“Лайли ва Мажнун” достонининг ғоявий-бадиий хусусиятлари

Яқин ва Ўрта Шарқ халқлари адабиётида “Лайли ва Мажнун” мавзусидай кенг тарқалган бошқа бир ишқ қиссасини топиш қийин. Мана ўн уч асрдирки, ушбу мавзуда адабиёт оламида шеър ва достонлар битилиб келади. Ушбу қиссанинг келиб чиқиш манбаи қадим араблар ҳаёти билан боғлиқ воқеаларга бориб тақалади. Айрим араб манбаларининг маълумот беришича, Мажнун тарихий шахс бўлиб, Шимолий Арабистондаги Бани Омир қабиласига мансуб бўлган. Унинг исми манбаларда Қайс ибн Мулавваҳ, Маҳдий ибн Муод, ал-Ақра ва баъзан ал-Буҳтурий ибн ал-Жаъд тарзида келтирилади. Мажнун ўз қабиласидан Лайли исмли қизни севиб, унга бағишлаб ажойиб шеърлар тўқиган. Унинг шеърлари қабиладошлари ва бошқа қабила кишилари орасида кенг тарқалганлиги ҳақида Ибн Қутайбанинг “Китобу-ш-шеър ва-ш-шуаро” асарида маълумотлар келтирилади. Лекин шу билан бирга айрим тарихчилар Мажнун тарихий шахс эмас, унинг номи мажозий, мавжуд шеърлар ўз амакисининг қизини севиб қолган умавий бир йигитнинг шеърлари, у шеърларида Мажнун тахаллусини қўллаган деб айтадилар. Ҳар ҳолда нима бўлганда ҳам VII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб араб шеъриятида Мажнун тахаллуси билан ишқ мавзусида ёзилган ғамгин шеърлар пайдо бўлган.

Бадиий адабиётда бу қисса достон шаклида илк бор Низомий Ганжавий томонидан вужудга келди. Кейинчалик форсий тилда Амир Хусрав Деҳлавий, Ашраф Мароғий, Абдураҳмон Жомий, Амир Шайхим Суҳайлий, туркий тилда Гулшаҳрий, Ошиқ Пошшо, Шаҳидий, Фузулий каби шоирлар бу достонга жавоб ёздилар.

Алишер Навоийнинг “Лайли ва Мажнун” достони 38 боб, 3623 байтдан иборат. Шундан муқаддима 9 бобни ўз ичига олади. Достон анъанавий ҳамд – Аллоҳнинг мадҳи билан бошланади. Унда шоир оламнинг яратилиши, тун, кун, ой, қуёш, юлдузларнинг, йил фасллари ва улардаги табиатнинг ўзига хос жилолари, инсоннинг табиат ичида яратилиши, йўқдан бор, бордан йўқ бўлиши – буларнинг ҳаммаси Аллоҳнинг беқиёс қудрати ва улуғлигининг ифодаси эканини таъкидлаб, унга ҳамду санолар ўқийди. Навоий бобда ғоят усталик билан Аллоҳнинг ердаги тажаллиси тасвирини ушбу ёзилаётган достони ғояси билан боғлиқ ҳолда баён қилади. Яратувчининг ҳар ердаги тажаллиси жаҳонда Лайли бўлиб кўринади, жилва қилади, унинг бу хусусияти эса яратилганларни Мажнун қилишдан иборатдир:

Эй ҳар сориким, қилиб тажалли,

Ул мазҳар ўлуб жаҳонда Лайли.

Эй оники Лайли айлаб отин,

Мажнун қилмоқ қилиб сифотин.

Иккинчи боб Муножотни ўз ичига олади. Мазкур бобда Навоий Аллоҳга мурожаат қилиб, уни борлиқни яратган ягона ва олий зот деб деб атайди ва ўз гуноҳларини, хатоларини кечиришни илтижо қилади. Шоир достонни ёзишга киришар экан, Худодан ўзига мадад ва кўмак сўрайди:

Ё Раб, эшигингда ул гадомен,

Ким, боштин аёққача хатомен.

Мушкум бу хатода бўлди кофур,

Кофур ила мушкум ўлди бенур...

Боқ дарду малолатимға, ё Раб,

Раҳм айла бу ҳолатимға, ё Раб...

Шукрунгға тилимни қойил айла,

Саждангга бошимни мойил айла...

Бўл роҳнамун манго ул ишга,

Ким, бўлса санга ризо ул ишга...

