги энгагида икки йирик тиши бор, томга ва дарахтга ушбу тишларини қўйиб, зўрлаб қулатади... Филнинг туки йўқдир...

Яна бири каркдир. Бу ҳам йирик жонивор. Катталиги уч сигирча бўлади... Бир шохи бор — бурнининг устида, узунлиги бир қаричдан кўпроқ, икки қаричлиги учрамади... Ўзга ҳайвонотдан кўпроқ отга ўхшаш. Негаки, отнинг қорни катта бўлмас, бунинг ҳам қорни катта бўлмайди. Худди отнинг оёғида ошиқ ўрнида парча суяги бўлганидек, бунинг ҳам ошиқ ўрнида парча суяги бор, худди отнинг олдинги оёғида кўмук бўлганидек, бунинг ҳам олд оёғида кўмук бор. Бу филдан йиртқичроқдир. Лекин унингчалик муте ва эл бўлмайди. Роса шох уради. Бу овларда кўп кишини ва отни шох урган. Бир овда Мақсуд номли танқўриқчи отини шохи билан бир найза бўйи кўтариб ташлади. Шу боисдан Мақсудга карк лақаби қўйилди.

Ҳайвонларидан яна бири маймундир. Ҳиндистонлик «бандар» дейди. Бунинг ҳам хилма-хил навлари бўлади. Бир нави улдирки, бошқа вилоятларга олиб кетадилар. Лўлилар унга ўйин ўргатадилар. Туки сариқ ва юзи оқ. Қуйруғи унчалик узун эмас...

Яна бир хил маймуни бўлади. Юзи ва туки, бари аъзо-узвлари қоп-қорадир.

Яна нувлдир. Силовсиндан бироз кичикроқ бўлади. Дарахтга чиқади. Баъзилар уни муши хурмо(хурмо сичқони) ҳам дейдилар. Буни табаррук ҳисоблайдилар».

Бундай маълумотлари билан китобхонни ҳайратга сола оладиган Бобур буларни кўриб аввал ўзи кучли ҳайратни бошдан кечиргани сир эмас (матн табдили): «Нингнаҳорга етгач, ўзга бир оламга назарим тушди: гиёҳлар ўзгача, дарахтлар ўзгача ва ёввойи ҳайвонлар ўзгача, қушлар ўзгача, эл ва улуснинг расму одатлари ўзгача. Ҳайратда қолдим. Зотан, ҳайратга арзийдиган жойлар эди».

«Бобурнома» қушлар ва балиқлар, уларнинг навлари, ранг-туслари, хатти-ҳаракатларидаги ҳайратомуз ҳолатлар хусусида ҳам бой маълу­мотларга эга. Буларнинг тасвирида Бобур икки ҳолатга алоҳида аҳамият беради: аввало, уларни кўрмаган китобхонларга балиқ ва қушларнинг ҳар бири ҳақида тасаввур ҳосил қилдирувчи маълу­мотларни тақдим этади; сўнгра балиқ ва қушларни овлаш усуллари ҳақида сўз юритадики, бу усулларни биз на кўрганмиз, на бировдан эшитганмиз.

Ҳар иккала ҳолат талқинида ҳам муаллиф маълумотларнинг янгилиги, қизиқарлилиги билан китобхон эътиборини қозонади.

Ушбулардан ташқари «Бобурнома» китобхонга дин ва шариат, этнография, инсоншунослик, астрономия, табобат, ҳарбий илм, халқ оғзаки ижоди, математика, боғшунослик, шаҳар қурилиши, туш таъбиригача ўнлаб илмлардан муҳим ва қизиқарли маълумотлар беради. Бу асар мазмуни, воқеаларига эътибор қилган зийрак китобхон: «Бобурнинг қизиқмаган ва билмаган соҳаси қолмаган экан!» деган ҳайратли хулосага келади. Дарҳақиқат, бу ажойиб фазилатлар унинг кўпқиррали фаолиятига хос ва мосдир.

* * *

Ўзбекистон ва жаҳон олимлари саъй-ҳаракатлари, заҳматли кўпасрлик меҳнатлари туфайли Заҳириддин Муҳаммад Бобур шахси бутун баркамоллиги билан тарихий ва адабий сиймо сифатида баралла қад кўтарди. Фанда бобуршунослик ва «Бобурнома»шунослик йўналишлари яққол сезилиб қолди.