Достоннинг 3-боби Муҳаммад пайғамбар (с.а.в) мадҳига бағишланган. Бу бобда Навоий Муҳаммад пайғамбар (с.а.в)ни рисолат сипеҳри (пайғабарлик осмони)нинг қуёши деб атаб, Одам Атони унинг дарахтидаги мевага ўхшатади. Китобот санъати воситасида пайғамбарлик муҳри – ҳотамнинг “” – “алиф” ва “” – “те”сида унинг оти яширинганини айтади:

Ул муҳри хутути васфи зотинг,

Хотам “алиф”ию “те”си отинг.

Навоий наътни Пайғамбар ва унинг оиласига юз минг салавоту васфлар айтиш билан якунлайди.

4-боб Меърож туни таърифига бағишланган. Навоий меърож тунини таърифлар экан, бу туннинг рангини тоза мушк рангига ўхшатиб, унинг ҳар бир юлдузига қуёш рашк этади деб ёзади:

Ким ранги эди чу мушки ноби,

Ҳар юлдузи рашки офтоби.

Навоий Муҳаммад пайғамбар (с.а.в.)нинг Буроқ отига миниб кўкка кўтарилишини ташхис санъати воситасида баён қилар экан, сайёралар, юлдузлар, ўн икки буржларнинг номларинигина эмас, уларнинг хусусиятларини ҳам кўзда тутиб, Меърож тунининг мўъжизавий ҳолатини тасвирлайди. Шоирнинг ёзишича, пайғамбар Оллоҳнинг ҳузурига ой бўлиб бориб, қуёш бўлиб қайтди, гавҳар бўлиб бориб, Уммон денгизига айланиб келди:

Ой бордию келди меҳри рахшон,

Дур бордию келди баҳри Уммон.

Достоннинг 5-боби сўз таърифи, Низомий Ганжавий ва Амир Хусрав Деҳлавий мадҳини ўз ичига олади. Навоий дастлаб сўзга таъриф берар экан, уни энг ажойиб гавҳар, мавж урган денгизга ўхшатади:

Эй сўз, не бало ажаб гуҳарсен,

Гавҳар неки, баҳру мавжварсен...

Айтиб совумас тарона сен сен,

Олиб қурумас хизона сен сен.

Низомий Ганжавий мадҳида талмеҳ санъатининг етакчилик қилишини кузатиш мумкин. У фазилатда Турдаги Мусо, қаноатда Қофдаги Анқога ўхшатилади:

Ҳам Тури фазилат узра Мусо,

Ҳам Қофи қаноат узра Анқо.

У Ганжада ганж (хазина)дек яшириниб, беш ганж (“Хамса”)ни нишон қилиб кетди:

Ул Ганжада ганждек ниҳони,

Беш ганж қўйуб вале нишони.

Бобда Деҳлавий соҳири Ҳинд (ҳинд сеҳргари) таърифи остида келтирилиб, у яратган асарлар фитнагарликда Кашмир ўлкасидек бўлди дейилади:

Кўргач бу тилисм соҳири Ҳинд,

Жодулиғ ишида моҳири Ҳинд...

Ҳар сафҳаи назми гоҳи таҳрир,

Фитна аро бир саводи Кашмир.

6-боб Мавлоно Нуриддин Абдураҳмон Жомий мадҳидадир. Навоий Жомий исмидаги “нур” сўзига алоҳида урғу бериб, унинг оти ҳам, зоти ҳам “нуру-н-ало нур”дир дейди:

Сочиб лақаби жаҳон аро нур,

Зоти била нурун ало-нур.

Навоий бу ўринда Жомий ҳали тўлалагича “Хамса” яратмаган бўлса-да (Жомий бешлиги 1481-85 йилларда яратилган, бу вақтга келиб, Жомий бешлигидаги фақат 3 достон ёзиб тугалланган эди), лекин ўзининг беш хазинаси, яъни “Силсилату-з-заҳаб”, “Туҳфату-л-аҳрор”, “Субҳату-л-аброр”, “Аҳсану-л-қисас” (“Юсуф ва Зулайҳо”) достонлари ва “Девон”и билан беш хазинага муносиб жавоб айтганлигини таъкидлайди.

Достоннинг 7-боби замона ҳукмдори Султон Ҳусайн Бойқарога бағишланган. Навоий Ҳусайн Бойқарони шариатнинг ҳимоячиси, адолатпарвар, саховатпеша, бунёдкор шоҳ, фиқҳ илмида Абу Ҳанифа сингари юксак даражага эга шахс сифатида мадҳ қилади. Шоирнинг ёзишича, у қиличи билан шерни маҳв этишдек қудратга эга бўлса-да, чумолига шикаст етса кўз ёшини тиёлмайдиган, шоҳлар орасидаги ўрни фалак юксаклигида бўлгани ҳолда дарвешлар олдида тупроқдек хокисор подшоҳдир:

Шер узра қиличи барқ чоқиб,

Мўр ўлса шикаста ёши оқиб.

Дарвеш десам улус уза шоҳ,

Шоҳи дарвеш боракаллоҳ.

8-боб шаҳзода Бадиуззамон таърифидадир. Навоий шаҳзоданинг исми “замонасининг гўзали, нодири” эканлигига ишора қилиб, шундай ёзади:

Гар оти ўлуб замон бадии,

Зоти келиб инсу жон бадии.

Аллоҳ, Аллоҳ, не от эрур бу,

Не поку хужаста зот эрур бу.

Бобда Бадиуззамоннинг адолати, саховати билан бирга қаҳрига ҳам алоҳида таъриф берилади:

Адли ёрутуб жаҳонни жовид,

Ул адл бошида айни хуршед.

Чун қаҳри шарори кўкка рожиъ

Ул шин уза нуқта Насри Воқиъ.

Достоннинг 9-боби тун таърифига бағишланган. Боб муайян маънода муқаддима билан асоси й қисмни боғловчи кўприк воситасини ўтайди. Бобда шоирнинг қоронғи тунда хаёл отига миниб, сайрга чиқиш тасвири берилган. Ишқ водийсига етганда от оқсоқланиб, йўлда давом этолмай қолади. Ёмғир, бўрон аралаш момақалдироқ гулдураб, чақин чақади. Чақин ёруғида шоир саксовулдай тахланиб ётган инсон суяклари, ваҳший ҳайвонларни кўради. Н.Комиловнинг “Тасаввуф” китобида ёзилишича, бу тасвирларнинг ҳаммасида муайян рамз бор. Бу тун ҳажр туни, бу водий эса ишқ водийси, ваҳший ҳайвонлар ошиққа хуруж этган бало-офатлар, суяклар ишқ қурбонларидан нишона. Ўз асли, Илоҳдан ажралган мусофир, ғариб руҳ Мажнун шу водийда якка ўзи бошини эгиб ўтирибди. Шу ўринда иккита ташбеҳ қўлланилганлигини кўрамиз. Қоронғи тунда бирин-кетин чақмоқ чақиб, унинг ёруғида қабилалар кўзга ташланади, шунда шоир тунни Лайлининг сочига, чақмоқни эса Лайли юзининг очилишига ўхшатади:

Андоқки қилиб карашма майли,

Зулф ичра жамолин очса Лайли.

Лайли юзи бу ўринда илоҳий нур манбаи, узун сочлари – моддий дунё, фироқ тузоқлари, (“Лайли” сўзининг ўзи ҳам тун маъносини билдиради), ана шу нур манбаининг чақмоқлари Мажнун қалби ва вужудидан жой олган. Иккинчи ташбеҳ: Навоий ишқ водийсида “нори айман” (шохлари шуълаланиб турган дарахт)ни кўради. Қисса бошланиб, Лайли ва Мажнуннинг биринчи учрашуви тасвирланганда шоир шу ташбеҳни такрорлаб, Мажнунни худди шу шуълали дарахт қиёфасида чизади, яъни Лайли юзининг шуъласидан Мажнун қалби алангаланиб кетади. “Нори айман” аслида Қуръондаги Мусо ҳикоясига ишорадир. Мусо алайҳиссалом Аллоҳга юзингни кўрсат деб илтижо қилганларида, Аллоҳ бир учқунни Тур тоғи томон йўналтиради. Тур тоғи парчаланиб, қум ҳолига келади, Айман водийси эса ёришиб кетиб, ундаги дарахтлар машъаладай порлайди. Аллоҳ ишқи мана шундай қудратга эга.

10- бобдан достоннинг асосий қисми бошланади. Бани Омир қабиласида узоқ кутилган фарзанд Қайс дунёга келади. Қайснинг туғилиши, ўсиши тасвирида ҳам илоҳий тақдир сезилиб туради. Туғилгандан ишқ олови билан йўғрилган Қайс ўтга талпинади:

Ўт кўрсаки майл этиб ниҳоний,

Ишқ ўти тасаввур айлаб они.