ХХ асргача ўзбек тарихчи ва тазкирачилари асарларида Бобур ҳақида маълумотлар берилди. Чунончи, Бобур вафотидан 36 йил кейин Ҳасанхожа Нисорий «Музаккири аҳбоб» номли тазкирасида Бобур ва бобурий ижодкорларга катта ўрин ажратган. Бобурга бағишланган саҳифадан иқтибос: «(Бобур) чиғатой султонларининг энг сараси ва зўр шижоатлиси эди. Шамшир зарби билан Мовароуннаҳр мамлакат­ларига эга бўлиб, уни сақлаб қолишда кўп саъй-ҳаракатлар ва жонини аямасдан жаҳду жадаллар кўрсатди. Мардона тўқнашувлар қилди. Аммо тақдир ўқига тадбир қалқони дош бера олмади...»

Тазкирачи Бобурнинг Ҳиндистон тахтига эга бўлганини шундай байтда ифодалайди:

(Исмоил Бекжон таржимаси.)

Тарихчи Мирзо Олим Мушрифнинг «Ансоб ус-салотин фи таворихи хавоқин»(«Султонлар насаблари ва хоқонлар тарихлари») асарида Бобурнинг ҳаёти: таваллуди, исми шарифининг Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор томонидан қўйилиши каби тафсилотлар берилган.

Ўзбекистонда Бобур ҳаёти ва ижодини ўрганиш, асарларининг илмий академик ва оммавий нашрларини эълон қилиш асосан ХХ асрнинг 40- йилларидан бошланди. Ушбу хайрли иш бошланишига муайян маънода Алишер Навоий таваллуди тантаналарининг режалаштирилиши ва ўтказилиши ҳам туртки бўлган, деган фикрлар бор.

Бобурнинг Ўзбекистонда танилиши ва ўрганилишида олимлардан Абдурауф Фитрат, Мақсуд Шайхзода, Ҳомил Ёқубов, Ойбек, Олим Шарофиддинов, Порсо Шамсиев, Содиқ Мирзаев, Азиз Қаюмов, Воҳид Абдуллаев, Натан Маллаев, Ботирхон Валихўжаев, Хосият Назарова, Ҳамидулла Ҳасанов, Саид Алиев, Александр Самойлович, Ия Стеблева, Михаил Сале, Сабоҳат Азимжонова, Саидбек Ҳасанов, Абдурашид Абдуғафуров, Ёқубжон Ишоқов, Иброҳим Ҳаққул, Турғун Файзиев, Фозила Сулаймонова, Фатҳиддин Ишоқов, Ҳасанжон Қудратиллаев, Исмоил Бекжон, Бегали Қосимов, Ғайбулла Саломов, Неъматулла Отажонов, Ансориддин Иброҳимов, Раҳим Воҳидов, Ҳамидулла Болтабоев, Иқболой Адизова, Ғафуржон Сотимов, Зокиржон Машрабов, Сайфиддин Жалилов, адиблардан Пиримқул Қодиров, Хайриддин Султонов, Қамчибек Кенжанинг хизматлари қайд этгу­ликдир.

Ҳар нима бўлганда ҳам шоҳ ва шоир Бобур асарларининг ўзбек поезияси антологиясига, ўрта мактаб дарсликларига киритилиши, 40- йиллардаёқ «Бобурнома»нинг икки китоб ҳолида нашр этилиши, рус тилига Михаил Сале томонидан таржима қилиниши ва шу таржима орқали бошқа тилларга ўгирилиши; Бобур даври, ҳаёти ва ижоди ҳақида тарих, адабиёт фанларидан номзодлик ва докторлик диссертатсияларининг ёзилиши, Бобур асарлари учун луғатлар тузилиши, адабиёт ва санъатда Бобур образининг яратилиши, Ўзбекистонда шоир номининг абадийлаштирилиши кабилар ХХ асрга мансубдир. Бунда 80- йиллари Бобурга нисбатан мафкуравий хуружлар уюштирилганини ҳам инобатга олмоқ керак бўлади, албатта.

60- йиллардаёқ Сабоҳат Азимжонова ва Азиз Қаюмов Бобур асарларининг уч жилдлигини эълон қилганликлари; Порсо Шамсиев ва Содиқ Мирзаев «Бобурнома»нинг илмий-танқидий матнга яқинлаштирилган мукаммал нусхасини нашр этганликлари, Саидбек Ҳасанов Бобурнинг «Муфассал» номли йирик аруз тадқиқотини «Мухтасар» номи остида аслининг фотофаксимил нусхасини ва матнни кирилл ҳарфларида нашрга тайёрлаб чоп эттиргани, Ия Стеблеванинг «Бобур ғазаллари семантикаси» тадқиқотининг яратилгани, Салоҳиддин Жамоловнинг «Бобурнома»нинг бадиий хусусиятлари», Хосият Назарованинг «Заҳириддин Муҳаммад Бобур асарлари учун қисқача луғат», Сабоҳат Азимжонованинг «Бобурнинг Кобул ва Ҳиндистондаги давлати», Ғайбулла Саломов ва Неъматуллоҳ Отажоннинг «Бобурнома жаҳон кезади» китобларининг олам юзини кўргани бобуршуносликка қўшилган илмий ҳиссалар бўлди.

Буюк истиқлол шоҳ ва шоир Бобур бўй-бастини ўз элига баралла намойиш қилишнинг янги-янги имкониятларини яратди. Мустақиллик ва миллий ғоя олимларга бобуршуносликда ўзига хос қанот берди, дейиш мумкин. Ушбу йилларда Бобур ва бобурий ижодкорлар асарларини катта тиражларда нашр қилиш жадал суръатларда давом этди.

Комрон девонининг оммавий ва илмий-танқидий матнларини профессор Саидбек Ҳасанов амалга оширди. Энг жиддий ютуқлардан бири шу олим тайёрлаган Бобурнинг фиқҳга оид «Мубаййин» асарининг мукаммал нашри бўлди. Бу ютуқларнинг ҳадди аълоси Порсо Шамсиев, Содиқ Мирзаев нашрлари ва Эйжи Мано илмий-танқидий матни асосида «Бобурнома»нинг 2002 йилги нашри бўлди. Бу илмий хизмат ҳам профессор Саидбек Ҳасановга насиб этди.

Истиқлол йиллари давомида Бобур ва бобурийлар ҳақидаги китобларнинг кўплаб яратилганини алоҳида қайд этишга тўғри келади; юзлаб мақолалар, ўнлаб рисола ва монографиялар бунинг ёрқин далилидир. Ҳасанжон Қудратиллаевнинг «Бобур армони», Раҳим Воҳидовнинг «Биз билган ва билмаган Бобур», Иқболой Адизованинг «Сўзумни кўруб англағайсан ўзумни...», Ансориддин Иброҳимовнинг «Бобурнома» — буюк асар», «Бобурнома»даги ҳиндча сўзлар», Ғафуржон Сотимовнинг «Бобурийзодалар», «Марказий Осиё ва Ҳиндустон тарихида бобурийларнинг ўрни», Сайфиддин Жалиловнинг «Бобур ва Юлий Сезар», «Бобур ҳақида ўйлар», Фатҳиддин Ишоқовнинг «Бобурнома» учун қисқача изоҳли луғат», Зокиржон Машрабов ва С. Шокаримовнинг «Асрларни бўйлаган Бобур», Азиз Қаюмов ва Саидбек Ҳасановнинг «Бобур ижодиёти», Қамар Раиснинг «Бобур шахси ва шеърияти», Шафиқа Ёрқиннинг «Бобур девони. Такмила»; Комрон «Девон»и (илмий-танқидий матн), «Гулбадан Бегим «Ҳумоюннома», Румер Годеннинг «Гулбадан» романи, Пиримқул Қодировнинг «Бобур», «Авлодлар довони» романлари, Хайриддин Султоновнинг «Бобурнинг тушлари», «Саодат соҳили», «Бобурийнома» қиссалари ва маърифий романи, Қамчибек Кенжанинг «Ҳинд сориға», «Буюклар изидан», «Андижондан Даккагача», «Андижондан Бағдодгача» сафарномалари шулар жумласидандир.