Уни 4-5 ёшларида Лайли қабиласига ўқишга берадилар. Баҳор кунларининг бирида Лайли билан боғ сайрида учрашиб қолган Қайс уни кўриб ҳушини йўқотади. Навоий бу ўринда Лайлининг ҳусни гулзорни чароғон қилиб юборди ва гулзордаги бир ниҳол (Қайс)ни хазон этди деб ёзади:

Шод ўлди жамолидин дабистон,

Андоқки баҳордин гулистон.

Лекин бу баҳори зиндагоний,

Бир нахлни айлади хазоний.

Тасаввуф таълимотига кўра, гулистон дарвешнинг руҳияти, уни Ҳақ ишқи эгаллаб олади ва у бетоқатланиб, ҳушини йўқотади. Шу тарзда мажзуби солик (Ҳақдан жазба етган, устози ҳам, пири ҳам Ишқ бўлган, мақомларни эгалламасдан туриб, ҳол мартабасига эришган ошиқ)нинг саргузаштлари бошланади. Қайс шу тариқа Лайлини ҳар кўрганида ҳушидан кетади. Халқ орасида “Мажнун” лақаби билан овоза бўлади:

"Лайли, Лайли!" – дебон чекиб ун,

Эл деб, "Мажнундур, ушбу мажнун!"

Мажнуннинг ота-онаси уни Лайлига уйлантириш учун совчи юборадилар. Лекин Лайлининг отаси қизини ақл-ҳушдан бегона бир “девона”га беришдан ор қилади ва Мажнуннинг Лайли қабиласига келишини таъқиқлаб қўяди. Мажнуннинг отаси қабиладошлари билан маслаҳатлашиб, Қайсни занжирбанд қилади. Лекин ишқ оташи таъсиридан занжир узилиб, Мажнун уйидан чиқиб кетади. У бедард қабиладошларини ҳам, яқинларини ҳам, умуман жамиятни унутиш даражасига боради, зеро бу ҳолат ҳақиқий ошиқ учун хос хусусиятдир:

Ўз отию қавму хайли оти

Йўқ ёдида, ғайри Лайли оти.

Тасаввуфда бу ҳолат “тафрид” (ёлғизланиш) деб атади. Ошиқ шундай бир ҳол мартабасини эгаллайдики, яқинларидан, умуман инсонлардан безор бўлади; яккаликни, ёлғизликни қўмсайди. Ёлғизланиш дилнинг Ҳаққа юзланиши учун имкон яратади.

Қайснинг отаси ўғлининг дардига шифо бўлади деган умидда ҳаж муносабати билан Каъба зиёратига олиб боради. Қариндошлар Қайс Каъбани тавоф этса, аҳволи яхшиланади деб умид қиладилар. Лекин Мажнун Аллоҳга муножот қилиб, Лайли ишқини кўнглига мустаҳкамроқ жо этишини сўрайди. Мазкур лавҳа достоннинг энг таъсирчан ўринларидан бири бўлиб, қирқ уч байтдан иборат. Бу ўзига хос “муножотнома”да йигирма тўрт ўринда “ишқ” сўзидан фойдаланилган. Бу тасодифий эмас, албатта. Навоий ушбу сўзни турли поэтик унсурлар ва ритмик воситалар билан уйғунликда қўллаб, ритмик оҳангнинг турли-туман жилваланишларига эришади.

Дастлаб ишқ ўти билан жаҳонни ёндирган “ҳакими доно”га сокин мурожаат билан бошланган мазкур муножот аста-секин тантанавор оҳанг касб эта боради ва бунда “ишқ” сўзининг ритмик зарб (мантиқий урғу асосига қурилган, ижодкор айтмоқчи бўлган фикр ёки ифодаламоқчи бўлган кучли ҳис-туйғуни ўзида акс эттирувчи ритмик бирлик) даражасига кўтарилганлиги муҳим омил бўлиб хизмат қилади:

Чек айнима ишқ тўтиёсин,

Ур қалбима ишқ кимиёсин!

Мазкур байтда “ишқ” сўзи ҳожиб вазифасида келган бўлиб, байт мисраларидаги ҳар бир сўзнинг ўзаро тенг устунлар асосида жойлашиши ва бунинг натижасида муайян ритмик паузанинг қўлланилганлиги оҳангнинг жозибадорлигини таъминлаган.

Кейинги байтда “ишқ” сўзи “эт” кўмакчи феъли билан бирикиб, радиф вазифасида келган ва энди ритмик зарб радиф билан бирлик касб этган:

Кўнглумга фазо ҳарими ишқ эт,

Жонимға ғизо насими ишқ эт!

Мажнун ўз муножотида ишқни шу тариқа улуғлар экан, ундан ишқ ва Лайлини унутишни сўраган кишиларга нисбатан ачиниш ҳисларини намоён қилади ва ҳатто тангридан уларни афв этишини сўрайди:

Аллоҳ-аллоҳ, бу не сўз ўлғай,

Ул қавмға тенгри узр қўлғай.

“Тасаввуф” китобида келтирилишича, Каъба зиёрати лавҳаси, тасаввуф аҳлининг ҳар қандай суратлар, тимсолларга сиғинишни инкор этишларига ишорадир. Яъни, Илоҳнинг ўзига ошиқ бўлган, фақат Уни деб ёнган кишига бу ишлар ортиқчадир.

Мажнуннинг отаси ўғлини уйга қайтариб олиб келади ва у яна саҳрога чиқиб кетади. Саҳрода у овга чиққан лашкарбоши Навфални кўриб қолади. Навфал ҳам бир вақтлар ишқ дардига учрагани учун Мажнуннинг қалбини тушунади, унга раҳми келади:

Навфал дағи ишқ кўрган эди,

Ғам дашти аро югурган эрди.

Навфал ишқ дардидан хабардор бўлса-да, лекин Мажнун даражасига кўтарила олмаган, унинг сулукдаги мақоми маълум бир босқичга етгандан кейин тўхтаб қолганлигини кўрамиз. Шу сабабли у Мажнунни Лайлига уйлантириш билан унинг дардига малҳам топиш мумкин деб ўйлайли ва Лайлига совчи юборади. Лекин Лайлининг отаси рози бўлмагач, уруш очади. Лайлининг отаси урушда енгилишини сезиб, қизини ўлдиришга қасд қилади. Бу ҳолат Мажнунга туш орқали аён бўлгач, Навфалдан урушни тўхташини сўрайди. Навфал Мажнун учун яна бир чора воситаси сифатида ўз қизини Мажнунга беришга қарор қилади. Лайлини эса Бани Асад қабиласининг бошлиғи Ибн Саломга унаштирадилар. Навфалнинг қизи бошқа инсонни севишини айтиб, Мажнунга ака-сингил бўлишни таклиф қилади. Ибн Саломнинг эса қуянчиқ (тутқаноқ) касали қўзғаб, беҳуш йиқилади. Лайли ва Мажнун ишқ даштида учрашадилар.

Лайли бу дунёдан кетиш фурсати яқинлашганини сезиб, онасига Мажнун келса, уни ҳузурига киритишларини васият қилади. Мажнун Лайлининг бу дунёдан кетаётганини илоҳий бир куч билан сезиб, унинг қабиласи томон келади:

Юз урди қабила сори холи,

Оғзида тараннуми висоли.

Шу тариқа умр бўйи бир-бирининг ишқида куйган, висолига интилганлар Руҳи мутлақ томон равона бўладилар.

Достон Хотимаси уч боб (36-38)ни ўз ичига олади. 36-боб "Ишқ таърифи”га бағишланган бўлиб, бунда Навоий ишқни кимёга ва оламни кўрсатувчи кўзгуга ўхшатади:

Эй, ишқ, ғариб кимиёсен,

Бал ойинайи жаҳоннамосен.

Ривоятларга кўра, қадимда кимёгарлар мис ва бошқа маъданларни юқори ҳарорат таъсирида олтинга айлантириш мумкин деб ҳисоблаганлар. Навоий бу ўринда шу афсонага ишора қилиб, одам аслида тупроқдан яралган, аммо ишқ оловининг “кимё”лиги уни олтинга айлантиради, яъни ишқ инсон вужудини турли хил чиқиндилар: жисмоний талаблар ва нафсоний истаклардан поклайдиган оташдир деган фикрни келтиради:

Чун холису поку беғаш ўлди,

Олтин неки кимиёваш ўлди.

Покланиш, яъни “кимё”ланиш ишқи мажозий бўлиб, ундан “олтин”га айланиб чиққан ошиқ энди ўзлигидан қутулади ва қаёққа қараса, ҳақиқий Ёр(Ҳақ)ни кўради:

Чун боққали ихтиёр топти,

Ҳар сорики боқти ёр топти.