Улуғ Истиқлол билан деярли тенгдош — 1992 йил февралидан таъсис этилган Бобур халқаро хайрия фонди ҳам Заҳириддин Муҳаммад Бобур абадиятини таъминлашда, Бобур ва бобурийлар асарлари, таржималари ва улар ҳақидаги жаҳон олимларининг тадқиқотларини қўлёзма, тошбосма ва типографик нашрлар ҳолида ўз ватанига — Андижонга олиб келишда кўплаб хайрли ишларни бажармоқда. Чунончи: фонд ташаббуси билан Андижон шаҳридаги Боғишамол мавзесидан 300 гектарлик ер Бобур Миллий боғи учун ажратиб олиниб, бунёдкорлик ишлари олиб борилди. Боғда «Бобур ва жаҳон маданияти» музейи ташкил этилди. Огра ва Кобулдаги Бобур қабрлари хокидан келтирилиб, Миллий боғда Бобурнинг муҳташам рамзий мақбараси бунёд этилди. Гўё Бобур қабри кўчириб келинди. Заҳириддин Муҳаммад Бобуршоҳ шоир тилидан васият қилганидек:

Унинг хоки ўзи туғилиб ўсган Андижон шаҳрига келтирилди. Андижонда иккита кўркам Бобур ҳайкали ўрнатилди.

Бобур фондининг «Бобур изидан» илмий экспедитсияси ўзининг ўн икки сафарида жаҳоннинг 30дан ортиқ мамлакатларида — Бобур қадамжоларида бўлиб, 300га яқин Бобур ва бобурийларга тегишли бадиий, илмий ва таржима асарларни келтириб «Бобур ва жаҳон маданияти» музейи мулкига айлантирдилар.

Ушбу нодир топилмалар орасида бобурий хати билан ёзилган Қуръони карим, Аннета Сюзен Бевериж Лондонда чоп этган «Бобурнома» (Ҳайдарободдаги Соларжанг музейида сақланаётган нусхасининг факсимил нашри) нусхаси, «Бобурнома»нинг Қозонда 1856 йили Н. Илминский томонидан амалга оширилган нашри, Эрондаги «Гулистон» музейидан келтирилган «Бобур куллиёти» нусхаси, «Бобурнома»нинг йигирмадан ортиқ тилларга таржима намуналари, Анна Флора Стилнинг «Тож кийган дарвиш», Уилям Эрскиннинг «Бобур ва Эрон», Ҳаролд Лембнинг «Бобур-йўлбарс», Румер Годеннинг «Гулбадан» романлари, Мирзо Ғолибнинг «Меҳри нимрўз», Эйжи Манонинг тўрт жилдлик тадқиқотлари: 1) «Бобурнома»нинг илмий-танқидий матни; 2) «Бобурнома»нинг япон тилидаги таржимаси; 3) «Бобурнома: кўрсаткичлар, шарҳлар» ва 4) «Бобур ва унинг даври» китоблари борлигини қайд этиш жоиздир.

Бобур фонди раиси Зокиржон Машрабов бошлиқ экспедитсия ўз сафарлари давомида Бобур қадамжолари бўлган ва бобурийларга дахлдор музейлар, шаҳарлар ва одамлар ҳақида йигирма бешта видео- ва кинофилмлар яратишга муваффақ бўлди.

Бобур фонди халқаро Бобур мукофотини ҳам таъсис этди. Бу мукофот жаҳон олимлари, рассомлари, адиб ва шоирлари, киносанъаткорларининг Бобур ва бобурийлар ҳақидаги энг яхши ишларига берилади. Ҳозиргача бу мукофотга Ҳиндистондан Қамар Раис, Афғонистондан Шафиқа Ёрқин, Япониядан Эйжи Мано, Ўзбекистондан Пиримқул Қодиров, Хайриддин Султонов, Азиз Қаюмов, Саидбек Ҳасанов, Ғайбулла Саломов, Сайфиддин Жалилов, Сабоҳат Азимжонова, санъаткорлардан: Муҳаммадали Абдуқундузов, Маъмуржон Тўхтасинов ва кинорежиссёр Маҳмуд Юнусов, меъморлар Муҳаммаджон Мирзаев, Раҳмонжон Азимов сазовор бўлдилар.

Ўзбек миллати ва Ўзбекистонни ўз шоҳ асари «Бобурнома» билан жаҳонга танитган шоҳ ва шоир Бобур таваллудининг бу йил 525 йиллиги тантаналари мактаблар, маърифий даргоҳлардагина эмас, балки кўпмиллатли халқларимиз кўнгилларида акс-садо бермоқда.

Бобур ҳаёти ва ижоди билан жаҳон олимлари мунтазам шуғул­ланмоқдалар; халқаро Бобур фонди жамоаси Андижонда ўзига хос Бобур академиясини барпо этишга сидқидилдан ҳаракат қилмоқда.

Ваҳоб Раҳмонов