Ҳам нақши вужудин этти фони

Ҳам топти бақойи жовидони.

Бу эса қалбнинг кўзгуга, яъни “ойинаи жаҳоннамо”га айланиши, бошқача айтганда ишқи ҳақиқийга молик бўлишдир.

Достоннинг 37-боби Султон Ҳусайн Бойқаро акасининг ўғли шаҳзода Султон Увайс баҳодир мадҳига бағишланган. Навоий шаҳзодани таърифу тавсиф қилиш асносида ғоят усталик билан унга шариат, адлу ҳиммат бобида насиҳатлар ҳам қилади ва замона султони Ҳусайн Бойқарони унга ибрат қилиб кўрсатади.

Достоннинг сўнгги боби “дард навҳаси” (йиғиси)нинг якуни ҳақида бўлиб, шоир бунда достонни тугаллагани учун Аллоҳга шукрона келтиради. Навоийнинг достон моҳияти ҳақида айтган энг муҳим фикрлари айнан шу бобда тажассум топган:

Сўгин нечаким узоттим охир,

Йиғлай-йиғлай тугаттим охир...

Ёзмоқта бу ишқи жовидона,

Мақсудум эмас эди фасона.

Мазмуниға бўлди руҳ майли,

Афсона эди анинг туфайли...

Мен туркча бошлабон ривоят,

Қилдим бу фасонани ҳикоят.

Ким, шуҳрати чун жаҳонға тўлғай,

Турк элига доғи баҳра бўлғай...

“Лайли ва Мажнун” достонидан келиб чиқадиган хулоса шуки, бу дунёда яшовчи ҳар бир инсон ошиқлик йўлини тутиб, ўзини ўлимга эмас, балки васл майини ичишга тайёрлаши керак, зеро бу дунёнинг бирдан-бир мазмуни ҳам шу. Руҳи мутлақни тасаввур қилишда инсон ақли ва онги ожизлик қилади, шу сабабли Навоий уни мазҳар – Лайли тимсолида яратади.

Достон ҳазаж баҳрининг ҳазажи мусаддаси ахраби мақбузи маҳзуф (рукнлари ва тақтиъи: мафъулу мафоилун фаувлун ) вазнида ёзилган. Лекин достонда мазкур вазн билан бирга қўшимча тарзда ҳазажи мусаддаси ахрами аштари маҳзуф (рукнлари ва тақтиъи: мафъулун фоилун фаувлун) вазнининг ҳам қўлланилганлигини кузатиш мумкин. Бу ҳолат тасодифий бўлмай, достон мазмуни ва ғояси билан чамбарчас боғлиқ. Достондаги 3623 байтдан 240 мисра айнан мана шу ритмик вариация (бир вазннинг ички имкониятлар асосида янги вариантларга эга бўлиши)да яратилган бўлиб, достондаги зиддиятли воқеалар, асар қаҳрамонларининг чуқур руҳий изтироблари тасвири, қаҳрамонлар руҳиятининг табиат тасвири билан боғлиқ баёни, қаҳрамонлар ҳайрати акс этган мисралар, лирик чекиниш пайтида мазкур вариацияга мурожаат қилинганлигини кўрамиз.

Адабиётлар:

1. Навоий Алишер. Лайли ва Мажнун. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдлик. – Т.: Фан, 1992. 9-жилд.

2. Navoiy Alisher. Layli va Majnun. – T.: G’.G’ulom nomidagi NMIU, 2006.

3. Навоий Алишер. Лайли ва Мажнун (насрий баён муаллифи В.Раҳмонов, Н.Норқулов). – Т.: Адабиёт ва санъат, 1990.

4. Комилов Н. Тасаввуф. – Т.: Movarounnahr – O’zbekiston NMIU, 2009.

5. Аҳмедов Т. Алишер Навоийнинг “Лайли ва Мажнун” достони. – Т.: Фан, 1970.

6. Назруллаева С. Тема “Лейли и Меджнун” в истории литературы народов Советского Востока. - Т.: Фан, 1983.

7. Қаюмов А. Ишқ водийси чечаклари. - Т.: Адабиёт ва санъат, 1985.

8. Юсупова Д. Алишер Навоий “Хамса”сида мазмун ва ритмнинг бадиий уйғунлиги. – Тошкент: МУМТОЗ СЎЗ, 2011.

Дилнавоз Юсупова